Ilim-pen iptixari

Waqit éqimi jügrük. Téxi tünügünla hem kesipdash, hem dost süpitide bille jürgendek qiliwéduq, he bügünze shu künlerning artta qalghinigha jigirme jildin oshuq waqit ötüptu. He, xelqimizning munewwer perzendi, Qazaqstan Jumhuriyiti Milliy penler akadémiyasining akadémigi, ixtisat penlirining doktori, proféssor Reximjan Rexmidin oghli Awutow hayat bolsa, biyil 80 yashqa kiretti.
Men uning bilen studéntliq dewirlirimdin bashlap yéqin arilashtim, ayrilmas qedinas dostlardin boldum. Shuni isheshlik éytalaymenki, u studént peytliridila özining ilim-penge bolghan ishtiyaqining nahayiti juquri ékenligini körsetti. Yadimda, institutning üchinchi kursida oquwatqinida yazghan maqalisi Qazaqstan yéza égiligini tereqqiy etküzüshke ilmiy asasta yandashqan chong emgek bolup, institut rehberligining diqqet-étiwarini özige qaratqan édi. Mezkür maqale rus tilida yézilghan bolsimu, barliq studéntlarning oqup chiqishi üchün qazaqche terjime qilinghanlighi héli yadimda.
Hazirqi ewlatqa Reximjan Awutowning kim ékenligidin qismen bolsimu xewerdar qilish mexsitide uning qisqiche terjimihalini éytip ötüshni toghra körüwatimen. U 1939-jili 30-noyabr küni Almuta shehiride tughulghan. Sheherdiki ottura mekteplerning birini altun médalgha tamamlighan. 1957-jili Almuta yéza égiligi institutigha oqushqa chüshidu. Reximjan institut tarixida deslepkilerdin bolup birinchi kurstin ta beshinchi kursqiche mexsus Lénin stipéndiyasining égisi atilidu. Méning bilishimche, eshu stipéndiya emeliyattin qalghinigha qeder, héchbir studént Reximjanning bu utughini tekrarlalmidi. Biz, yéza égiligi institutida oquwatqan uyghur yashliri, uning bilen pexirlinettuq, uni özimizge ülge qilip tutattuq.
Reximjan Awutow institutni 1962-jili qizil diplom bilen tamamlidi. Kelgüsidin chong ümüt kütküzgen uni derhal aspiranturigha qobul qilidu. Biraq Reximjan anisining ayliq tapawitige qarap qélishni xalimaydu we Yéza égiligi institutigha oqutquchi bolup orunlishidu. Moshu institutta ishlep jürüp, aridin besh jil ötkendin kéyin, namzatliq dissértaSiyasini yaqlaydu.
Bu yerde shuni alahide qeyt qilish kérekki, Reximjan Rexmidin oghlining pütkül angliq hayati Almuta Yéza égiligi instituti bilen chemberchas baghliq boldi: 1968 — 1974-jilliri chong oqutquchi, doSént; 1974 — 1995-jilliri ixtisat fakultétining dékani, bölüm bashlighi; 1979-jili doktorluq dissértaSiyasini yaqlap, proféssor unwanigha ége boldi; 1994-jili Qazaqstan Jumhuriyiti Milliy penler akadémiyasining muxbir-ezasi we 1997-jili Qazaqstan Jumhuriyiti Milliy penler akadémiyasining akadémigi bolup saylandi. Reximjanning 23 yéshida instituttiki abroy-sheni nahayiti juquri oqutquchilarning karwan béshi bolghanlighi, 37 yéshida ixtisat penlirining doktori atalghanlighi, heqiqetenmu, chong utuq boldi.
Uning ilmiy paaliyiti hertereplime keng: 198 ilmiy maqale, jümlidin 21 monografiya, yéza égiligi sahasi oqutulidighan aliy bilim dergahlirining oqutquchiliri we studéntliri üchün tépilmas qollanma bolghan 32 kitapchisi uning qelimige mensüp. Duniya ixtisatchi-alimlirining juquri bahasigha ége bolghan monografiyaliri — “SSSR Ozuq-tülük programmisini ishlep chiqishning we uni emelge ashurushning ehmiyiti”, “Ozuq-tülük programmisi we agrosanaet kompléksining tereqqiyati, “Agrosanaet kompléksini bashqurushni mukemmelleshtürüsh usulliri”, “AgrosanaeIt kompléksi tereqqiyatining teshkiliy-téxnologiyalik problémiliri” — we bashqimu ilmiy emgekliri shular jümlisidindur. Ularda hazir tereqqiy qiliwatqan shexsiy déxan (férmér) égiliklirini qurush, ularda ish uyushturush, axirqi netijilerge bolghan menpiyetdarliqni ashurush, yéngi ish orunlirini échish we hakazilar hertereplime yorutuldi. Démek, Reximjanning yézip qaldurghan ilmiy mirasi bügünmu özining aktuallighini yoqatmidi.
Merhum ilim-penge ishtiyaqi bar yashlarni tallashni we terbiyileshni biletti. Shu xisliti tüpeyli u 5 pen doktorining we 22 pen namzitining yétilip chiqishigha rehberlik qildi. Bizge shu nerse yaxshi ayanki, Reximjan ixtisat fakultétining dékani we proréktor bolup ishligen jilliri institutning barliq fakultétlirida oquwatqan uyghur stédéntlirining sani 300din éship ketken édi. Bu, birinchi nowette, Reximjan Rexmidinoghlining ejri, milletperwerligining ipadisi édi. U duniyaning ataqliq ixtisatchi alimliri qatarida tilghan élinatti. Uning shundaq ékenligini monu misallarla ispatlisa kérek. Reximjan 1977 — 1978-jilliri Léningrad (hazirqi Sankt-Pétérburg) yéza égiligi institutida, tört jil uda, yeni 1986 — 1990-jilliri Moskwadiki Timiryazéw namidiki yéza égiligi akadémiyaside döletlik émtihan komissiyasining katiwi boldi. Shundaqla 1989-jili Madridtiki (Ispaniya) üch uniwérsitétning tekliwi bilen shu aliy oqush orunlirida Qazaqstan ixtisadi toghriliq lékSiya oqudi.
1980 — 1991-jilliri Moskwa, Léningrad, Tashkent, Ashxabad, Bishkék sheherliridiki yéza égiligi institutlirining doktorluq dissértaSiya yaqlash boyiche ixtisaslashturulghan kéngeshlirining ezasi, jumhuriyet dairiside 1973-jildin tartip hayatining axirighiche Qazaqstan Yéza égiligi akadémiyasi yénidiki Ixtisat we agrosanaet kompléksini uyushturush instituti we Qazaqstan bashqurush dölet akadémiyasi ilmiy kéngeshlirining ezasi süpitide, ilim-pen sahasi boyiche juquri derijilik kadrlarni teyyarlashqa salmaqliq hesse qoshti. 19 jil jeriyanida u Almuta Yéza égiligi instituti Ixtisaslashturulghan kéngishining reisi boldi.
Elwette, bu maqalida R. Awutowning pütkül ilmiy paaliyitige toxtilishning mümkinchiligi yoq. Peqet shuni qoshumche qilmaqchimenki, buningdin on jil ilgiri, 70 yashliq tewelludini nishanlash jeriyanida, özi pütkül angliq hayatini béghishlighan Yéza égiligi institutida ilmiy konférénSiya ötüp, Ixtisat fakultétining bir kabinétigha uning nami bérildi we xatire taxta ornitildi. Alimning ismini ebediyleshtürüsh mana moshular bilenla cheklinip qaldi. Shunglashqa mundaq pikirni algha sürgüm kélidu: Reximjanning shagirtliri arisida Uyghur nahiyesining perzentliri bésim köpchilikni teshkil qildi. Shunglashqa eyne shular at séliship, nahiye merkizi — Chonja yézisida yaki nahiye yézilirining biride uning namida bir kochini atash teshebbusini köterse, nur üstige nur bolar édi. Bu pikrimni men buningdin besh jil ilgiri, merhumning tewelludining 75 jillighi munasiwiti bilen yazghan bir maqalemde éytiwédim. Epsus, bu pikrimge köngül bölgen héchkim bolmidi…
Ishenchim kamilki, merhumning ilim-pen sahasida qolgha keltürgen utuqliri we öz xelqi üchün qilghan emgek-ejri héchqachan untulmaydu.
Mehemetjan
ABDULLAÉW,
yéza égiligi penlirining doktori, akadémik.