Уйғурчә йәр-су намлири һәққидә

Йәр-су намлириниң әслини издәш, тәтқиқ қилиш илмий җәһәттин интайин әһмийәтликтур.
Тәкитләш керәкки, мәлум бир жутқа нисбәтән ейтқанда, шу йәрниң нами униң географияси, геоморфологияси, алаһидә мәһсулати, мәшһур кишилири, тарихта йүз бәргән чоң-чоң вақиәләргә мунасивити түпәйли пәйда болған. Уйғурчә йәр намлирини мисал сүпитидә қараштурсақ, Или, Өсәк, Тарим қатарлиқ суға мунасивәтлик йәр намлири бар. Чарин, Пәнҗим, Қаш, Тамчи, Алмилиқ, Чийлиқ, Алтунлуқ, Қашлиқ, Үрүмчи, Майтағ қатарлиқ һүнәр-кәсипкә, өсүмлүккә, тағ-кан байлиғиға мунасивәтликму пәйда болған намлар йетәрлик. Шундақла Садир, Султан, Барчуқ, Байсейит қатарлиқ мәшһур кишиләрниң исмини яд әйләш түпәйли аталған маканларму моҗут. Шуңлашқа йәр-су намлириниң тарихини үгиниш, кан байлиқлирини тәтқиқ қилиш йолидиму муһим материал болуп һесаплиниду. Уйғур тилиға тәәллуқ йәр-су намлири Монғолиядин Испаниягичә болған арилиқта учрайду.
Кейинки жиллири, айрим уйғур язғучилири тәрипидин Или тәвәсидики йәр намлири һәққидә пикирләр ейтилсиму, бу мәсилә техи кәң дәриҗидә йорутулғини йоқ. Көп жиллиқ әмәлий хизмәт җәриянида Евразиядики су байлиқлирини, йәрасти канлирини тәкшүрүш, Тәңритағни, Кавказни, Мәркизий Азиядики қумлуқ чөлләрниң геологиялик хәритисини сизиш ишлириға қатнаштим. Нурғун жутларни зиярәт қилип, көплигән адәмләр билән сөһбәтләштим. Йәр-су намлириниң этимологиясигә қизиқтим вә бу йөнилиштики әмгәклирим Россия, Әрмәнстан, Өзбәкстан, Казақстан, Моңғолия қатарлиқ әлләрниң геофондлирида сақланмақта. Шуниң билән бирқатарда, ана тилимиз асасида барлиққа кәлгән йәр-су намлириниму топлидим. Хуласә чиқириш алдида «Түркий тиллар дивани» билән «Уйғур тилиниң изаһлиқ луғитини» пайдиландим.
Төвәндә гезитханлар диққитигә һавалә қилиниватқан топонимлар билән гидронимлар тәтқиқатимниң айрим бир қисмидур вә уларни муқәррәр айдиңлашқан, инкар қилишқа болмайдиған аталғулар дейиштин жирақмән. Һөрмәтлик гезитхан, ушбу мақалини елан қилиш арқилиқ силәрниңму ой-пикриңларни изһар қилишиңларни үмүт қилимән.

Челәк (Чилик) – Ғулҗа йолида, Челәк дәриясиниң сол қирғиғиға җайлашқан йеза.
«Челәк» аталғусини әшу йәрдә көп өсидиған чиғ өсүмлүгигә бағлиқ пәйда болған десәк, хаталашмаймиз. Чиғ – башақлиқ өсүмлүк болуп, у асасән дәрия вадилирида өсиду. Униңға қарап йәрасти сүйиниң йеқинлиғини биливелишқа болиду. Чилик – чиғлиқ сөзиниң өзгириши болуп, уйғурчә “чиғ нурғун өсидиған йәр” дегән мәнани билдүриду.
Қазақстанниң Қизилорда шәһиригә йеқин «Шиели» дәп атилидиған наһийә моҗут. Көрүп туруптимизки, у ятлар тили тәсиригә учримиған. Әнди Или тәвәсидики чоң жутниң уйғурчә – «Челәк», қазақчә – «Шелек» (русчә «ведро») дәп атилип қелиши, мәзкүр диярниң тәбиитигә мутлақ мас кәлмәйду.

Қарийота — (қаз. Қаражота, рус. Каражута) Челәк йезисиниң ғәрбий-шималий тәрипигә орунлашқан.
Қарийота сөзи икки сөздин тәркип тапқан болуп, «қара» сөзи зор, йоған, улуқ, кәң дегән мәнани билдүрсә, «Йота» сөзи нәччә хил мәнаға егә: тизниң жуқурисидин сөңәккичә болған арилиқ; янпаш; тағниң янбағри; бәл йотиси; егизлик. Демәк, «қарийота» сөзи әтраптики йәрләргә нисбәтән “дөңлүккә орунлашқан чоң йеза” дегән мәнани билдүриду.

Қаратуруқ – Ғулҗа йолида, Алмутидин шәриққә қарап 100 км. жирақлиқта орунлашқан йеза.
Қаратуруқ — уйғурчә икки сөздин тәркип тапқан. «Қара» сөзи чоң, асасий, йоған, «туруқ» сөзи болса – турақ, туралғу. Орхон таш йезиқлар ядикарлиқлирида «түрүк», «олтүрүк», «ятуқ» ибарилири турар җай, макан дегәнликтур. Демәк, «Қаратуруқ» сөзи «чоң асасий турар җай, макан» дегән мәнани билдүриду. Мәсилән, Уйғур хақанлиғиниң пайтәхти Қарабаласағун (Қара-Балиқ-Сағун) – атлиқларниң баш шәһири. Қарахан – баш һакимдар. Түрк қағанлиғи дәвридә, хәлиқ өзлирини «Көк түрк» – асман турғунлири дәп атиған. Шәрқий Түркстан, Қумул шәһиригә йеқин җайда «Аратүрүк» шәһири бар. У Ғәрбий вә Шәрқий Түрк қағанлиғини аҗритип турған шәһәр дегән мәнани билдүриду.

Чарғоҗа — Әмгәкчиқазақ наһийәсидики кона уйғур йезиси. У Байсейит йезисиниң шәрқий-җәнубий вә Масақ йезисиниң шәриқ тәрипигә җайлашқан. ХХ әсирниң 50-жиллириниң бешида йеза аһалиси Байсейит вә Маливай йезилириға көчирилгән. Мошу күнгичә Чарғоҗа йезисидики өйләрниң харабилири, дәрвазиниң йоған қапқилирини ечип-йепиш үчүн орнитилған түврүк астиға қоюлған, оттуриси тешилгән йоған ташлар сақлинип қалған (өтмүштә ундақ ташлар һазирқи металл шарнирлар ролини атқурған).
Қарқара йәрмәңкә базиридин қайтқан содигәрләр кеңәш дәвригичә Чарғоҗидики Абдулла һаҗи, Закир һаҗи вә Мәхпирғази карвансарайлирида тохтиған. Чарғоҗа туралғуси – чарсақаллиқ ғоҗиниң исми, ләқими билән атилип қалған.

Қорам – Ғулҗа йолида, Челәк йезисиниң ғәрбий тәрипидә орунлашқан йеза.
«Қорам» сөзи уйғурчә «йоған таш» дегән мәнани билдүриду. Йезиниң «Қорам» дәп атилиши шу җайниң сәл сулири еқитип кәлгән қорам таш билән чүшәндүрүлиду. Кона Қорам йезиси һазирқи Қорамдин хелә жуқуриға орунлашқан болуп, у йәрдә һазирму қорам ташларни көпләп учритишқа болиду.

Лавар – Ғулҗа йолиға җайлашқан йеза. «Лава» уйғурчә патқақ, чога-чатқаллиқ дегән мәнани билдүриду. Йәрлик өстәңму «Лаварсаз» дәп атилиду. Мәһәллә аһалиси өстәңни, йезини, терилғулуқ йәрләрни давамлиқ сәл еқитип кәлгән лава, латқа, патқақтин тазилап турушқа мәҗбур болған. «Лава» сөзи кейинирәк Лавар дәп атилип, мәлиниң намиға айлинип қалған.

Маловодное – Ғулҗа йолиға җайлашқан йеза. Алмута шәһиридин 50 км. жирақлиқта орунлашқан. “Малаводное” сөзи сүйи аз дегән мәнани билдүриду. Әмәлиятта, бу дияр йәр асти вә үсти сулириға интайин бай болуп, русчә намиға маслашмайду. Илгири мәзкүр йеза Молла Авдун исимлиқ ақсақалниң һөрмитигә “Моллавдун” дәп аталған. Моллавдун кейинирәк русчиға – Маловодниға өзгирип кәткән.

Байсейит – Ғулҗа йолиға орунлашқан йеза вә у уйғур хәлқиниң классик шаири Сейит Муһәммәт Қашийниң һөрмитигә аталған.
Шаир һаятиниң ахирқи жиллири ушбу тәвәдә яшиған. Байсейит йезисидики Мәдәнийәт өйиниң алдида шаир һөрмитигә ядикарлиқ орнитилған.

Яркәнт – Чоқан Вәлихановниң 1856-жили түзгән хәритисидә Яркәнт шәһири дәп көрситилгән. “Яркәнт” – яр бойиға җайлашқан шәһәр (кәнт) дегән мәнаға егә.

Надәк – Яркәнт шәһириниң шәриқ тәрипигә җайлашқан йеза.
Бу сөз «нар» вә «дәк» сөзлиридин түзүлгән болуп, “нар – төгиниң әркиги; нардәк төгиниң өркишигә охшайдиған” дегән мәнани билдүриду. Заманниң өзгириши билән «р» һәрипи чүшүп қалған. Шәрқий Түркстанда мошу намда туралғу вә даван бар.

Нағричи – Яркәнт шәһиридин 3 км. жирақлиқта җайлашқан йеза. Мәзкүр нам уйғур хәлиқ әсвави «нағра» сөзидин келип чиққан.

Пәнҗим – Яркәнт шәһириниң шәрқидә 18 км. жирақлиқта җайлашқан йеза.
«Уйғур тилиниң изаһлиқ луғитидә» «пәнҗә» сөзи бар болуп, у бирнәччә мәнани билдүриду.1. Қолниң бармақлири, бармақ, алиқан. «Абдалниң пәнҗи тоймас, ачкөзниң – нәпси» (Мақал). 2. Қушлар айиғиниң тирнақ тәрипи (бүркүт пәнҗиси билән түлкә алди). 3. Гиләм тоқушта ишлитидиған тағақсиман әсвап. 4. Қәғәз чиқиридиған өсүмлүк. 5. Бир адәм көтирип һарвуға салғидәк қилип бағланған буғдай шехи.
Пәнҗим топониминиң келип чиқиши һазирчә ениқ болмисиму, деханчилиқ кәспи нуқтәий нәзәридин қариғанда, «пәнҗимлик» сөзи, буғдай шахлирини жиғип қойған дала, етизлиқ дегән мәнани билдүриду. Кейинирәк бу аталғу йезиниң нами болуп сиңишип кәткән дәп чүшәнсәк, әмәлияттин жирақ кәтмәймиз дәп ойлаймән.

Өсәк – Панфилов наһийәсидики дәрия. У Или дәриясиға қуюлиду.
Өсәк – «өзәк» сөзидин келип чиққан болуп, «өсүмлүкниң асаслиқ ғоли» дегән чүшәнчини бериду. Бу йәрдә Өсәк дәрияси — Яркәнт тәвәсиниң асаслиқ ғоли, жүриги, җени дегән мәнада қараштурулиду.

Садир – Панфилов наһийәсидики йеза. Уйғур хәлқиниң батур оғлини Садир Палванниң һөрмитигә қоюлған. Садир Палванниң нахша-қошақлири һазирқи күндиму хәлиқ еғизида ядлинип кәлмәктә. Сәрдар қошақчи һәққидә Билал Назим, Чоқан Вәлиханов, В.Радлов қатарлиқ шаир, алимлар әҗайип хатириләр қалдуруп кәткән.

Чарин – Уйғур наһийәсидики чоң йезиларниң бири.
Чарин аталғуси қоғунниң чар түри түпәйли пәйда болған дегән тәхмин бар. Чаринлиқ, худди буғдайлиқ, қонақлиқ, етизлиқ дегән сөзләргә охшаш қоғунниң чар сорти терилгән етиз, мәйдан дегән сөздин пәйда болған. Бу җайда балдур пишидиған, оттура һәҗимлик теши ала-чипар, гөши қизғуч чарқоғун микроклимат вә топрақниң алаһидилиги түпәйли әҗайип шерин-татлиқ һосул бәргәчкә, йезиниң намиму әшундақ атилип кәткән болуши еһтималдин жирақ әмәс.

Ақсу – Уйғур наһийәсидики чоң йезиларниң бири.
Уйғур хәлиқ еғиз иҗадийитидә «ақсу» – бәхит беридиған су дәп тәриплиниду. Рус хәлиқ ривайәтлиридә ақсу – беловодье – «әркинлик вә паравәнлик әпсанивий әл, йәр» дәп тәсвирлиниду. Сәяһәтчи Н.Пржевальскийниң пикричә, «Ақсу» (беловодье) Лобнор көлиниң әтрапида (Шәрқий Түркстанда) җайлашқан. Ғулҗа шәһириниң йенида Ақөстәң бар болуп, уни йәрлик хәлиқ «паравәнлик, бәхит елип келидиған өстәң» дәп атайду.

Дардамту – Уйғур наһийәсидики йеза.
Мошу нам билән атилидиған йеза Ғулҗа әтрапидиму бар. Дардамту топоними төвәндикичә чүшәндүрүлиду: уйғурчә дағдам, кәң, түз, йоруқ вә түрүк-турақ, туралғу, макан-җай, турар җай дегән сөзлиридин келип чиққан болуши керәк.

Кәтмән – Уйғур наһийәсидики йеза.
Кәтмән — деханчилиқта ишлитилидиған әсвап. Умумән, топонимика илимида кәсип-һүнәргә тәәллуқ намлар бар болсиму, әсваплар нами билән аталған туралғулар йоқниң орнида. Амма кәтмәнгә йеқин «Кәтмә» аталғулири бар. Мәсилән, Тәкли-Маканни зиярәт қилған сәяһәтчи Свен Гедин өз әсәридә мундақ дәп язиду: «6-февральда биз Хотәндики Сериқ Кәтмә дәриясиниң бир тармиғиға йетип кәлдуқ. У дәрияниң кәңлиги 79 метр болуп, Хотән дәриясиниң башқа тармақлиридәк сүйи сәгип, қуруп кәтмәйдиғанлиғи байқилип туратти (Свен Андерес Гедин. «В сердце Азии», Памир-Тибет-Восточный Туркестан. Москва: изд. «Э», 2017, 306 бәт). Демәк, Сериқ Кәтмә дәрияси дегинимиз, “алтундәк қәдирләшкә егә дәрия бойини ташлап кәтмә” дегән мәнани билдүриду. Мошу нәқилни асас қилғанда, тағ бағриға җайлашқан гөзәл йезиниң нами илгири Бағкәтмә (гөзәл бағни ташлап кәтмә) болған, кейинирәк өзимизниң бепәрвалиғидин әсвап намиға өзгирип қалған болуши мүмкин.

Чалкөдә – Кәтмән дәриясиниң баш тәрәплиридики яйлақ. Бу аталғу икки сөздин, йәни «чала» вә «күдә» сөзлиридин тәркип тапқан. Чала – толуқ әмәс, йерим-ярта, Күдә – юмшақ гия, чөп, җүсәй дегән мәнани билдүриду.
Тәкитләш керәкки, Шәрқий Түркстанниң Ақсу шәһириниң әтрапида мошу нам билән атилидиған егиз тағлиқ яйлақ моҗут. Қедимий уйғур нахшилиридиму «Чалакүдә» аталғусини учритимиз:
Ақсу йоли яман йол,
Чилан бойи чалкүдә.
Яйлақта өлгәнләрни
Тапшурдуқ күдәкликкә.

Чонҗа – Уйғур наһийәсиниң мәркизи. «Чонҗа» топониминиң келип чиқиши һәққидә икки хил көзқараш моҗут. 1. Чонҗа уйғурчә сөз болуп, «Чоңҗай» дегәнликтур. «Ғулҗа шәһири билән Ғалҗат мәһәллисиниң нами «ғол җай» сөзиниң өзгәргән шәкли болғинидәк, Чонҗиму «Чоңҗай» сөзиниң өзгәргән шәкли дәп қаришимиз керәк» (Нияз Керими, Зивидә Саттар. «Дияримиздики бирқисим йәр намлири һәққидә», Беҗин, «Милләтләр нәшрияти», 2006-ж, 210-бәт). 2. «Чонҗа» аталғуси бизни жирақта ятқан Турпан ойманлиғиға башлайду. У йәрдә һәрқандақ деханниң өйидә «чунчә – чунҗә» дәп атилидиған, төрт тәрипидин шамал уруп туридиған үсти йепиқ, үзүм һосулини қурутушқа молҗаланған қурулмилар (сүрәттә) бар. «Чунҗә» ибариси бәдиий әсәрләрдиму тилға елинған. Мәсилән:
Мону Бойлуқ,
Мону болса қурутқа,
Чунҗилири кишмиш төкәр бу жутқа.
(Рәхимҗан Розиев «Сирлиқ долқунлар», Жазушы, 1985). Мәзкүр китапниң 134-бетидә «Чунҗә – үзүм қурутулидиған өй» дәп изаһ берилгән (Бойлуқ – Турпандики бир кәнтниң нами – А.С).
«Чунҗә» сөзи билән кейинирәк төрт тәрипидин шамал уруп туридиған мәлиләрниму атиған. «Чонҗа» дегән топоним Мәркизий Азияниң башқа җайлиридиму учришиду. Турпанниң шималида, қедимий Бәшбалиқ харабисидин 40 чақирим әтрапида Чонҗа намлиқ наһийә мәркизи бар. Турпан тәвәсидики Чонҗиму, бизниңкигә охшашла төрт часа йолниң қийилишиға орунлашқан. Бу икки хил көзқарашниң йилтизи, мәнаси бир-биригә охшаш болуп, төрт йол мәркизигә җайлашқан, «төрт тәрипи очуқ «чунҗигә» охшаш җай» дегәнликни билдүриду.
Тарихий мәлуматларға асаслансақ, Чонҗа йезиси 1872-жили Верный шәһиридин Ғулҗиға вә Қәшқәргә баридиған карван йоллирини назарәт қилиш үчүн Россия тәрипидин селинған. 1908-жилидики нәқилләрдә Чонҗидики 36 өйдә 266 адәм яшиған. 1913-жили аһали сани 275 адәмгә йәткән. Уларниң егидарчилиғида 288 ат, 431 қара мал, 2083 қой-өшкә болған (Недзвецкий В. «Административное устройство: оседлые и кочевые пункты и волости Семиреченской области на 1913 год». г.Верный, 1913 г. Леденев Н. «История Семиреченского казачьего войска». Верный-1909г. Лухтанов А.Г. «Город Верный и Семиреченская область», Энциклопедия, ТОО ЦДК «Глобус» нәширияти, Алматы, 2009, 300-бәт).
Чонҗида падиша Россияси дәвридин башлап та мустәқил Қазақстанғичә дөләтниң йолини назарәт қилғучи органлар турған. Бүгүнки күндиму Чонҗа йезисидики чегара отряди әшу вәзипиләрни атқуруп кәлмәктә.
«Чонҗа» аталғусини қалмақ тилиға мәнсүп дәйдиған қериндашларму йоқ әмәс. Бу диярниң 1872-жили селинғанлиғини, әнди қалмақларниң изи 1759-жили йоқалғанлиғини һесапқа алсақ, «Чонҗа» — қалмақчә аталғу» дегән көзқарашниң илмий асаси йоқ, дәп ишәшлик ейталаймиз. Жуқурида кәлтүрүлгән мисаллар азлиқ қилиду дегән оппонентлар тепилса, улар Хитай билән Россия арисида 1881-жили имзаланған «Петрбургский договор» билән тонушуп чиқса, техиму чоңқурирақ мәлуматларға егә болиду.

Гомба – Уйғур наһийәсидики қедимий йезиларниң бири.
Гомба Или дәриясидин 8 км. жуқури (җәнуп тәрипидә), Довун йезисиниң шәрқидә орунлашқан.
«Йеза әтрапида чиғ, жулғун, сериқтикән, җигдиликләр көп өскәчкә, явайи һайванлар нурғун болатти. Йеза турғунлири овчилиқ билән шуғулланғанлиқтин, яқа жутлуқлар милтиқниң гомбаң авазини дайимлиқ аңлап турғачқа, бара-бара у сөз мәһәллә намиға сиңип кәткән. «Уйғур тилиниң изаһлиқ луғитидиму» «гумбаң» сөзи «милтиқ, зәмбирәк қатарлиқ қуралларни атқанда чиқидиған аваз» дәп зикир қилиниду. Демәк, Гомба “милтиқниң авази чиқип туридиған йәр, овчилар мәһәллиси” дегән мәнани билдүриду.

Ачиноқа – Уйғур наһийәсидики қедимий йеза.
Ачиноқа — Көксай вә Шавқасай өстәңлириниң қошулған йеригә жайлашқан. У йәрдә һазирғичә таштин соқулған тамларниң, мечит-мәдрисиниң вә Сәрдар ғоҗа, Хәсмә миңбеги мазарлириниң харабилири сақлинип қалған. Йезиниң толуқ нами — Ача-ноға-ғол-сай. Йәни «икки сайниң қошулған җайиға орунлашқан йеза» дегән мәнани билдүриду. Мошу жуттики 260тин ошуқ қорған-төпиләр 1956-жили “Жетысу” археологиялик экспедицияси тәрипидин тәтқиқ қилинип, уларниң миладидин илгири ІІІ-І әсирләргә тәәллуқ екәнлиги ениқланған. Шундақла Кәтмән тағлиридики нурғун петроглифлар ушбу диярда адәмләрниң таш дәвридиму яшиғанлиғидин дерәк берип туриду.
Кеңәш һакимийити дәвридә йеза «Кеңәш» дәп өзгәртилгән. Һазирқи рәсмий нами Чоң Дехан вә Кичик Дехан, чоң вә кичик дехан егилиги, ғоҗилиғи демәктур. Амма кеңәш дәвригичә хәлиқ ичидә һәм шундақла классик әдәбиятларда, мәсилән, Билал Назим әсәрлиридә әсли кона нами билән – «Кичик Ачиноқа» вә «Чоң Аччиноқа» дәп аталған вә һазирму хәлиқарисида шундақ атилип кәлмәктә.

Ғалҗат – Уйғур наһийәсидики чегара бойиға җайлашқан йеза.
Ғулҗа шәһири билән «Ғалҗат» аталғусиниң йилтизи бир болуп, у уйғурчә «Ғол-җай» дегән сөзниң өзгиришидин һасил болған вә дәрия бойиға җайлашқан макан дегән мәнани билдүриду (Нияз Керими, Зивидә Саттар. «Дияримиздики бир қисим йәр намлири һәққидә». Беҗин, «Милләтләр нәшрияти», 2006 г.).

Қирғизсай (Подгорное) – Уйғур наһийәсидики йеза.
Бурун «Қирсай» дәп атилатти. (Мәнбә: Пәйзирахман Абдурахманов, математика вә физика пәнлириниң муәллими). Униң ейтишичә, 1872-жили казак-орус чегара отрядида хизмәт қиливатқан һәрбийләр, Чонҗидин тағ тәрәпкә, йәни су, орманлиқ вә үнүмлүк йери мол Қирсайға рухсәтсиз көчүвалған. Верный шәһиридики казак-орус мәмурийити дәсләп уларни қайта Чонҗиға йөткәвәтмәкчи болған, лекин өз хатасини чүшинип, 1875-жили йеза «Подгорное» нами билән рәсмийләштүрүлгән. «Подгорное» аталғуси Қирсайниң әйни тәрҗимиси.

Музарт – Тәңритағдики егизлиги 4000 метрдин ошуқ муз давани. У муһим стратегиялик әһмийәткә егә вә у Ғулҗа (Или) өлкисидин Қәшқәргә өтидиған өткәл-йол хизмитини атқуриду. Муз-арт «муздин артилип өтүш», «муз даван» дегән мәнани билдүриду. Әгәр бу давандин өтәлмәйдиған мәвсүмләрдә, карванлар Чонҗа – Иссиқкөл йоли арқилиқ яки Үрүмчи билән айлинип жүрүшкә мәҗбур болиду.

Сайрам – Ғулҗа шәһириниң шәрқигә җайлашқан, тағ үстидики көл.
Махмут Қәшқәрийниң «Түркий тиллар диванида», «Сайрам» — чоңқур әмәс, тез көл дәп берилгән. 1952-жилдин башлап елип берилған давамлиқ гидрорежим-байқашлар көл сүйиниң һәр жили 5-7 сантиметрға көтирилидиғанлиғини көрсәтти. Мошуниңға бенаән, Сайрам көлиниң сүйи буниңдин миң жил илгири чоңқур болмиғанлиғи, йәни һазирқи һаләттин 50 –70 метр төвән болғанлиғини көрситиду.

Текәс – Или дәриясиниң тармиғи.
Махмут Қәшқәрийниң «Түркий тиллар диванида», «Текәс» сөзи «текис» – «түп-түз, тәкши» дегән мәнада берилгән.

Күнәс – Или дәриясиниң тармиғи.
Күнәс қедимий уйғур тилида «күнләш», йәни «қуяшлиқ дәрия» дегән мәнани билдүриду.

Иртиш – Мәркизий Азиядики Шималий Муз муһитиға қуюлидиған бирдин-бир дәрия.
Махмут Қәшқәрийниң «Түркий тиллар диванида», «Иртиш» сөзи «әртиш» сөзидин келип чиққан дейилиду. «Әртиш» қедимий уйғур тилида әртишмақ – дәриядин чапсан сүръәттә өтүш дегән мәнада берилгән (Махмут Кәшқәрий «Түркий тиллар дивани», Үрүмчи, Хәлиқ нәшрияти, 1984, 426-бәт).
Каскелен (Хәшкиләң) – Алмута шәһиригә йеқин дәрия.
Казкелең – җоңғар миңбешиниң исми. У Каскелеңдин Наринқолғичә болған йәрләргә егидарлиқ қилған. Тарихчиларниң тәкитлишичә, 1729-жили Казкелеңни Наурызбай батыр оқядин етип өлтүргән (Жетісу. Энциклопедия – Алматы: «Арыс», 2004, 405-бәт).

Уйғур – Өзбәкстанниң Нәмәнгән вилайити Пап наһийәсидики йеза (Узбек Совет Энциклопедияси, Главная редакция УСЭ, Ташкент, 1978, в 14 томах, под редакцией академика К.А. Зуфарова. т-11, с.506).

Уйғур – Өзбәкстан, Хорезм вилайити Янгиарик наһийәсидики йеза. Наһийә мәркизидин 2 км, Ургенч шәһиридин 53 км. нери йәрдә орунлашқан.

Уйғуреп – Өзбәкстанниң Хорезм вилайити, Ургенч наһийәси, наһийә мәркизидин 11 км. вә Ургенч шәһиридин 15 км. нери йәрдә орунлашқан йеза.

Уйғурсай – Өзбәкстанниң Намангән вилайити Пап наһийәсидики шәһәр типидики йеза, наһийә мәркизидин 12 км. мусапидә орунлашқан.

Уйғур – Өзбәкстанниң Қәшқәдәрия вилайити Йәккәбағ наһийәсидики йеза. Наһийә мәркизидин 17 км. нери орунлашқан.

Қарабаласағун (моңғолчә Харбалгас) – Орхон дәрияси бойидики Уйғур қағанлиғиниң пайтәхти (740-840).
Толуқ нами Қара-Балиқ-Сағун – «атлиқларниң баш шәһири» дегән мәнаға егә. Уйғурлар 840-жили узаққа созулған қәһәтчиликтин (җут) бу йәрни ташлап кәткән. Шәһәр вә падиша сарийиниң, қорған тамлириниң харабилири сақлинип қалған. Улар һазир Моңғолияниң мәдәний мираси болуп һесаплиниду.

Қарақорум (моңғ. Хархарин) – Орхон дәриясиниң яқисида орунлашқан қедимий уйғур шәһири.
Чиңғизхан вә униң әвлатлири дәвридә пайтәхт болған. Бу шәһәрниң нами һазирму өзгәрмигән вә моңғолчә «Хархарин» дәп атилиду. «Уйғур тилиниң изаһлиқ луғитидә» «қорум» сөзи қоршалған дегән мәнада берилгән. Шундақ қилип, Қарақорум – «қоруғи бар баш шәһәр» йәни «сепил тамлиқ шәһәр» демәктур («Һазирқи заман уйғур тилиниң изаһлиқ луғити», Алматы: «Дәуір-Кітап», 2014, т-2, 426 б.).

Байбалиқ – Уйғур қағанлиғиниң шәһири. Орхон дәриясиниң сол қирғиғида җайлашқан. Бай шәһәр мәнасини билдүриду.

Хупсугул (Көпсукөл) – Моңғолиядики тектоникилиқ көл болуп, 20 –30 млн. жил илгири пәйда болған.
Деңиз бетидин 2000 метр егизликкә җайлашқан, мәйдани 261,2 кв.км. Моңғолияниң дурданиси, әң гөзәл көли һесаплиниду. Көпсукөл – уйғурчә сөз болуп, сүйи мол, «көп-су-көл» ибарилириниң бирикмиси. Көлдики җаниварлар, суниң химиявий тәркиви, физикилиқ хусусийити Байкал көлигә охшайду, шуңлашқа Көпсукөлни «Байкалниң гезиги» дәпму атайду.

Пор-Бажин – қорғини (Россия, Тыва Җумһурийити) тыва тилида «лай, топрақтин турғузулған өй, соқулған қорған» дегән мәнани билдүриду.
VІІІ әсирниң оттурилирида уйғур қағани Баянчорниң буйруғи билән селинған. 759-жили Селенга дәриясиниң вадисида орнитилған таш абидидә «Йолвас жили (750-жил) Отюген теғиниң ғәрбидә, Тэз вадисида… Касар Кордан қорғинини салдим, чегарилирини бәлгүлидим… хәт чәккүздим», дәп йезилған. Касар (хазарлар) уйғур қәбилә иттипақиға киргән, Кордан болса, Хотән шәһириниң қедимий нами. Мошу пикирни Пор-Бажинни тәтқиқ қиливатқан россиялик алимларму қоллап-қувәтләйду («Крепость Пор-Бажин» мәдәний фонди бюллетени июль-август 2007-ж. 20-бәт).
Қедимий Хотән шәһириниң жирақтики Тываға бағлаштурулуши Орхондики көчмән уйғурларниң Тарим бассейнидики олтирақ қәбилидашлири билән болған зич алақисини көрситиду. Һәқиқәтән, орхонлуқ уйғурлар өз елиниң ғәрбидики тобут вә башқа басқунчиларға қарши нәччилигән һәрбий жүрүшләрни елип барған. Бешбалиқ, Қарашәһәр, Кучар вә Пәрғанә тәвәлиригә уюштурулған жүрүшләр тоғрилиқ Селенга, Терхин вә Қарабаласағун мәңгүташ абидилиридә тәпсилий йезилған.

Уйғур (Ойғур) – Алтайдики дәрия, үч дөләтниң чегара қийилишида – Россия, Моңғолия вә ШУАРдин башлиниду.

Уйғурғол – Моңғол Алтайдики Уйғур дәриясиниң тармиғи. Уйғурғол дәриясиниң вадисида уйғурлар яшайду.

Уйғур ғол (толуқ нами – Их ойғурын ғол) – Ғәрбий Алтайдики дәрия.

Хотон Нур – Ғәрбий Монғолиядики көл. Бу вилайәттә моңғоллар, тывалиқлар, қазақлар, уйғурлар яшайду. Бу зиминда бари-йоқи 70 миңға йеқин аһали бар. Йери деханчилиққа қолайлиқ болғанлиқтин, қедимий заманлардин уйғурлар яшап кәлгән. Улар өзлирини «Биз хотәнлик уйғурлар» дәйду. Мән 1985-жили Кобдиға барғинимда, улар билән сөһбәтләштим. Чегара сәясити өзгәргәндин кейин, уларниң көпчилиги Шәрқий Түркстанға, айрим қисми Оттура Азиягә көчүп кәткән. Қалғанлири шу йәрдә қелип, деханчилиқ, сода ишлири билән шуғуллиниду. Өз мәдәнийитини, тилини сақлап қалған.
Кобдида туғулуп өскән, һазир Уланбаторда истиқамәт қилидиған армия капитани Садиқ исимлиқ қериндишимизниң ейтип беришичә, «Хотон Нур» – «Хотән көли» демәкликтур.

Абдуллаҗан САМСАҚОВ.

 

Мәнбәси http://uyguravazi.kazgazeta.kz