Yüsüpbeg MUXLISOW

TAMGhA

Ghulja shehri boyiche «Medeniyet ingqilawi» bashlanghinigha téxi on kün bolmighan édi. Lékin gözel «Nowiy gorod» melisini tonup bolmatti. Soletlik derwazilar chéqilip, köchilargha zénet bérip turghan ala-yéshil dérizilerning köküm tolquni chiqqan. Appaq haklanghan imaretler kirliship, bezi tamlar beeyni turme soraqxanisidek adem qéni bilen bulghanghan édi.
Tashqi körinishi xarabilashqan bolsimu, ichidiki milliy seremjanliq téxi yoqalmighan keng we azade öyde Hélim ependi özi yalghuz we pewquladde alaqzade édi. Turup-turup zerde bilen saqilini silap, léwini chishletti. Goya esebiyleshken ademdek ichki oylirini bezide téshigha chiqirip, unluk-unluk sözlepmu kétetti:
«Hejewa, mojud medeniyetni kamaligha yetkuzishni nishan qilmay, uni yoqitishni mexsat qilghan qandaq medeniyet ingqilawi bu, he?» — detti u öz-özige soal bérip, — dereq putaqlirini yérip chiqqan bixlar öz gholidin nep almay turup méwe bolmighinidek, özining milliy medeniyitige yolenmigen prolétariat medeniyiti bolamdu zadi! Bu xensu buraderlerning néme qilghini, bizni aldighinimu? Uchughdurwatqinimu? Yaq, yaq! Bu zadi medeniyet ingqilawi emes, biz bilgen medeniyet ingqilawi mundaq bolmaydu. Bolmisa némishke xitay ghéjigining qéshida turghan uyghur rawapi chéqilip, xitay ghéjigining üzülgen tarliri ornigha yéngi tarlar sélindi? Némishke uluq Yusup Xas Xajipning hékmetlik sözliri yézilghan lewxiler kutupxane tamliridin élip tashinip, uning yénidiki Kongzining suretldiri ésildi? Bu saxtiliq, jinayet! Uyghur milliy medeniyitini ayaq-asti qilip uning bedilige xen medeniyitini güllendurush üchün boliwatqan qest!»
Hélim ependi bu ichki elemlirige chidimay, bezgek kishidek laghildap, dérize towide oltardi. Uni bu qiyapitide körgen adem 60 yashlardiki kishi démetti. Waqitsiz qardek aqirip chushup ketken chachliri bilen pukulgen qeddige we samandek sarghayghan chirayi bilen ichige olturushup ketken oychan közlirige qarap: — 80 yashlargha kelgen boway bolsa kérek – dep perez qilish mumkin.
U öz waqtida Sherqiy Turkistan Jumxuriyiti Hökimitining e’zasi bolghan meripetchi kishi édi. 1950 jildin buyan Ghulja kutupxanisining mudiri bolup ishlep kéliwatatti. Merxum Exmetjan Qasimiyning teshebbusi bilen 1946 jili qurulghan bu ejayip kutupxana Ghuljigha «medeniyet ingqilawi» balasi kélishi bilenla kuydurup weyran qilinghanda u öyide édi. Ayali Hélimexan bolsa 13-mektepning mudiresi édi.
Hélim ependi shu turghan yéride uzun olturup qaldi. Ishikin kirgen chachliri chogulup, yaqiliri jitilghan bolsimu özini yoqatmighan, yashqa tolghan méxriwan közliri kimgidu nepret bilen chaqnighan ellik yashlardiki hélimixan aldirap kirip keldi.
— He, néme boldunguz, némishke waqitsiz yénip keldingiz? – dep ensirep sori di hélim ependi.
— Bizning öyge xunweybinglarn kelmekchi, — endishe ichre dérizidin köchigha qaridi Hélimixan.
— Démek, endi ular méning shexsimge xujum qilidighan boptide?!
— Yaq, yalghuz stizning shexsingizgila emes, mushu qutluq ailimizning umumiy izzet, xörmitige chang sélip, bizni bu alemdin biretola yoqatmaqchi ular, — dep jighlap ketti Hélimixan, — isit, isit jigirme jil muellime bolup ishligenlirim. Pak éqide, pak exlaq quchighida terbiyelep kelgen shagirtlirim özemning üzige tukurup, chachlirimni julushti. Éghizge alghusiz tillar bilen tillap, yaqilirimni jitishti. Bu néme dégen haqaret, elem -xorluq désingizchu?! Mana, xanimizgha kélip ot qoyup, siz bilen méni özliri bilgenche sorishidu. Uningdin jurung, ular kelgiche bu öyni tashlap bir yaqlargha kétili. Özimizni Ili deriyasigha étip, bu zulum duniyasidin ebediy qutulayli!
— Sewre qil Hélimem! – dédi uning morisidin tutup, Hélim ependi, — tik turung, — biz bu qutluq makanimizdin héch yerge ketmeymiz. Meyli, xunweybinglar kelse kelsun, otturigha sélip kuresh qilsun, otning téshida pochulup azaplanghinimizche, ichide köyüp kül bolayli. Endi bu zulumlarni ewlatdin-ewlatqa kötürüp jurgiche, özimizla tartip tugiteyli. Sewir qil, jighlima. Xunweybinglar kelse mana men qarshi alimen!
Érining tesellisi bilen Hélimening sel röhi medetke ége bolup, köz yashlirini surtup turatti, dexshetlik choqum – soran we achchiq shiarler ichide yétip kelgen bir top xunweybinglar öyge bésip kirdide, xitayche waqiriship kétishti:
— Milletchi unsurlarni yoqitayli, burjuaziyani yoqitayli, medeniyet ingqilawi yashisun, yashisun, yashisun!
Bu xunweybinglarni ottura yashliq ikki xitay herbiysi bashlap kelgen édi. Birining qolida uzun qaghaz bok, ikkinchisi xitay we uyghur yézighida: «Esheddiy milletchi, panturkist Hélim!» — dep yézilghan taxtini oynitip turatti, balilarning shiari toxtishigha, bokni kiyguzup, taxtini boynigha asti. Qolini keynige baghlap, yelkisidin ishtergen boyi öyning ottirisigha toxtattide:
— Xunweybing kichik dostlar! Qéni bu unsurning pétini chushurunglar, chachlirini julunglar! – dep surluk waqiridi. Xunweybinglar Hélim ependini junguzlashqa bashlidi.
Bu jazagha qanaaet qilmighan ikkinchi herbiy dehshetlik jar saldiki: «Yetmeydu! Yetmeydu!»-dégen awazi öy toridiki janan qachilargha urulup, gheliti sadalar chiqip ketti. Buni körup chidimighan Hélimixan:
— Jénim xunweybing ballirim, akanglarni ayanglar, u nimjan kishi, uning ornigha mana méni jazalanglar, — dep arigha özini atqan édi, biraq, uning chéchidin tutiwalghan bir herbiy:
— Sen téxi toxta, burjua muellimisi! – dep bir chetke ishtiriwetti, — biz séni yaxshi bilimiz. Sen bilen bolidighan kureshni kéyin bashlaymiz!
Xunweybinglar teripidin deslep –cheylengen Hélim ependini bir herbiy yaqisidin tutup, ottirigha turghuzup, soraq qilishqa bashlidi;
— Xosh endi sendin soraydighan soraqlirimiz bar, panturkist Hélim!
— Soranglar!
— SABIQ Sherqiy Turkistan jumxuriyeti hökumitining tamghisini nege tiqip qoydung?
— Tiqip qoyghinim yoq. Uni jurugimge bésip saqlap kéliwatimen.
— Andaq bolsa shu tamghini bizge tapshur!
— Yaq, u mubarek tamghini héch kimge bérelmeymen.
— Hélim ependining kachitidin ot chiqip ketti. Razi bolmighan ikkinchi herbiy xunweybinglerge murajeet qilip, uni yene bir qétim jughuzlighandin kéyin soraqni dawam qildi.
— Xosh, endi tuzuk jawap béremsen, yoq? Tamghini nege qoydung, uni Mawjushining ballirigha béremsen, yoq?
— Yaq bérelmeymen.
— Némishke bérelmeysen?!
— Shuning üchünki, biz öz waxtida u tamgha bésilghan jenggiwar yarliqlar bilen shanliq milliy armiyemizni qurup, gomingdan mustemlikichilirini Wetinimizdin sorep chiqqan éduq. Milliy dölitimizni qurup el qatari yashighan éduq…
— Bu milletchi unsurning burjua mulkige ot qoyunglar, tamghini nedin bolsimu izdep tépip otqa sélinglar, dep jar sélishti herbiyler. Yene kuresh bashlinip ketti. Ghaljirlashqan balilar bu qétim kéchikmeyla ependini özliriche éytqanda, «urup jighitishqan» édi. Herbiyler uni sorap ekélip Hélimexanning yénigha tashlashti.
Bu yerde her xil milliy zamanewiy mulklar bilen turluk klassik qol yazmilar, kitaplar bar édi. Bularning hemmisi hoylining ottirsigha duglandi. Héch yerdin tamgha tépilmidi.
— Tamgha qéni deymenuy, qéri milletchi?! – herbiyler yene hélim ependige yamashti.
— Eger monu kitaplar bilen tamghini köydurmisanglar, tapsam tépip bérey, — dédi Hélim ependi. Hemme uninggha bir i shinip, bir ishenmey qariship turatiti.
— Meyli köydurmisek, köydurmeyli dep hélim ependini yolap turghazdi herbiyler. Hélimixan érining bu qiliqigha narazi bolghandek ichide néminidu shiwirlap turatti. Hélim ependi asta bir shkafning qéshigha kélip, uning bir yan taxtiyini soyuwaldi. U yerdin latigha oralghan aliqandaq tamghini chiqirip közige surtmekchi boliwatatti:
— Boldi aware bolma, panturkist! – dep uning qolidin tamghini juluwaldi herbiyler.
— Xunweybing kichik dostlar, mana burjua tamghisini taptuq. Bu uluq dahimiy mawjushining ghelibisi. Qéni hoylidiki kitap-jixazlargha ot qoyunglar. Dahimizni medhiylep «Dungxanxung» naxshisini éytinglar, — dep xitap qildi ular. Bayattin kuresh hoduqushta eqildin azghan balilargha bolup berdi. Chéchilip yatqan Nawaiy, Lutfiy tomliri jixazlargha tutraq qilinip ot qoyuldi we xuddi otqa sighinghan ateshperestlerdek otni chora dep dungxanxunni waqirishatti. Ot taza ewjige koturulgende: «Burjua silingbosini jiqitayli, mawjushining ghelibisi yashisun!» -dégen shiarlar ichide tamghini otqa tashlidi. Ot peslishige hélim ependini köchilarda sazayi qilish üchün aldigha sélip choqurashqan boyi chiqip kétishti…
— Hoylida yalghuz qalghan Hélimixan tolimu perishan édi. U asta otning qéshigha kélip tizlendi. Baya qoynigha tiqiwalghan eserni chiqirip, meydisige basqan halda: — Mana, shunche uluq yaldamilardin bir siqim kül qaldi, — dédi u özige – özi xitap qilip, — Éh, qutluq kitaplar, tamghilar! Siler qanchimu muqeddes ishning shahidi édinglar. Silerni mundaq köydurup, bu jinayetlerni qiliwatqanlar kim? Ular xunweybinglarmu? Yaq, yaq, hergizmu u balilar emes. U mesum balilirimizning aq diligha qara zeherni quyup, ular arqiliq özining rezil we qebih niyetlirini emelge ashurmaq bolghan jallat Maw! Fashist mawchilar, hey maw, sanga ming we yuz minglarche lenetler bolsun».
Kün pétip, Hélimixan öy ichini tazilap, endila üz-qollirini juyup bolghan édi, ishiktin sorilip kirgen Hélim ependi bosughida olturup qaldi. Uning kiyimliri jul-jul bolup, chachliri julunghan édi. Üz-közliri qiyma-jiyma qilinip, aq koynigining yaqiliri öz qéni bilen bulghanghan. Lékin u némishkidu kulumsirep, bir nersidin memnun bolghan kishidek röhliq körinetti. Buni körgen Hélimixan ichide: «Béchare eqildin ézip qalghan oxshaydu» dégen endishe bilen jugrep kélip yoliwédi:
— Qancha qiynap mesxirilishsimu, tamghini saqlap qalduq, — dep kuldi Hélim ependi ayaligha xatirjemlik bilen qarap, — eger uni saqlap qalmisaq…
Bu sözni anglighan Hélimixan érining jezmen eqildin azghanlighini bilip, qattiq ayap ketti we uning üz-közlirini tazilimaq bolup su terepke tamshiliwédi:
— Sen méni eqildin ézip qalghan dewatemsen, Hélime? – téximu kuldi Hélim ependi heqiqiy kishilerdek chirayini échip. – Yaq-yaq, bunchilik uchqunlargha chidimighan adem, adem bolamdu? Jur, men sanga heqiqiy Sherqiy Turkistan jumxuriyiti tamghisini körsitimen.
Hélimixan érige ishenmey, bir qisma bolup turatti, Hélim ependi uni bayiqi shkaf qéshigha élip kélip, qizil latigha oralghan ikkinchi bir tamghini chiqarghanda: «Eqlingizge rexmet!» — dep jighlap ketti Hélimexan xoshal bolup we tamghini yénip-yénip söyup. Heqiqettenmu bu Sherqiy Turkistan ingqilawiy jumxuriyiti hökumitining dolet tamghisi édi. Qip-qizil qeshqer chilinigha: «AZAT ShERQIY TURKISTAN INgQILAWI JUMXURIYITI» — dep oyulghan ejayip chirayliq xetler unchidek paqirap turatti.
— Dolitimizni saqlap qalalmisaqmu, mana, uning muqeddes namini bolsimu saqlap qalduq! – dep uluq-kichik tindi Hélim ependi tamghini meydisige bésip. Sherqiy Turkistan xeliqlirining ingqilawiy tarixi üchün eximiyetlik bolghan bu tamgha 1945-1949 jilliri ichide ömur surgen Azat Sherqiy Turkistan ingqilawiy jumxuriyitining menggu ochmes yaldamisi édi.