3 dawami-uly

Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyesining bash ministir Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyinki musteqilliq urushliri

(3)

Muhemmet Tursun Uyghur

(Dawami)

Shuningdin kéyin Mexmut Muhiti kélishim boyiche eskerlirini bashlap, 1934- yili 7-ayning 19-küni Qeshqer shehirige yétip kélip, qomandanliq bash ishtabini Qeshqer shehiridiki sabiq «Shitey yamuli»gha orunlashturidu. Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyesi qisqa waqit ichide tertipke sélinghandin kéyin, sani 4000 kishige yétidu. Bu eskerler bir birigada, 4 polk (tü’en), bir muhapizetchi iskadrondin ibaret bolup, hemmisi atliq eskerler idi.

Mexmut Muhiti Qeshqerge kélip orunlashqandin kéyin, Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining ma’arip ministiri Abdukérimxan Mexsummu[1] Qeshqerning waliysi bolup teyinlinidu.

 

U yillarda Sherqiy Türkistanning siyasiy weziyiti intayin keskin bolup, Shéng Shisey Sowét ittipaqining biwasite yardimi bilen Ürümchide atalmish «Shinjang ölkilik hökümet»ning re’isi, Xojiniyaz Haji bolsa mu’awin re’isi bolup turuwatqan, Yolwas[2] öz aldigha esker toplap, Qumulni merkez qilip Shéng Shisey bilen put tépishiwatqan, Sowét ittipaqi Ma Jungyingni aldap Sowét ittipaqigha élip chiqip ketkendin kéyin, uning générali Ma Xusen[3] bir qanche ming tunggan eskiri bilen Xotenni bésip yatqan, namda Shéng Shiseyning, emeliyette Sowét ittipaqining nechche ming kishilik qizil armiyesi «altayiski», «tarbaghatayiski» dégen namlar bilen Maralbéshighiche qistap kelgen bir weziyette idi.

    Mexmut Muhiti Qeshqerge kélip uzaq ötmey Ürümchidin xitayning Gong Jingxen bashchiliqida bir polki Qeshqerge kélip Yéngisheherge, Lu Singchung bashchiliqida bir polki Yerken’ge orunlishidu. Yene uzun ötmey sherqiy shimal pida’iylar qoshunining sabiq générali Lyu Bing garnizon qomandani bolup kélip Yéngisheherge orunlishidu. Bu ehwallardin kéyin Mexmut Muhitining Ürümchi merkezlik Shéng Shisey hökümiti we Sowét ittipaqigha qarshi mewjutluqini saqlap qélish üchün qattiq tirkishish dewri bashlinidu we mushu teriqide dawamlishidu.

1937-yili bash etiyaz pesli idi. Bir küni kütülmigen bir ghelite ehwal yüz béridu. Mexmut Muhiti ishxanisida diwiziye siyasiy-qanun bashqarmisining bashliqi Téwip Bayaxun Ezizi bilen söhbetlishiwatatti. Söhbet üstige ishxana katipi kirip, Qeshqer garnizondin bir xitayning kelgenlikini xewer qilidu. Mexmut Muhiti soraydu:

— Néme ish bilen keptu?

— Néme ish ikenlikini démidi, généralning özi bilen körüshimen, muhim ishim bar, deydu.

— Méni aldirash démidingmu?

— Shundaq dédim.

— Kirgüzüwet.

Katip chiqip kétip, hayal bolmay Mexmut Muhitining bir qoghdighuchisi puqrache kiyin’gen pakar bir xitayni bashlap kiridu. Méhman garnizon siyasiy bashqarmisining xizmet guwahnamisini chiqirip Mexmut Muhitigha uzitidu.

— Néme ish?- deydu Mexmut Muhiti qisqila qilip.

U xitay etraptikilerge qarap:

— Men melumatni aghzaki yetküzmekchi, bu yerde yat ademler tursa bolmaydu,- deydu.

Mexmut Muhitining ishariti bilen muhapizetchi chiqip kétidu.

U xitay:

— Bu kishi. . .- dep bay axungha qaraydu.

Mexmut Muhiti:

— Héchqisi yoq, bu kishi méning öz adimim, gepni men bilen bille anglisa bolidu.

Xitay sel ikkilen’gendek qilip sözini bashlaydu:

— Bizning bashqarma bashliqi (chüjang) janabliri silige salam éytti, uning özliri bilen körüshküsi bar iken, men bashqarma bashliqi janablirining mushu ümidini silige yetküzgili kelgen.

— Gep ochuqraq bolsun, bashliqing néme wejidin men bilen körüshidiken, némishqa özi kelmidi?

— Bashqarma bashliqi janabliri muhim bir ishni silige melum qilmaqchiken, körüshüsh orni we waqtini békitip bergen bolsila, shu jayda sili bilen körüshsem, deydu.

Mexmut Muhiti birdem oylinip olturghandin kéyin:

— Shundaq muhim ishmiken, bek aldirashmu?- deydu.

U xitay:

— Shundaq, teqsir, bashqarma bashliqi janablirining déyishiche, bu général janablirining hayat-mamatigha munasiwetlik chong ish iken.

Mexmut Muhiti bu gepni anglighandin kéyin Bay Axunni körsitip turup:

— Obdan, emise gep mundaq bolsun, mana bu kishi ete namaz diger bilen namaz sham ariliqida bashqarma bashliqining Yéngi Sheherdiki öyige salamgha baridu. Barghuche héchqandaq alaqe-guwahname bérilmeydu. Bashqarma bashliqining néme gépi bolsa mushu kishige xatirjem dewersun, bu kishige déyilgen gep manga dégen’ge oxshash, yene néme ish bar?

Xitay:

— Bashqa ish yoq teqsir,- deydu, andin Bay Axungha obdan sinchilap qariwalghandin kéyin ishxanidin chiqip kétidu.

Bay Axun etisi namaz digerni oqup bolup özini tüzeshtürgendin kéyin, bismillah dep puqrache kiyin’gen égiz boyluq bir muhapizetchi we mepikesh qiyapitidiki bir terjiman bilen Yéngisheher terepke qarap yolgha chiqidu. Bayaxun mepide kétiwétip chongqur xiyalgha gherq bolidu.

 

Dawami bar…

________________________________________

[1] Abdukérimxan Mexsum: dölet qurulghanda Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining ma’arip ministiri bolghan. 1934-yilidin 1937-yilighiche Qeshqerning waliysi bolghan. 1946-yili 1-ayning 2-küni ikkinchi Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti hökümiti Sowét ittipaqining bésimi bilen milletchi xitay hökümiti bilen «11 bitim» imzalighan. Shuningdin kéyin ölkilik birleshme hökümet qurulghanda, Abdukérimxan Mexsum Sherqiy Türkistan jumhuriyitining bir wekili süpitide bu hökümetning 25 ezasidin biri bolghan. 1946-yili 6-ayda Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti rehberlirining telipi we xelqning arzusi bilen 2-qétim Qeshqerning waliysi bolup saylanghan.

[2] Yolwas: 1889-yili Maralbéshida tughulghan. Deslep Qumul wangi Shamexsutning (1930 — 1882) ordisida terjimanliq qilghan. Shamexsut ölgendin kéyin Qumulda turushluq xitay esker bashliqining amanliq etritige bashliq bolghan. Qumul xelqi xitaygha qarshi qozghilang kötürgende xitay terepte turghan. Xojiniyaz hajim bilen Ma Jungyingning arisi buzulghanda Ma Jungying terepte turghan. Xojiniyaz hajim, Shéng Shisey bilen kélishim tüzüp Ürümchige mangghanda, Yolwas Xojiniyaz Hajimni Shéng Shiseydin qattiq agahlandurghan. Kéyin öz aldigha esker toplap, Qumulni merkez qilip Shéng Shisey bilen tirkeshken. 1949 — yili kommunist xitay eskerliri Wetinimizge bésip kirgende ulargha qarshiliq körsitip qattiq urushqan. 1950 — yili Teywen’ge qéchip ketken, 1971-yili ölgen.

[3] Ma Xusen: Gensu Linshyaliq (hazirqi Ningshya) tunggan. Ma Jungyingning singlisining éri we Ma Jungyingning eng yaramliq qomandani. 1931 — yili Ma Jungying birinchi qétim Sherqiy Türkistangha kelgende bille kelgen.