ە
Одним из важнейших моментов в истории культуры Уйгуров является зарождение науки. Здесь особое место занимает великий ученый, корифей казахстанской геологической науки Каныш Сатпаев. По его инициативе в 1949 г. был создан сектор Уйгуро-дунганской культуры. С этого времени в Казахстане начинается развитие Уйгуроведения. В дальнейшем Сектор был преобразован в Отдел Уйгуроведения, затем в 1986 г. был создан Институт Уйгуроведения. Труды Уйгуроведов Казахстана признала мировая тюркологическая наука, стали известны имена таких ученых, как академик А.Кайдаров, Г.Садвакасов – член-корреспондент Казахской академии наук, член-корреспондент академии наук СССР М.К.Хамраев. Труды казахстанских уйгуроведов получили высокую оценку, достаточно отметить, что за серию Уйгуроведческих работ доктор филологических наук М.К.Хамраев был удостоен премии Ленинского комсомола СССР, доктора филологических наук А.Кайдаров за труд «Современный литературный язык Уйгуров», Г.Садвакасов за работу «Язык уйгуров Ферганской долины» (часть 1-2) стали лауреатами премии имени Ч.Валиханова. Весьма положительно отзывается научная общественность о работах наших докторов наук – Ш.М.Надырова, К.Ш.Абдуллаевой, доктора филологических наук, профессора Т.Талипова.
*по материалам uighurs.tripod*
на снимках 1. Мурат Хамраев 2. Ғожахмәт Садвакасов
مىنىڭچە، بۇ تور سەھىپېسىدە ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان ئەسەرلەر ئۇيغۇر ۋەتېنىدە (شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاۋتونوم رايونىدا — شۇئار — دا) قېلىپلاشقان ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلىشى كىرەك. چۈنكى مۇھاجىرەتتە ياشاۋاتقان قېرىنداشلارنىڭ تىلى، ھەرخىل سەۋەپلەر تۈپەيلى، ئۇيغۇرلانىڭ ئاساسى قىسمىنىڭ تىلىدىن جىق چەتنەپ كەتتى. بىر مىللەتنىڭ تىلى ئۇنىڭ كۆپچىلىكىنىڭ تىلىغا بوي سۇنىشى لازىم، يەنى ئەدېبى تىلدا شىۋى پەرقى بولماسلىقى كىرەك. ئۇنداق بولمىغاندا مىللەتنىڭ، بولۇپمۇ بىزنىڭ مىللەتكە ئوخشاش دۆلەتسىز مىللەتنىڭ، بىرلىكىدىن گەپ ئېچىش مۈمكىن ئەمەس. بۇنىڭدىن تاشقىرى، ئۇيغۇر تىلىغا تېڭىلغان، ئۇنىڭغا يات، ياكى ئۇيغۇر تىل قائىدېسىگە ماسلاشتۇرىلمىغان ئاتالغۇلارنى قوللانماسلىق لازىم.
مىنىڭچە، بۇ تور سەھىپېسىدە ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان ئەسەرلەر ئۇيغۇر ۋەتېنىدە (شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاۋتونوم رايونىدا – شۇئار – دا) قېلىپلاشقان ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلىشى كىرەك. چۈنكى مۇھاجىرەتتە ياشاۋاتقان قېرىنداشلارنىڭ تىلى، ھەرخىل سەۋەپلەر تۈپەيلى، ئۇيغۇرلانىڭ ئاساسى قىسمىنىڭ تىلىدىن جىق چەتنەپ كەتتى. بىر مىللەتنىڭ تىلى ئۇنىڭ كۆپچىلىكىنىڭ تىلىغا بوي سۇنىشى لازىم، يەنى ئەدېبى تىلدا شىۋى پەرقى بولماسلىقى كىرەك. ئۇنداق بولمىغاندا مىللەتنىڭ، بولۇپمۇ بىزنىڭ مىللەتكە ئوخشاش دۆلەتسىز مىللەتنىڭ، بىرلىكىدىن گەپ ئېچىش مۈمكىن ئەمەس. بۇنىڭدىن تاشقىرى، ئۇيغۇر تىلىغا تېڭىلغان، ئۇنىڭغا يات، ياكى ئۇيغۇر تىل قائىدېسىگە ماسلاشتۇرىلمىغان ئاتالغۇلارنى قوللانماسلىق لازىم. ئۇيغۇر تىلىنى ياخشى بىلمەيدىغان، ياكى ئۇنتۇلۇپ قالغان قېرىنداشلارنىڭ ئۇيغۇر تىلىدا يازغان ئەسەرلىرىنى تىلنى مۈكەممەل بىلىدىانلارنىڭ تەھرىرىدىن ئۆتكۈزمەي نەشىر قىلماسلىق لازىم.
Essalamu eleyküm, Tarim Sergari ependim. Men sizning pikringizge hem qoshulimen hem qarshi. Sewewi, eger bu torbetning qurulushining asasiy mexsiti peqet Uyghur tilini bilidighan insanlargha melum bir melumatni yetküzüsh bolsa — sizning pikringnizni nahayiti orunluq dep hésaplaymen. Amma, torbettiki matériallarni Uyghur xelqi we uning hemkarliri arisidila emes belki pütkül duniyagha tarqitish közde tutulsa, bu matériallarni Rus yaki Ingliz tillirida neshir qilish bizge ziyan keltürmeydu dep hésaplaymen. Hetta, matérialni Rus tilidila chiqarsa u yéterlik, chünki Google Translate oxshash mulazimetler, uni Rus tilidin duniyaning 90 tiligha terjime qilalaydu. Démek, matérialni peqet Rus tilidila neshir qilish uni 90 tilda neshir qilish bilen barawer. Uning ehmiyitining qanchilik zor ékenligini özingiz chüshinersiz.
Uyghur xelqining tilini we yéziqini bir qélipqa keltürüsh mesilisi nahayiti murekkep mesile, uni sistémiliq türde yéshish kérek dep oylaymen. Bu ishni emelge ashurush nahayiti köp küch telep qilidu. Shunga, ishinimenki, bu torbékettiki ademler xelqimizning janköyerliri bolush süpiti bilen bu mesilidin xewiri bar we kélechekte bu mesilining yéshilishige öz ülüshini qoshidu. Hazirche ulargha peqet utuq tilep medet béreyli!