Tengritagh tragediyasi
«Tengritagh tragëdiyasi»
Yëqinda istëdatliq shair Abdughopur Qutluqoghlining Türkiyaning paytexti Ankara shehiride «Uyghur bahari» neshriyatidin «Tengritagh tragëdiyasi» namliq kitawi neshir qilindi. Biz töwende diqqitinglargha shu kitapqa kirgen bir türküm balladilarni hawale qiliwatimiz.
Qiran qismiti
Xan oltirar qizil rawaqta,
Mey we chilim – tilla tawaqta.
Qarshisida ach we yalingach,
Tutqun turar qepez-awaxta.
Tutqun turar tömür qepezde,
Yalang tënin yalar shuwurghan.
Tolmay turup tëxi qiriqqa,
Chach-saqili appaq aqarghan.
Xan xalatti tutqun közide
Körmeklikni birer tamcha yash.
Körmeklikni qiran neslining
Qarghilargha ekkinini bash.
“Tiz pük!” – dëdi nadan Dawangxan,
Ömride tiz pükmigen erge.
U: “Tiz pükmey, tik turghan pëtim
Razi, – dëdi, – pëtishqa yerge!”
Boynigha teng tilla tenglise,
“Satalmaymen!” – dëdi ëlini.
Heqni ëytip qoymisun bu dep,
Qilich bilen kesti tilini.
Bash kësishqu bar ëken, amma
Til kësish yoq ëdi hayatta.
Tursa tutqun tömür qepezde,
Sözlishidin qorqatti hetta.
Yalangghidaq turar qar dessep,
Kökrigide qatti qat-qat qar.
U muz bolup tonglashqa razi,
Tiz püküshni alar ëdi har.
Öch otidin turatti öre,
Anga yölek qanliq qisasqu…
Kechürerdi belki tiz pükse,
Amma küresh ata mirasqu!
Köz aldigha keldi ana zhut,
Xan-tengridin ashti es-yadi.
Anglanghandek boldi qulaqqa
Mezlum elning achchiq periyadi.
Köz aldida, shum reqiplerning
Murdilarni dessep mangghini.
Qalmisun dep yene tirilip,
Del-dereqqe miqlap tangghini.
Köz aldida, basqunchilarning
Jesetlerni soraq qilghini.
Qurutmaq bop mertler neslini,
Bowaqlarning tënin tilghini.
Köz aldida, quruq qol bilen
Yawgha shirdek ëtilghan mertler.
Tengritëghi belki moshu zhut,
Yelkiside qatlanghan dertler.
Tutqun turar tömür qepezde,
Putta kishen, boynida qowuq.
Saqiligha yaqqanda gunggut,
Anga elem qildi bu xorluq.
Chach, saqili köyse wizhildap,
Chilim tartip, lezzetlendi xan.
Xumarmëdi qanxorgha jahan?
Yawuzmëdi shunchila xaqan!
Tutqun turar qadilip miqtek,
Ah urmidi, turmidi datlap.
Belki estin adashti, belki,
Jenglerni u qalghandu yadlap.
Belki uning yadigha chüshti
Alay taghda tigh bop patqini.
Xan textini titiretken on zhil
Uning bir ret nere tatqini.
Belki uning yadigha chüshti
Seddichinge yawning qachqini.
Ejdadining uluq armini –
Azatliqning chiray achqini.
Belki uning yadigha chüshti
Moyunchurning sürgen dewrani.
U Ordigha qadighan tuqqa
Sejde qilghan Chinning xaqani.
Chong Ghojining bëshi turatti,
(Bowisini qelbi tonudi).
Atisining – serdar Samsaqning
Kësik bëshi heyhat, xun ëdi!..
A ya, dostlar munchilik dehshet
Xah tëpilar, xahi tëpilmas.
Azatliqni arzu qilmisa,
Xah chëpilar, xahi chëpilmas.
Ejdadining ëghir qismiti
Lewliride uyutqanda qan,
Tar qepezge yölendi bëhosh,
Qanatliri qayrilghan qiran.
Su ornigha qiziq may chëchip,
Neyze bilen türtüp noqushti.
Ah, qan talash qiran köksini
Chöchüp turup quzghun choqushti.
Kün pëtishqa telmürdi uzaq,
Belki zhuti bilen sirdashti.
Dil parchisi – perzendi bilen
Belki ünsiz u widalashti.
Bir yënida qanliq moytungza,
Bir yënida turar sürlük dar.
Böre juga yëpinghan xaqan:
“Tiz pük” dëdi pütkende madar.
Tutqun bëshin köterdi meghrur,
Yalwurush yat ëdi shenige.
U ölümni ela biletti
Noqutqandin pak pëshanige!
Ikki jallat ëchip qepezni,
Heywe qildi ay palta bilen.
Pëtinalmay anga qarashqa,
Üzin yapti boz xalta bilen.
Mert namertni sinar sürlük dar,
Dardin dehshet qanliq moytungza.
Moytungzigha tutqun qoysa bash,
Xan “eyya” dep chishlidi ghangza.
Shiddet bilen chëpildi palta,
Qangqip tendin bash boldi juda!
Yawuzlarni yaratqinigha
Pushman qilghan bolghëdi xuda!
Appaq qarni boyap aqti qan,
Aypaltini yalidi jallat!
Bashqa qarap hëjaydi xaqan…
Nëchün munche qanxor ademzat?!
Keskinini bëshini az dep,
Jadu bilen tënin toghrashti.
Burda-burda bolghan göshige,
Ëchiqighan ishtlar olashti.
Uyup qaldi lexta-lexte qan,
Singelmestin yerning qoynigha.
Singmigendu belki xaqanning
Sirtmaq bolush üchün boynigha.
Ah, tutqunning achchiq qismiti
Oxshap këter meghrur qirangha.
Qiranmichu öler aldida
Perwaz qilar ëken asmangha.
Qiya tashqa axir urulup,
Aylinarken chachrighan xungha.
Qiranning mert qiranlighi shu…
Nësip bolmas ëken quzghungha!..
Xan xatirjem boldi, bilmidi,
“Öldi!” dëdi, perwa qilmidi.
Yerde qatqan bëguna qandin
Tirilishin qisas bilmidi.
Xan bilmidi, u ölgen bilen
Uning rohi ölmiginini.
Uning nesli küresh qip, küresh,
Tëxi qënip külmiginini.
Xan bilmidi, u ölgen bilen
Ölmiginin u qozghighan ish.
Kimdu-biri boghup tünliri,
Shundin bëri uxlatmidi tëch.
Tapalmastin derdige dawa,
Xan yalwursa, kimdu kületti.
“Nëme kërek jandin bölek” – dep
Ming tirilip, ming bir öletti.
Kimdu-biri dëgendek boldi:
“Sorimaymen jangha – jan sendin.
Jandin eziz nersemni alding,
Qutulmaysen bermiseng mendin!”.
Tizlanghanche nale qildi xan:
– Xala, taju-textimni alghin.
Sen sorighan nerse nëme u?
Xala, qizim – bextimni alghin.
Peqet kechkin bir qoshuq qandin,
Aram bergin, munche qiynima?
– Qanxor demsen mëni özengdek?
Xaqan deyda tëxi sënima!
Jengde yenggen bolsangdi, kashki,
Tutup berdi xain öchminim…
Atilarning rohi xush bolmas,
Yoqalmisa ata düshminim!
Jahangirxan deydu mëni zhut,
Erik ishqi – örtep turghan ot.
Menmu shahtim, sendek shahane,
Kërek emes manga zer, yaqut!
Men sorighan u tilla emes,
Nëchük tiling barmas dëyishke?
Chöller këzip këlip, bextimni
Oghriliding ëytqin nëmishke?!
Azatliqchün qilich kötersem,
Koyza salding mëning qolumgha.
Mëni chapting, amma chëpilmas
Izgü erik hemra yolumgha!
Azatliqsiz bolmaydu bexit,
Uningsiz tes kirish jennetke.
Sorighangha bermeysen uni,
Bermigeymen aram ebetke!” –
Shundin buyan roh këzip zhürer,
Ah, azatliq ketkech oljigha.
Shu roh: al dep oghlum intiqam,
Neyze sundi Buzruk ghojigha…
Shu roh këzer Tengritëghida,
Qisas otin yëqip zhürekke,
Qisas oti atomdinmu zor,
Uningsiz tes yetmek tilekke.
Azatliqning achquchi – küresh!
Uningsiz yoq tenglik jahanda.
Erk istigi turghanda qanda,
Küreshkenler qalmas armanda…
Qeshqer gözili
Chöl-bayawan këzip këler zhut,
Yelkisini basqan zor tawut.
Bu bëpayan “Ipek yolida”
Teshnaliqtin bolsimu nabut.
Bu yollarning köpti azari,
Bu yollarning köpti ah-zari.
Bu yollarda qaldi qanchilap,
Qanche mertning qebri-mazari.
Barchisining bëshida bir ghem,
Barchisining kirpigide nem.
Yalangghidaq putqa patsa tash,
Barche dilgha patar bir elem.
Tawuttiki shahmu, perimu,
Kimdin kelgen bala-qaza bu?
Barche zhighlar munche ah urup,
Kimge shunche hesret-haza bu?!
Yatar ëdi bir sahipjamal?
(Tughidëken aynimu ayal).
Özi zar-zar zhighlitip qoyup,
Izdigendek goya bir amal.
Seddichinni qoydi artida,
Nëchük qoymas tawutni bunche?
Nëchük anga ëhtiram munche,
Kim u bëwaq tozighan ghunche?
“Kim bolatti, – dëdi kök shahi,
Men shahidi – uning guwahi.
“Elge erik kërek!” dëgini
Men heyranmen, boldi gunahi.
Chenlun dewran sürgen bir zaman,
Uyghurstan boldi görstan.
Xan Ghojining bëshini keskech,
Qilich tutup chiqqan bu jugan.
Duch kelgen chagh Jawxuy gënëral,
Qarshisida körüp bir hilal.
Tang qalghandi baturlughigha,
Kim bolatti bu – eshu ayal!”
Yelkiside tawut, këler zhut,
Qumlar — qoqas, qumlar goya ot.
Teshnaliqtin lewler gez baghlap,
Yërilghandi chak-chak shirdaq put.
Yatar ëdi menggü uyqida,
Peri yenglik gözel, qelem qash.
Öltürüshke qandaq bardi qol,
Qetl qildi qandaq baghri tash!
Kim u özi eshu sumbul chach?”.
“Kim bolatti; – dëdi Tolun ay, –
Men hösnidin alghanmen chiray.
Kimligini tëxi bilmiseng,
Baghrim bolsun anga qebir – jay.
Chenlun estin adashqan ëdi,
Birla körüp Qeshqer qizini.
“Gözel, amma yawayi uyghur-
Dëdi, pükmey tursa tizini».
Xan xahishin tutalmastin sir,
Qash tëshidin buyridi qesir.
Permanini böldi dep jugan:
«Hajiti yoq, sewep men esir!»
Qutulushqa tapalmay amal,
Goya momdek sarghaydi jamal.
Kündin salam yollap zhutigha.
Jawap kütti kelgende shamal.
Zhut derdide bolup sekpare,
Aylar ötti bëdar, bëchare.
Altun qepez ichre bulbulgha
Kim erikni bergen ijare?
Sumbul chëchin qilsunmu u dam,
Har kelse ger «qatil» dëgen nam.
Amma ëlish üchün istetti,
Ëri üchün yawdin intiqam.
Xan xuptende kirdi hojrigha,
Ishq oti qozghap hararet.
Qol uchini tutqan bir purset,
Jugan bildi uni haqaret.
U tughuldi nëchük hayatqa,
Nëchük tutqun boldi u yatqa?
Ömri tayaq yëmigen xaqan
Shu kün tayaq yëdi kachatqa.
Dëdi: “Yawuz bilen yataymu,
Xan ghojamning derdin tartaymu?
Ölmey turup judaliq dëghi,
Nomusumni sanga sataymu?
Pükmeptëken tizin ejdadim,
Chapsang, qisas alar ewladim.
Atsang, ölmes erk istigi,
Boghsang, boghar bir kün periyadim!»
Shehla közge shah ëdi sheyda,
Söygü derdi dertqu bëdawa.
Undin xewer tëpip anisi,
Dëdi: “Bashqa bolmisun bala”.
Zeher tamdi jugan tiligha.
Tünde tirnaq patti gëlige,
«Ogha ichip öldi» dep guna
Artmaq boldi uning ëlige.
Dëdi jugan: “Meyli, boghup, as!
Ejdadingdin u udum miras…
Boghulmaydu, amma azatliq,
Boghar her tal chëchim ëp qisas!”.
Duch kelgendi bulbul huqushqa,
(Örüm chëchi bilen boghushqa!)
Ayal ehli undaq gözelni
Ülgermigen tëxi tughushqa.
Ghunche lewdin shirghip aqti qan,
Qatti appaq kökrigide qan.
Perzendidin ayrilsa Weten,
Ayrilghandi gözeldin jahan!
Yetken chaghda elge shum xewer,
Tewrep ketti qandin qatqan yer.
Judaliqtin chüshti dilgha dagh,
Dewrep ketti qëdimiy Qeshqer.
Bëshi bilen teng alsimu zer,
Xan üzelmey turatti nezer.
U tawuttin tirilip chüshüp,
“Öch ëlishtin» eyletti hezer.
Taghlar ëship këler jinaza,
Zhighlar mertler haligha peza.
Yolgha qarap közler tëshildi,
Këche-kündüz el ëchip haza.
Artta qaldi qanche taghu-tash,
Tengritëghi egdi ghemkin bash.
Hem hesrette zhighlidi ünsiz,
Ili, Tarim bolup aqti yash.
Tilgha kirdi titrep Xantengri:
“Aqarttighu chachni el ghëmi.
Tügürlinip tash boldi derdi,
Men tash emes – elning elimi!
Sen mis emes, sëning zerliging,
Tiz pükmiding, shughu erliging.
Sen ezizsen, shunga choqqida,
Bolmaqlighi kërek yerliging!”.
Tawut këler – wapa timsali,
El örkeshler – muhit misali.
El bëshida köterdi tughdek,
Shunda bardek erk wisali.
Mungluqmëkin shunga dutari,
Moshu elning nëyi, satari.
Iparxanni basti baghrigha,
Öksüp-öksüp Qeshqer mazari…
Aldi uni baghrigha topraq,
Bësilmastin yanar ot-piraq.
Uning rohi erkke ündep,
Tagh bëshida yanghan sham-chiraq.
Seyyare sergüzeshtisi
Ana yer, japakesh aqchach anisen,
Perzending ishqida baghring ming pare.
Bir balang köksüngge güller tërise,
Bir balang tëningni titip aware,
Ah, Ana seyyare, Ana seyyare!
Sen ana bolmisang köyüp öchmesting,
Bolmastin ghemgüzar munche merdane.
Sen ana bolmisang, perzent ishqida
Bolmasting aylinip munche perwane,
Hëlimu bolghining yekke-yëgane.
Heyranmen, bir sende yaralghan turup,
Birewler özini xuda sanaydu.
Bextichün birewni bexitsiz qilip,
Heyranmen, risqigha u ot qalaydu,
Sen uni körgende baghring qanaydu.
Bu duniya eslide shatliq, ghemxane,
Ejdatlar ëytishar hejep epsane:
Körelmey japakesh Promëtëyni,
Yoqitish koyida izdep bahane,
Ne sewda salmidi Zëws mestane.
Eslide adem üchün yaralghan otni,
U eldin qizghinip, gharda saqlarken.
Qutquzmidi insanni tilsiz yëghidin –
Ottin dep, shu Zëws özin aqlarken,
Beziler heq, rast, dep uni yaqlarken.
Bu duniya eslide bëwapa duniya,
Yaralghan bolghëdi belki tengshelmey.
Chaqmaqni gheziwim dëgüzgen Zëws
Özini barchining xudasi demmey,
Hes-heste boghular umu tengshemey.
Bir chaghlar ademler laydin but yasap,
Xuda dep choqunup, qilghan ibadet.
Heyranmen, tëxiche hökmin sürmekte,
Esirler ötmekte, shu kona adet,
Belki der sighinish – bergey saadet.
U chaghlar otqa zar ëdi bu duniya,
Ne tapsang teng ortaq, xamla yëyishken.
Hetta kim su sirin köpirek bilse,
Qandaqtu uni bir ilah bilishken,
El anga sighinip, «xuda» dëyishken.
U chaghlar otqa zar ëdi bu duniya,
Sogh höküm süretti bu yer sharida.
Ot izdep yol alsa hanglar toratti,
Tagh, deriya turatti ikki arida,
Örtiner ëdi ot tilsim gharida.
Yol alsa Quhiqap taman bir oghlan,
Haligha qiz-jugan kirpik yashlidi.
Yol alsa u sirliq soqmaqlar ara,
Ürkigen këyikler ghargha bashlidi,
Tilsimat tagh anga tashlar tashlidi.
Quhiqap qapqisi uyul-uyul tash,
Ta tangdin shamghiche u tash ghulatti.
Elge ot sunushtek izgü-armini
Charchisa, künige zor küch ulatti,
U elni oylisa gheyret tolatti.
U ëlip kelgiche bir parche otni,
Gah boran, gah yamghur yolinn toridi.
Mesh’elni tugh qilip tikkende yerge,
Siyadek tün qoyni tangdek yorudi,
“Ne bu?” – dep ademler chöchüp soridi.
Ademler sezgendi issiq teptini,
Shu ottin düt ëlip yanghanda gülxan.
Shu otni chöredep, qaxlap aliqinin,
Towwa, dep tingirqap bolushti heyran,
Yalqunjap ot tilin sozatti her yan.
Alqishlap köterdi Promëtëyni,
Ezizlep özidin dana biliship.
Bir uni körgili, tawap qilghili,
Ne-nedin kishiler top-top këliship,
Sighinip turushti «xuda» dëyiship.
El ichre u tapqan bu shanu-shöhret,
Zëwsning qelbide oyghatti nepret.
Jakalap jar saldi “Ot oghrisi!” – dep,
Put qolin baghlatti basqanda gheplet,
Tarliq – dert, eslide tarliq – chong illet.
Put-qoli matalghan turatti tutqun,
Qepezdin qush misal chiqip këtelmey.
Derghezep lëwini chishletti Zëws,
Baghlanghan reqiwin teslim ëtelmey,
Ye haram niyetke chapsan yëtelmey.
– Towwa qil, shu «towwang» gunani yeydu,
Özengdin özgiler ghëming yëmeydu.
Towwa qil! – der Zëws – men oghri dësem,
Sen demsen el-alem oghri dëmeydu?
Bilemsen mëni ot xudasi deydu!..
– Sen otni yoshurup gharda saqlisang,
Sen oghri bolmastin, qandaq men bolay.
Barche xeq bir parche otqa zar tursa,
Tursa el intizar dep u ot sunay,
Sen towwa qilmastin,
qandaq men qilay?
– Bu towwa qilishning ornigha tëxi,
Tëxi shek keltürdi manga, qaranglar.
Bu özi oghrilap ëp kelgen otqa
Özini tuturuq qilip qalanglar!
Toxtanglar, toxtanglar, taqqa palanglar!..
Yunandin köz yetmey taghlar tapalmay,
Kawkazgha zenjirbend qilip baghlidi.
Tapini astigha ot – gülxan yëqip,
Tashlarni qizdurup, köksin daghlidi,
Baturning bëlini u bosh chaghlidi.
Kawaptek bizhildap köygende köksi,
Soridi: – Endighu közge ilarsen?
Teghdirge ten bërip, towwa qilmastin,
Bu güldek ömrüngni qandaq qiyarsen,
Endighu tizlinip tazim qilarsen?
– Bëguna bash ëgish – erning ishimes,
Tiz püküsh ëghirdur rasti ölgendin.
Ölgen ming ewzeldur bilgenge, reqip –
Artingdin hëjiyip soghaq külgendin,
Ne payda tiz püküp, öre zhürgendin!
Yamghurgha til tutup, teshnaliq bassa,
Turatti hang tashta zenjirbend qiran.
Yalingach tënini boran yalisa,
Qelbini mojatti achchiq bir pughan,
Köz yetmey choqqida turatti oghlan.
Sübhidem taghlardin alqip keldi sa,
Zëwstin elchi bop, halin bilgili.
“Nëmige kelding?” dep eger sorisa,
“Kechürüm soramsen ye, yaq?” dëgili,
«Yaq» dëse, közlirin choqup yëgili.
Tutqunning ghezeptin chaqnatti közi,
U towwa ornigha lenet oqudi.
Sa egip perwane kebi bëshidin,
Ah, tighdek tumshuqta közin choqudi,
Bolmisa zhirtquchning qarni toq ëdi.
Chashgahda palaqlap keldi bir qargha,
Dep: “Ayan bolupsen Zëws chüshige
Ëyt, towwa qilamsen? Eger qilmisang,
Xumarmish bir chishlem adem göshige!”
“Yaq!” dëgech choqudi yalang töshige.
Zenjirbend shu tutqun qaldi
lew chishlep,
Uning keng köksidin shirghip aqti qan.
Nëmigidu ghezeptin titretti tëni,
Kimgidu neprettin tashlatti pughan,
Kimgidu shunche keng, kimge tar jahan…
Kelgendi sham mehel köz eynek ilan,
Shertige könmigech, boghdi bëlini.
Anga tiz pükmigen shundimu qiran,
Halqidek tüglinip boghdi gëlini,
Könmigech u zhulup aldi tilini.
Tashlargha tamchilap tamdi issiq qan,
Chirayi sarghiyip, boldi zepireng.
Hëchnëme delelmey boghulatti u,
Hemmidin bu xorluq tuyuldi yaman,
Yaxshining rayigha baqmidi zaman!..
“Towwa!” – dep yaqisin tutatti Zëws, –
Ye, «towwa» dëmeydu turup zenjirbend,
Yëmeydu yaki bu birer burda nan,
Yaki tilimeydu u rehim-shepqetni,
Heyranmen, nedin bu alidu medet?!
Belki shor manglaygha kün ötmisun dep,
Bürkütler qaniti salghandu saye.
Belki u teshna bop, köz zhummisun dep,
Qilghandu aptaptin bulut himaye,
Belki küch bergendu undiki ghaye…
Eslide zor küchqu meslek – muddia…
Bergendu chong medet, belki shu zhürek.
Yolwaslar makani hang tashlar ara,
Kim anga bolardi munche yar-yölek,
Dëmek, shu zhürekni yëmeklik kërek!”.
Töshige tash palta urup shum reqip,
Zhürekni siqimdap sugharghan zamat.
Mushtumdek zhürektin chiqqandi nida:
“Sen xuda emessen – qanxorsen jallat!
Qandaqmu xuda der sëni ademzat?”.
Pak zhürek aliqanda sowumay turup,
Reqip «uh» tartmastin, almastin aram.
Taghlardin kelgendi bir ekis sada:
“Sen xuda emessen –
qanxorsen, jallat!”
Tëxi qan qatmastin bolghandi bednam.
Titrigen aliqandin chüshkendi yerge,
Bir mesüm pak zhürek milengen qangha.
“Ah!” dëdi anga yer ëlip baghrigha,
Yërildi yëtelmey qalghach armangha,
Bir yaxshi patmighach bu keng jahangha.
Shum xewer yëyilghan chaghda jahangha,
Köz yëshin yamghur qip tökti kainat.
Shan-shöhret xumari bolghan qatilgha,
Ming lenet oqudi jimi möjüzat,
Yaxshilar tüpeyli bardur bu hayat!
Bir chaghlar Zëwsning köngli chagh ëdi,
Abroyi sorisang – goya tagh ëdi.
U shöhret taliship qest qilip, qachan
Baturni zenjirbend qilip baghlidi,
Shu chaghdin tartip el uni qarghidi.
Tutqini shumëkin qanning ugali,
Kirpigi ilinsa qara basatti.
Kimlerdu boz xalta kiygüzüp anga,
Qil arqan sëlinghan dargha asatti,
Kimlerdu sürlük chong tawut yasatti.
Kimgidu sighinip ta tang atqiche,
Kimgidu yëlinip tizin püketti.
Tal kebi tolghinip ta kün patqiche,
Kimgidu yalwurup, yëshin töketti,
Kimlerdu “qatil!” dep uni söketti.
Tutqini shumëkin qanning ugali,
Mangsa u arqida shepe sëzetti.
Kirpigi ilinsa, kimdu «tur!» detti,
He, undaq chaghliri jandin bëzetti,
Uning tash baghrini kimdu ëzetti.
Dawasiz bir dertke boldi muptila,
Shöhretni qoghliship
(uni har almay).
«Qatil!» dep qarghisa uni jimi zhut,
El-elem közige qaldi qaralmay,
«Qalsamchu duniyagha, —
dëdi yaralmay».
El-zhuttin bezdimu qëchip bir küni,
Derwishtek yol aldi deshtu-yawangha.
Teshnaliq basqanda ochum su sorap,
Zarlinip-telmürse u tört tamangha,
Hëch kishi su sunmas ëdi qawangha.
Qumlarni quchaqlap yatsa halsirap,
“Qatilsen!” – dëgen
ün këletti haman.
Qaldimu ye aynip yaki qangsirap,
Öz göshin özi yep boldi ustixan,
Eslide ötnige lapqut bu jahan!..
Bu hejep, özining abroyi üchün
Birewning baghrini qilghan lexte xun,
Yatatti ikki gez yerge bolup zar,
Birewning ömrige zamin shum mel’un,
Bu hejep, choqatti közini quzghun…
Ah, ana seyyare, ana seyyare,
Tarixqa pütülgen bu bir epsane.
Ot qoyush koyida sëning qoynungda,
Birewler zhürgende izdep bahane,
Promëtëy kebi bir kërek merdane.
Bir chaghlar otqa zar ëdi bu duniya,
Hazir ot xowupidin
bolmaqta bëzar.
Yaqmaqta ademler otqa bir-birin,
Yatmaqta yer quchup, köpeytip mazar.
Tartmaqta insan ot destidin azar.
Bir chaghlar otqa zar ëdi bu duniya,
Hazir ot palaket bu yer sharigha.
Bir balang öcherse biri püwleydu,
Baqmastin gödekning ahu-zarigha,
Asmaqchün ölümning simsiz darigha.
Ah, ana seyyare, ana seyyare,
Bu otning xowupidin
hëch yer xali emes.
Ot bilen oynishar estin aynighan,
Shöhretning sharabin ichken chala mes,
Demdu u özini sanga bala emes.
Ah, ana seyyare, ana seyyare,
Teshwishing ashmaqta, ghëming ziyade.
Qachanki ot qoysa zëdi pes biri,
Zëwstek bolghusi shu kün sazaye,
Perzentler bir sëni qilar himaye.
Ah, ana seyyare, ana seyyare,
Teshwishing ashmaqta, ghëming ziyade,
Dana bir insangha muhtajdur duniya!
Ziminni tutqay shu küchlük irade…
Ziminni aq niyet qilghay idare…
Bir chaghlar otqa zar ëdi bu duniya,
Batur ëp kelgen ot esqatqan jangha.
Endi ot ochighin öchermek üchün
Tutushmay turghanda jimi jahangha,
Zardur yer Promëtëy kebi oghlangha.
Sadaqet timsali
Atma, dostum, hangghutni atma,
Atmasliqning bolsa charisi.
Men atqanmen, amma sen atma,
Atsang, öler jüpti – parisi.
Yaralghandin bëri ëtishtuq,
Hetta qushlar qalmidi xali.
Nëme ëken ular gunayi,
Yaman bolar qanning ugali!
Ötünüshüm, ökünme hergiz,
Qalsang eger uni atalmay.
Yadimda bar, men ëtip qoyup,
Qanche tünler qalghan yatalmay.
Yadimda bar, aq qar üstini
Men shepeqtek qanda boyighan.
Bowaq kebi ingrighandi u,
Undaq bolar dep kim oylighan.
Yadimda bar, men tökken qandek
Quyash chiqqan shu kün qizirip.
Qanche ëghir qanni körmeklik,
Qanche ëghir turmaq bëzirip.
Mëni uzaq qarghap, ghaqildap,
Jüpti egip uchqan bëshidin.
Qushlarningmu sadaqitini
Körgen ëdim tamghan yëshidin.
Yadimda bar, eshu jüptini,
Qanitida qargha kömgini.
Matem tutup uning bëshida,
Öksüp-öksüp munggha chömgini.
Yadimda bar, qarlarni tilghap,
Zhürgenligi tashlap këtelmey.
Epsus, tirik ölsun dëdimmu,
Muradigha ular yëtelmey.
Yadimda bar, eshu tün boyi
Ah-nale qip, hesret chekkini.
Yadimda bar, boynini qisip,
Matemzade bëshin ekkini.
Yadimda bar, qanitin kërip,
Baghrin yëqip, qarda yatqini.
Bëshin qoyup jüpti köksige,
Yatqan pëti tashtek qatqini!..
Köz yëshidin muz bop qatqini –
Shu emesmu azap tartqini!
Zhürigimni lexte qan qilip,
Shu emesmu xenjer patqini.
Munchiwala bolamdu berdash,
Köp-kök muz bop qattighu köz yash.
Men sëxi dep zhürgen tebiet
Bolup chiqti qewet baghri tash?!
Qangha patti shatliq wisali,
Qarda qatti heykel misali.
Ular qushqu! Shu qush chëghida –
Sadaqetning boldi timsali.
Belki ular ashiq-meshuq bop,
Köyüp-köyüp öchken bolghëdi.
Belki zimin shunche tar këlip,
Qush bop kökke köchken bolghëdi.
Köygen biler, köydürgen ishq,
Qeysnimu mejnun eyligen.
«Ah» urghanda, achchiq pughani
Leyli qelbin u xun eyligen.
Belki ishqin qilishsa izhar,
Uni zaman alghandur bek har.
Belki ular zimingha patmay,
Qilghan chëghi kökni ixtiyar.
Belki ashiq tili kësilip,
Qirqilghandu meshuq chachliri.
Belki yerni sëghinghan chaghlar,
Yamghur bolup yaghar yashliri.
Muradigha yëtelmey yerde,
Belki qanat qëqip ketkendu?
Yerde ashiq azawin tartip,
Arminigha kökte yetkendu?
Belki yerning yadi qiynisa,
Egip-egip qonar topraqqa.
Eshu qushning bir xisliti shu:
Ademlerdin qachmas hëch yaqqa.
Men heyranmen, jüp-jüp zhüridu,
Bir-biridin nëri këtelmey.
Ademlerge telmürer, belki
Ademligin ayan ëtelmey…
U topraqni baghrigha bësip,
Appaq-appaq tang atquzidu.
Këchelmestin yerning mëhridin,
Kirpik qaqmay, kün patquzidu.
Ular yashar söygüge sadiq,
Muhebbetni namayish qilip.
Tëni yoqtur wapadarliqta,
Atma shunga sen qilmish qilip.
Biz qedrige yetmigen ömür,
Bilseng ëdi — közning qarisi.
Atma, dostum, uningsiz ölüm,
Qash-kirpikning ëken arisi.
Atma, dostum, hanggutni atma,
Sadaqetning timsalighu u.
Sadaqetke köz tekken chaghda,
Yashap tursun qushta bolsimu!..