Tuzaq  (Hékaye)

Ismayiljan IMINOW

 

Bu waqie XVIII esirning seksininchi zhillirining axirida sirliq Lobnur kölining yaqisida yüz bergen éken. Men bolsam uni ötken zhili iyul éyining aptapliq künlirining biride Xoten shehiridin anche zhiraq bolmighan Qariqash yézisidiki seremjan chayxanida mezkür hékaye qehrimanining newrisi bolghan hem ismimu uninggha oxshaydighan toxsen yashliq aqsaqalliq, gepdan Jahan bowayning lewzidin anglighan édim.

***

Lobnurgha bahar féwral éyining bashlirida, yeni millionlighan qushlar Hindstandin öz éli – Sibirgha qaytqanda, yol üstidiki ushbu kölge dem élish üchün qonghanda kéletti. Ularning arisida yawayi ödek-ghazlarni, qaqirilarni, aqqushlarni, turnilarni uchritish mümkin édi. Ayrim jaylarning sunup, parchilinip ketkinini démigende, kölning béti téxiche muz bilen qaplanghan bolup, qushlar eyne shu kündüzi quyashning illiq teptidin we nurghunlighan «peylik méhmanlarning» issighidin érip, chong meynetchilik meydanigha aylinidighan muzning üstige, sazliqlargha qonatti.

Pughani qanghiche olashqa imkaniyet yaritidighan zhilning mundaq mezgili Jahangha intayin yaqatti. U köpligen zhutdashlirigha oxshash zhiptin qiltaq yasap, qushlarni olatti. Ametlik ochi mundaq usul bilen bir mewsümde yüzligen ghaz-ödekni oljigha chüshirishi mümkin édi. Amma Jahanning, biyil ikkinchi zhili, ötkünchi sodigerdin Altun taqa taghliridin tutuwalghan bir nechche yawayi tögige tégishiwalghan piltilik miltiq bilen olashqimu mümkinchiligi bar édi.

Mana bügünmu tang seherde Jahan dosti Ikram bilen zhiptin yasalghan sirtmaqlirini tartip, qushlarning qiltaqqa chüshüshini küzitip turdi. Yawayi qushlar xatirjem. Beeyni ular ademlerni tamamen bayqimighandek. Jahan eriksiz xilmu-xil qushlarning sölitini tamashe qilip, sayrashlirigha qulaq salmaqta.

Ikrammu dostigha oxshash hemme nersini untighan halda, bar diqqitini qushlargha qaratqan.

Ochilar ötken zhili ösüp changgalashqan, peqet qushlarningla makani bolmighan  qomuchluq arisida marap yatatti. Köl yaqisida uchar qanatlardin bashqa qawan, böre, tülke, toshqan oxshash herxil haywanlarmu bar édi. Hetta bezide yolwaslarning uchriship qélishimu mümkin édi.

Mana ular hazirmu yéqinla bir yerdin tuyuqsiz yolwasning asta xirildighan awazini anglap qaldi. Adette yolwaslarning ademler bar yerge kélishtin qachidighanlighini bilgechke, ochilarning tenliri shürkinip ketti. Bu yolwas heqiqetenmu bashqiche édi. Ular zhirtquchning asta yénigha yétip kelgenligini Ikramning ayighini chishligenge qeder  bayqimidi. Lobnurluqning deslep qorqqinidin zuwani chiqmay qaldi, seldin kéyin qattiq aghriq zerdawidin chéqirawetti. Uning waqirighinigha pisent qilmighan yolwas oljisining ayighini qoyuwétip, endi gélige ésilmaqchi boluwédi, hoduqup qalghan Jahan téz özige kélip, piltilik miltighini zhirtquchqa qaritip, oq chiqardi. Éhtimal, yolwas miltiqning awazini deslepki qétim anglighan bolsa kérek. Uning üstige ushshaq pitirlar uning aldinqi sol qolini jarahetligen édi. Qorqup ketken yolwas oljini untighan halda qomuchluq arisigha qachti. Jahan qéchip barghan yolwasqa qaritip yene bir qétim oq üzdi, amma tekküzelmidi.

Jahan jarahetlengen ayighidin qan quyuluwatqan dostining yénigha bardi. Chapinining téshidin baghlawalghan potisini yéship, hemrayining putini qattiq chigdi. Andin Ikramni hapashlap, chapsan melige qarap yol aldi.

Sazliq yézisi anche zhiraq bolmay, köldin u yergiche bolghan musape ikki chaqirimche chiqatti.

– Ikram, qandaqsen? – endishe bilen soridi Jahan.

Éhtimal qan qiziqlighidin bolsa kérek:

– Qedirehwal. Aghriqni tamamen dégidek sezmeywatimen, – dep jawap berdi Ikram.

Birazdin kéyin u tamamen hoshini yoqitip qoydi. Melidiki téwip Ikramning süyeklirige zexme yetmigenligini, shunglashqa az künlerdin kéyin yaxshi bolup kétidighanlighini éytip, uning jarahitige shipaliq giyalardin özi yasighan dorini sürkep, téngip qoydi.

***

«Bu néme waqie zadi? Yolwas némishke bizge hujum qildi?» – dep oylidi qelbini ghem-teshwish chulghawalghan ochi. Jahan Lobnurda yolwaslarning ademlerge hujum qilghanlighini yadigha chüshürelmidi, adette ular ademler zhürgen yerlerge kelmetti. Yéqinda quruq qoray zhighip kélish  üchün qomuchluqqa ketken bir bala zhütüp ketken édi. Uning qangha boyalghan engli sazliqtin tépilghan. Hemmisi shu chaghda «Uni böriler yewetti» dep xulase chiqarghan édi. Eyne shu sirliq qanliq waqie toghriliq oylighan yash ochi,  balining yolwasning oljisigha aylanghanlighini endi chüshengendek boldi.

Yolwasning hujum qilghanlighi toghriliq xewer Sazliq yézisining turghunlirini wehimige bölidi. Biraq tirikchilikni toxtitip qoyghili bolmighachqa, asta-asta ular chöchüp-qorqushlarni untup, yene tala-tüzge chiqishqa bashlidi: béliqchiliq bilen shughullandi, qushlarni olidi, mallirini yaydi.

***

Aridin bir nechche hepte ötti. Peydin-pey Ikrammu tüzülüp, taza hawa zhutush, kölge top-topi bilen uchup kéliwatqan qushlarni tamashe qilish üchün hoyla-aramgha chiqidighan haletke yetti. Lobnurluqlar moshu pursettin paydilinip, bir nechche ayliq ozuq-tülügini zhighiwélishi lazim édi. Shuning üchün ular ödek-ghazlarni olashni dawamlashturdi. Yerlik turghunlar «Chong köl» dep ataydighan bu kölge baharning kélishi peqet shimaldin jenupqa qarap uchqan qushlarning kélishigila emes, belki qomuchluqning yangliwashtin kökirishige sewepchi bolghan yéngi öskünlerning chiqishighimu baghliq édi. Kök qomuch yerlik béliqchilarning eng söyümlük yémekliklirining biri bolup hésaplinatti. Qomuch gholining üstünki qewitini axlawétip, shorisa, temi intayin tatliq édi. Qush-béliqlar bilen bille qorup, taam süpitide sunghandimu temini yoqatmatti.

Erte-kechte bolidighan soghni démigende, féwral éyining axirqi künliri issiq boldi. Shuning tesiridin qattiq shamal chiqsa, topa-chang puqiraydighan haletke yetti. Biraq sogh qishtin chiqqan lobnurluqlar mundaq künlerni yaxshi köretti: qéri-chüriler etiyazning aptiwigha qaxlinip, haduq chiqarsa, balilar hayat bilen baharning qiziqchiliqliridin xoshal bolushup, warang-churung qilishatti.

Eyne shundaq künlerning biride bir top ayallar bilen balilar qomuch zhighishqa atlandi. Kölning yaqisi sazliq bolghachqa, yéngi chiqqan qomuchni zhighmaq intayin xowupluq édi. Shunglashqa köpchilik uni, adette, etigende, yeni yerning tongi ketmey turghanda zhighiwélishqa aldiratti. Kök qomuchni küzlügi shu ösümlükning özidin toqulghan séwetlerge zhighatti.

Ademler hemme nersini untighan halda, özara qattiq gep qiliship, hawaning illiq teptidin, quyashning seherdiki nurliridin behirlinip kelmekte. Amma ghayiptin peyda bolghan yolwas yash juganning qolini chishlewaldi. Tesadipi hujumgha uchrighan ayal yerge zhiqildi, zhirtquch bolsa küchlük qolliri bilen uning bashlirini basqili turdi. Buni körgen etrapidiki bashqa ayallar bilen balilar qorqqinidin yan-yangha chéchilip, qéchishqa baщlidi.

Bir nechche zhil ilgiri qomuchtin yasalghan mexsus qotanda qushlar helekchililigi bilen boluwatqan Jahan u küni yézida édi. U biyil üch yüzdek qushni qolgha chüshergen. Bu heqiqetenmu köp olja édi. Jahan qushlarning qanatlirini késip, ulargha yem-chöp, béliqlarning qalduqlirini bériwatatti.

Chuqan sélishqan ayallar bilen balilarning achchiq awazliri tesadipi uningmu qulighigha yetti. Derru birer kélishmeslikning yüz bergenligini sezgen Jahan qotandin aldirash sirtqa chiqti. Aldi-keynige qarimay bir-birige urulup-soqulup kéliwatqan ademler, melige qarap zhügreshmekte. Ochi bolsa, ular taman qedem tashlidi.

– Néme boldi? Némige shunche chuqan séliwatisiler? Tézla qaytipsilerghu?.. – keyni-keynidin soal yaghdurushqa bashlidi u.

– Nurnisani yolwas yewetti… – birining sözige biri yol bermey, zhighliship jawap berdi ular.

Jahan özimu kütmigen hökümran awazda zhutdashlirigha murajiet qilip, ularning yézida qélishigha buyruq berdi. Özi bolsa, yene besh zhigitni egeshtürüp pajie yüz bergen yerge qarap yol tutti. Arilap-arilap uchriship qalidighan bulturqi zhildin qalghan kona qomuch tüplirini démigende yol boyi ochuq édi. Ochi moshundaq ochuqchiliqta yolwasning héch kimge sezdürmey ademlerge hujum qilghanlighigha hejeplendi. Bu yerde yolwasning taghil tüsi we ademlerning kök qomuch izdeshke bekmu bérilip ketkenligi chong rol oynighan bolsa kérek. Zhigitler Nurnisani tutuwalghan yerde kölchek bolup uyughan qanni kördi: zhirtquch uni shu yerdila boghup, andin patqaq bolghanlighi tüpeyli bu zhili téxi ademlerning ayighi chüshmigen kölge yéqiniraq jaydiki qomuchluqqa sörep kétiptu. Zhigitler sazliqning qaynimigha élip baridighan qanning izi bilen yene on-on besh qedemdek méngip, izdeshni etisi etigende dawamlashturush oyi bilen yézigha qaytishqa mejbur boldi.

Sazliq yézisi anche chong emes. Bu yerde bari-yoqi zhigirme tütün yashaydu. Üch-törttin perzent terbiyelewatqan bir-ikki ata-anini démigende, köpligen aililerde ikkidin bala. Turmushi intayin éghir. Turghunlar tam-torusining hemmisi qomuchtin yasalghan satmilarda yashatti. Ularning égizligi ikki métrdin sella ashatti. Édenlirigimu qomuchtin toqulghan borlar sélinghan. Qisqisi, bu yerde qomuch hem qurulush matériali, hem séwet we bashqa turmushqa hajet buyumlarni yasaydighan xam eshiya, hem otun süpitide paydilinilatti. Etiyazda uni yene ozuq qilatti. Satmilar bir nechche xanidin ibaret édi. Aldidiki eng yoghan bölmining torusida yochuq bolup, uningdin hem yoruq chüshetti, hem meshning tütüni chiqatti. Qalghan bölmiler bolsa yataq üchün qollinilatti. Lobnurluqlar yoghan bölmide méhmanlarni kütüp-uzitip, waqtining köp qismini ötküzetti.

Jahan égiz boyluq, qeddi-qamiti kélishken, sumbatliq, tum qara chachliq, qangsha burunluq zhigit édi. Qolwaq bilen üzgende uning qalaqlirini heriketke keltürüshni yaqturghanlighi sewep bolsa kérek, küchlük qollirining buljung göshliri, qan tomurliri pultiyip, téshigha tépip turatti. Lobnurluqlar her zhili may éyida özlirining qéyiqliri bilen özara chépishishni en’enige aylandurghan. Kéyinki zhillarda mundaq musabiqilerde Jahan dayim dégidekla aldinqi orunni égilep kelmekte.

Zhigirme besh yashliq Jahan tört balining atisi bolup, üch oghul we bir qizni terbiyilewatatti. U on alte yéshida dadisining aghinisining qizi – Pashayimgha öylengen. Dadisi Abubekir béliqchi hem ochi édi. U oghli tughulup, ikki zhildin kéyin etiyazlighi Tarim deriyasining shox süyige chöküp, wapat bolghan. Shunglashqa apisi Héwizem uni yalghuz özi terbiyilep, qatargha qoshti. Jahan qorqumsiz zhigit bolup östi. «Uning tashqi qiyapitila emes, jasurlughi bilen kamsözlüklügimu remetlik atisi Abubekirge bek oxshaptu» déyishetti zhutdashliri. Jahan béliq tutushqa qandaq mahir bolsa, ochiliqtimu del shundaq. U bala chaghliridila dadisining aghiniliri bilen bille Altun taqa taghlirigha shikargha chiqip, qotazlarni, yawayi tögilerni olatti. Ochilar bu haywanlarni ya, arqanlar arqiliq olighachqa, bu uning üchün heqiqiy sinaq édi! Jahan ularning her bir herikitini diqqet bilen küzitip, yadida saqlashqa tirishatti, mümkinchiligining yétishiche özimu ariliship, tejribe toplatti…

Kichigidin bashlapla u tengtushlirining aldi bolup östi. Dost-buraderliri uni peqet jismaniy jehettin küchlük, chebdes, erzhürek bolghanlighi üchünla emes, belki adillighi, ademlerge munasiwet qilishni bilidighanlighi, zérekligi üchünmu hörmetletti. Bu yézida Xotendin kelgen axun bolup, u Sazliqning balilirigha oqushni hem yézishni ügitetti. U dayim «Oqughuchilirimning arisida eng eqilligi Jahan. Uning pem-parasitimu, este saqlash qabiliyitimu üstün» dep tekrarlatti.

***

Yéza turghunlirining hemmisi dégidek ochilarning qaytip kélishini teqazaliq bilen kütti. Qaytip kelgen zhigitler kölning boyida körgenlirini éytip berdi. Hemme tingirqiship qaldi: ular néme qilishni, buningdin kéyin qandaq yashashni bilmetti. Chünki qomuchsiz we kölsiz ular jénini baqalmatti: ularsiz ochiliqmu, otunmu, ozuqmu yoq édi… Nurnisaning yéqinliri zhighliship, uning murdisini, eng bolmighanda qalduqlirini bolsimu tépip bérishni ochilardin yélinip soridi.

Jahan yolwaslarning kéchisi ogha chiqidighanlighini yaxshi biletti. Kündüzi ular ademlerning közige chüshüp qélishtin qachidu. Lobnurluqlar yolwaslargha ijabiy köz qarashta édi: ular kölning we Tarim deriyasining etrapida köpiyip ketken qawanlarni, küchlük shepqetsiz yawayi zhirtquchlarni yep, yoq qilatti. Bu yolwas bolsa, héch eymenmestin ademlerning özige hujum qilishqa ötti. Uning üstige buning hemmisi kündüzi yüz bériwatatti. «Néme üchün yolwas ademlerge öch bolup qaldi? – dep oylidi zhigit. – Burun mundaq emes édighu?!».

Etrap endila süzülüshke bashlighan tang seherde ochilar tünügünki yolwas izi bilen mangdi. Topraqning üstünki qatlimi tong bolghachqa, ochilar aldirimay birining keynidin biri méngip, sazliqqa qedem tashlidi. Yolwas bilen ayaldin qalghan izni roshen bayqashqa bolatti. Zhigitler zhirtquch sörigende tamghan qandin hasil bolghan siziqni boylap méngip, ikki yüz métrdek yerdin yaghliq we qangha boyalghan köynek parchilirini uchratti. Zhirtquch ayalning gélini boghup, boyun omurtqisini sundurup, bash süyigini parchilawetkenliktin, éhtimal, u derru jan üzgen bolsa kérek. Ochilar etrapqa sinchilap qarap, shundaq xulasige keldi. Ular ayalning qolidin qalghan barmaqlarni körgende, bedenliri shürkinip ketti.

Mana zhigitler asta-asta ilgirilep, pajie yüz bergen axirqi nuqtigha yétip keldi. Bu yerde zhirtquchqa olja bolghan ayalning béshi, bedinining ayrim qisimliri doga-doga bolup, yérim-yata topigha kömülüp yatatti. Shuninggha qarighanda qosighi toyghan yolwas bu yerge qaytip kélishni ümüt qilghan bolsa kérek… Ochilar ayal jesidining qalghan qisimlirini yer qoynigha tapshurush mexsitide zhighip qapqa sélip, yer érimay turghanda melige yétiwélishni oylap, qaytishqa aldiridi.

***

Yene bir hepte ötüp, mart éyi kirdi. Lobnur kölining yaqisida yashawatqan ahale cheksiz ghem ichide qaldi. Tarim deriyasining süyige baghliq kölning orni dayim yötkilip turatti. Uning uzunlughi yüz, kengligi zhigirme chaqirim etrapida édi. Kölning yaqisigha onche kichik mele orunlashqan bolup, köl köchse, ularmu tengla qozghilatti.

Sazliq yézisida yüz bergen pajie lobnurluqlarning saghlam eqli we baturlighi bilen periqlinidighan rehbiri Künchiqanbegningmu qulighigha yetti. Öz ilkidikilirining arisida parasetlik Künchiqanbegning abroy-inawiti üstün édi. Kemtarlighi, adillighi we heqiqetperwerligi üchün uni hemmisi hörmetletti. Qirghaqta yashawatqan bashqa turghunlargha oxshashla uningmu hal-oqiti chaghliq édi. U lobnurluq téwiplar teripidin giyalardin teyyarlanghan zeherni élip kélip, yolwas peyda bolushqa tégishlik jaylargha taritish hem shu arqiliq zhirtquchni zeherlesh toghriliq meslihet berdi.

Er kishiler bir-ikki oghlaqni boghuzlap, töshini yarghiniche göshige zeher arilashturdi. Bir kün ötüpla zeherlengen oghlaq göshi tashlanghan yerdin anche zhiraq bolmighan jaydin yolwasning jansiz téni tépildi. Köpchiligi ademlerge hujum qilghan zhirtquch ujuqturuldi dep xoshal boldi. Peqet Jahanla buninggha guman bilen qaridi. Ademler zeherlengen ikkinchi oghlaq göshining yénidin uni purap qoyup kétip qalghan yene bir yolwasning izini bayqidi.

– Méning perezimche, biz izdigen qu zhirtquch moshu bolsa kérek, – dédi Jahan zhutdashlirigha.

– Mümkin emes. Yolwas dégen böre emesqu, uning anglash we körüsh qabiliyiti yaxshi bolghini bilen, hid élish jehettin – ajiz, – dep jawap berdi tejribilik ochilarning biri.

… Yene bir ay ötüp, aprél kirdi. Yolwasqa munasiwetlik héch qandaq waqie yüz bermidi. Shunglashqa Jahandin bashqa hemmisi uning ujuqturulghanlighigha ishendi…

Shundaq künlerning biride Künchiqanbeg tesadipi yézigha kélip, Tarim deriyasining zhuqarqi éqimida, melidin ottuz chaqirimdek zhiraqliqta zhirtquch yolwasning yette ademni ujuqturghanlighi toghriliq shum xewerni yetküzdi.

***

Her zhili etiyazda Lobnur turghunliri keng ériq-östenglerni chapatti. Ular arqiliq töpilikke jaylashqan kölning süyi kichik kölcheklerni hasil qilghan halda tüzlengliklerge aqatti. May éyida sün’iy kölge su toshqanda, béliqchilar uninggha quyulidighan östengni tosap qoyatti. Yazning issiq we qurghaq künliride tosma su toluq dégidek hogha aylinip, sün’iy kölning peqet eng chongqur yerliridila su qalatti. Séntyabrde östengge qayta su bashlatti we béliqlarmu yéngi échiq arqiliq köl taman üzüshke bashlighanda béliqchilarning torlirigha chüshüp qalidighan. Shu seweptin lobnurluqlar her zhili dégidekla yéngi sün’iy su tosmilirini berpa qilghanliqtin kölning etrapida qoyuq qomuch-chatqalliqlar qaplighan sazliqlar köp uchrishatti.

Bu zhilimu martta yéza turghunlirining hemmisi dégidek sün’iy köl berpa qilish mexsitide yéngi östeng chépish üchün chiqti.

Ularning arisida yolwas salghan jarahiti xéle saqiyip qalghan Ikrammu bar. Jismaniy jehettin küchlükligi, emgekchanlighi we qorqumsizlighi bilen periqlinidighan pakinek, qariqumchaq bolghan u Jahanning tengtushi hem kichigidin ayrilmay, bille ösken eng yéqin aghinisi édi. Ikram üch qizning atisi bolup, ularni intayin yaxshi köretti. Jahan bilen Ikram qatar turup, ketmenliri bilen östeng chapti.

– Ikram, östengni chapsaniraq qézish kérek. Az künlerdin kéyin térilghu ishliri bashlanghachqa, er-ayallarning bir qismi Charxaliqqa chiqip kétidu, – dédi Jahan.

– Toghra deysen, arpa, bughday térish üchün bizmu zhutni tashlap, Charxaliqqa chiqishimiz kérek. Yézimizning shorluq topisi térilghuluq ishlirigha yarimaydu emesmu, – dostining sözini qollidi Ikram.

– Sen bayqidingmu, sün’iy kölde ösken béliq temlik hem mayliq bolidighan oxshaydu? Bu eyne shu topimizning shor bolushigha baghliq bolsa kérek, – sözini dawamlashturdi Jahan.

Tesadipi ular yéza tereptin qattiq chéqirap kéliwatqan qizning etrapni lerzige keltürgen awazini anglidi. Ademler uning néme démekchi ékenligini zadila chüshinelmidi, peqet «Yolwas!» dégen birla éghiz gépi qulaqlirigha kirdi. Jahan qizning aldigha zhügrep bardi. U newre qérindishining on üch yashliq qizi Xalidem édi.

– Néme boldi Xalidem? – ensizchilik bilen soridi Jahan.

– Yolwas satmimizgha kirip, ukam Yunusni élip ketti, – zhigha arilash waqirap, duduqlap, aran jawap berdi Xalidem.

Tingirqiship, wehimige sélinghan ayallar qizni otturigha élip, bezleshke ötti, er kishiler yézigha qarap zhügerdi. Ular qizining ünini deslep anglighan we birinchi bolup öz satmisigha yétip kelgen Yaqupning qora-jayigha téz yétip keldi. Qomuchtin yasalghan ishik ochuq édi. Édende Yaqupning seksen yashliq anisi nimjan halette zuwan chiqiralmay yatatti. Shu küni Xalidem bilen uning on yashliq inisi Yunus qéri momisigha hemra bolush üchün öyde qalghan édi. Ademlerning közi ishik aldidiki kölchek qangha chüshti. Izliridin zhirtquchning balini shu yerde boghup, sazliqqa élip ketkenligi bayqilip turatti. Kéchisi sogh bolghan féwral aylirida sazliqning üstünki qatlimi tonglap qalghachqa, u yaqqa bérishqa bolghini bilen, hazir bu mümkin emes édi.

Tört ayighigha salmaq tashlap mangidighan yolwas bolsa, sazliqta yol tépishni biletti…

***

Héch qandaq jazagha uchrimighan yolwas kölning yaqisini boylap, özining zhirtquchlargha xas emellirini erkin emelge ashurup zhürdi. Ikki heptining ichide Lobnur etrapidiki yézilarning yene besh turghuni uning qurwini boldi. Ular ayallar we balilar édi. Zhirtquch oljisini aldi bilen boghup, öltürüp, andin sazliqqa élip kétip zhürdi. Bezide u qoy-öshkilergimu hujum qildi. Biraq sörep élip kétishke chamisi yetmigenliktin, qara malgha tegmetti.

Béliqchilar meliside parakendichilik bashlandi. «Néme qilish kérek?» dégen soal Sazliq yézisining hemme turghunlirini béaramliqqa bölidi.

Özi ochi turup, zhutdashlirigha yardem bérish qolidin kelmeywatqanlighini his qilghan Jahan qéri-chürilerge, ayallar bilen balilargha köldin yüz kilométrdek zhiraqliqqa orunlashqan Charxaliq yézisigha bérip turushni teklip qildi. Charxaliqta sazliqliqlargha teelluq étizliq bar bolup, üch aile u yerde turaqliq yashap, mezkür térilghuluqqa qaratti. Her zhili etiyazda ondek adem Charxaliqqa kélip, kech küzgiche shu yerde bolatti. Qishlighi yene qaytip öz zhutigha kétetti. Ular bu yerde danliq ziraetlerni, qoghun-tawuzlarni perwish qilatti. Biyil bolsa, zhirtquchni küzitip, ujuqturush we qorasidiki mal-warinigha qarash üchün Sazliqta on besh er kishi qaldi. Qalghan turghunlarning hemmisi Charxaliqqa ketti. Ular bu qutluq makanigha qachan qaytip kélidighanlighini tamamen bilmigen halda, zhigha-zériler bilen xoshlashti.

Yolwas kölning boyida yashawatqan hemme ademlerning diligha qorqunuch saldi. Uning bashqa zhirtquchlar yep, qétip qalghan zeher qoshulghan göshni yémigenligini, dayim özige ayan bolghan yalghuz ayaq yol bilen sazliqtiki qomuchluqqa kirip kétidighanlighini bayqighan köpchilik uni jin-sheytan bolsa kérek depmu oylidi.

***

Lobnur qirghighidiki hayat intayin qiyin édi. Körüngenla adem mundaq qiyinchiliqlargha berdashliq bérelmetti. Shunglashqa nurghunliri ana zhutini terk étip, Korla, Turpan, Ghulja yaki Xoten oxshash sheherlerge köchüp ketken édi. Amma Jahan bu kölni intayin yaxshi köretti. Uningsiz hayatinimu tesewwur qilalmatti. Dadisi wapat bolghandin kéyin neq moshu köl we uningdiki béliqlar anisi ikkisining aman qélishigha sewepchi boldi. U Pashayim bilen balilirining bu köldin zhiraqqa kétishini xalimatti. Biraq bu ularning béxeterligi üchün zörür bolghan birdin-bir amil édi. Yéza turghunliri zhuttin piyade yolgha chiqti. At-ésheklerge qoshulghan harwulargha ular qurutuwélinghan béliqlarni basti. Bu zhuttin zhiraqta jan béqish üchün kérek édi.

***

Yézida qalghan zhigitlerning hemmisi Jahan üchün peqet zhutdash bolupla qalmastin, shuning bilen bille dost édi. Ular bu tewede béliqchiliq bilen shughullinip, herxil qushlarni, haywanlarni olap, bille östi. Zhigitlerning müjez-xulqi, közligen mexsetliri bir-birige oxshimatti. Amma ularni tughulup ösken diyarigha, uning yawayi tebiitige nisbeten muhebbiti birleshtürüp turatti. Ularning hemmisi birinchi nowette béliqchi hem ochi édi. Arisida peqet Exmetla dadisi oxshash tömürchi bolidighan. Yéza boyiche birla Jahanda piltilik miltiq bar édi. Lékin uning bilen yolwasni öltürüsh qiyingha chüshetti. Shunglashqa Exmet tömürdin uchluq qilip neyze yasash tekliwini berdi. U neyzini bir heptidek yasidi, qalghan zhigitler bu jeriyanda palta-pichaqlar bilen qurallinip, mallirini yéyip zhürdi. Yalmawuz zhirtquch shu ariliqta yene bir nechche qoy-öshkining «béshini yédi». Jahan «neyzini chapsaniraq yasimisang, zhirtquch bashqa yézigha kétip qalidu»  dep, tömürchini aldiratti. Exmet axiri öz ishini tamamlidi. U shundaqla Jahanning miltighi üchün qoghushundin oq quyup berdi.

– Zhirtquchni qandaq qilip qolgha chüshiridighanni oyla, – dep murajiet qildi dostliri Jahangha.

– Xawatirlanmanglar! Biz – hemmimiz birlikte buning bir amalini tapimiz, – dédi ulargha ochi.

***

Mana etiyazning issiq künliri turaqliship, kölning etrapi kökirishke bashlidi. Ailisini nahayiti séghinip ketken Ikram mungiyip aghinisige murajiet qildi:

– Biyil birinchi qétim bédidin we yalpuzdin teyyarlinidighan kök chöshürisini yémey baharni ötküzüwatimiz. Uni intayin temlik qilip teyyarlaydighan ayallirimizningmu hazir qéshimizda yoqlughi échinishliq.

– Munglanma, dostum. Séning bilen biz yene talay baharni béshimizdin ötküzimiz. Hazir, eng muhimi, yolwasni ujuqtursaq bolghini. Shu arqiliq biz xéle zhutdishimizning jénini saqlap qalimiz.

May éyining béshida bu yézigha Künchiqanbeg oghli bilen kélip ketken édi. Ochilarni aqsaqalning qorqumsizlighi heyran qaldurdi.

– Sizge bu yerge kélishning hajiti yoq édi. Eyni waqitta bu intayin xeterlik, – dégen édi shu chaghda Ikram uninggha.

– Mundaq qiyin peytte men siler bilen bille bolushum kérek, – dep jawap berdi aqsaqal.

Sazliqliqlar shu Künchiqanbeg arqiliq barche lobnurliqlarning özlirige chong ümüt artiwatqanlighidin waqip boldi.

– Siler zhirtquchni ujuqturushinglar shert. Bolmisa peqet Sazliqliqlarla emes, köl boyidiki hemme yézilarning turghunliri özlirining makan-jaylirini tashlap kétishke mejbur bolidu, – dégen édi u.

Öz nowitide Jahanmu:

– Biz qolumizdin kelgen herqandaq amalni ishlitip, zhirtquchni ujuqturimiz, – dep, aqsaqalni xatirjem qilishqa tirishti.

Shuningdin kéyin méhmanlar zhigitler bilen xoshliship, bashqa yézigha atlinip ketti.

***

«Qu zhirtquchni qandaq héyle bilen qolgha chüshirish kérek? Ora qézish kérekmu? Mümkin emes! Yer sazliq. Belki, dereqqe qoy yaki öshke baghlap qoyumiz. Shu chaghda yolwas asan oljini yeymen dep qolgha chüshidu?» dégenge oxshash herxil oylarni béshidin ötküzdi Jahan.

Tang seherde ochilar köldin anche zhiraq emes yerde ösüp turghan yalghuz qariyaghachqa öshkini baghlap qoydi. Yézida er kishilerdin alghan jarahettin kéyin téxi dégendek eslige kélip ülgermigen peqet Ikramla öy haywanliri bilen qushlargha qarash we bashqilargha ghiza teyyarlash üchün qélip, qalghanliri qomuchluqqa mökünüp, zhirtquchni kütüp yatti. Ular qurulghan tuzaqni kün boyi küzetsimu, yolwas kelmidi.

Kechqurunlughi ach-zérin erler méyizlik ghizalarni istimal qilishni ümüt qilghan halda melige qaytishti. Amma Ikramning satmisida héchqandaq tütünning iznasi yoq édi. Ochilar ensiriship uning satmisigha chapsan yétip keldi. U yerde Ikram bolmay chiqti. Ular sirtqa chiqip, ghojayinni izdigili turdi. Zhigitler tesadipi öy haywanliri qotanining qomuchtin yasalghan ishigining hangghirqay ochuq turghanlighini bayqap qaldi. Hemmisi özlirini shu terepke atti. Aldida namayen bolghan dehshetlik körünüshtin ularning bedenliri shürkinip ketti. Zhirtquch bu yerge etigendila hujum qilghan oxshaydu: u Ikramning boynini sundurup, bash süyigini pachaq-pachaq qiliwétiptu. Biraq bedini pütün. Jeset uyup qalghan qangha chiliship yatatti. Heyran qalarlighi qanicher qoy-öshkilerge tegmeptu.

Meyüslengen zhigitler béchare Ikramning meyitige qarap ünsiz uzaq turdi. «Bu zhirtquch yolwas emes, etimalim, sheytan bolsa kérek. U zhutdashlar arisida deslep hujum qilghan Ikramni axiri ujuqturuptu», – dédi ularning biri aranla zuwan qétip.

Etisi ochilar Ikramni depn qilip bolghandin kéyin, yolwasning izi bilen méngip, zhirtquchning tuzaqni küzütüp turghan zhigitlerni sézip qélip, ularni aylinip ötüp, yézigha kirip zhutdishini nabut qilghanlighini chüshendi.

***

«Biz bu yawuz adem yégüchini héyle-mikir arqiliq ujuqturushumiz kérek. Zhutdashlirimni, Ikramni öltürgenligi üchün men uni saq qoymaymen!» – qet’iy pikir qildi Jahan dostlirigha. «Biraq biz uni qandaq ujuqturumiz?» – dégen soal bilen etrapidikiler uninggha qayta-qayta murajiet qildi. Xéle oylanghandin kéyin u sepdashlirining soaligha jawawen: «Buning üchün birnechche öshkini qurwanliqqa bérishimiz kérek» – dédi.

Etisi ochilar sazliq aldidiki otlaqqa öshke padisini haydidi. Janiwarlarni shu yerde qaldurup, özliri yézigha qaytip keldi. Kechqurunlughi ular bir öshkining kam ékenligini éniqlidi.

Uni yolwasning boghup, sazliqqa sörep ketkenligi chüshinishlik édi. Adette zhirtquch oljilirigha arigha kün sélip hujum qilatti. «Éhtimal, bizning niyitimiz royapqa chiqidighan oxshaydu. Biz yolwasqa birnechche qétim öshkilirimizni öltürüshke mümkinchilik bérimiz», – dédi Jahan. Shu tériqida ular zhirtquchqa üch öshkini tartuq qildi. Peqet törtinchi qétimdila ochilar yolwasqa béwasite qarshi chiqish qararigha keldi.

Shu künki seherde on tört adem ogha atlandi. Öshkiler bolsa, otlaqta yéyilip, otlap zhüretti. Zhigitler ikkige bölünüp, yolwasning kélishini kütti. Axiri, zhirtquchmu peyda boldi. U qulaqlirini ding tutup, etrapqa diqqet bilen nezer tashlighan halda asta we salmaqliq qedem tashlap kelmekte édi. Qushqachlarning wichirlashliri bilen qarghilarning qaqirishini démigende tebiette jim-jitliq höküm sürmekte. Gumanliq héchqandaq tiwish sezmigen yolwas padidin pemlep, bir öshkini tutuwaldi. Shu peytte Jahan mökünüp turghan yéridin uninggha qaritip oq üzdi. Gerche ochi zhirtquchning béshini nishan qilghan bolsimu, qoghushundin quyulghan oq uning boynigha tekken édi. Yolwasning qattiq xéqirighan awazi etrapni lerzige keltürdi. Shu mehel ochilar zhirtquchning yolini tosap, uni qorshawgha aldi. Amma yaridar bolghan u ochilarning birige étilip, sol qolini chishlep, üzüwaldi. Aghriq zerdawidin waqirighan zhigitning awazi heshlerge yetti. Yolwas uni öz erkige qaldurup, qoli bilen ikkinchi ochini uruwetti. Andin üchinchisige hujum qilip, boynini chishlimekchi boldi. Peqet shu chaghdila ochilar chember sheklide zhirtquchning etrapigha jemlinip, neyzilirini uninggha sanchishqa bashlidi. Yolwas dehshetlik chéqirap, julqunup, qéchishqa temsheldi. Lékin zhigitler neyzilirini küchining bariche bésip, mexluqni yerge yatquzdi. Shuningdin kéyin tesadipi dostlirigha oq tekküzüp qoyushtin etiyet qilip turghan Jahan miltighini zhirtquchning béshigha tiyep turup, oq chiqardi. Yolwasning bedini boshangliship, jan üzdi. Shundaq bolsimu ochilar neyzilirini uninggha qadighan pétiche tirejep biraz turdi. Peqet zhirtquchning endi xowupluq emesligige köz yetküzgendin kéyinla, neyzilirini sughurushqa bashlidi. Andin ular shunche ademning jénini qiyghan yolwasqa terep-tereptin nezer tashlidi. U peqet aldidiki putlirini démigende, pütün bedinining taghillighi ochuq rengler arqiliq éniq ipadilengen, yayliliri qisqa, yan moylawliri qoyuq we tükliri uzun xélila yoghan zhirtquch éken. Yolwasning endila tük tashlashqa bashlighanlighi körünüp turatti.

Jahan yolwasning néme üchün ademlerge hujum qilghanlighini éniqlash mexsitide, uninggha diqqet bilen qarap chiqti. Zhirtquch qéri emes, yash hem bequwet édi. Biraq éghizining töwen teripidiki keke chishlirining biri sunghan éken. Uni, etimalim, bashqa yolwaslar yaki yawayi qawanlar bilen soqushqanda sunduruwalghan bolsa kérek. Shuning aqiwitide u yolwaslargha xas adettiki oljilarni ujuqturushqa chamisi yetmigechke, ademler bilen öy janiwarlirigha hujum qilishqa mejbur bolghan oxshaydu.

Öltürülgen zhirtquchni néme qilish kérek dégen soal üstide ochilar héch oylanghini yoq. Ular yolwasning ayaqlirini mekkem baghlap, arisidin neyze ötküzüp, kötürüp, yézigha élip keldi. Köp ötmey ochilar zhirtquchni harwugha sélip, uni ujuqturghanlighini körsitip, ammini xatirjem qilish mexsitide xoshna yézilarni aylinip chiqti. Adem yégüchi mexluqni öltürgenligi toghriliq xewer Lobnur we Tarim wadilirining etrapigha chapsan taridi. Köpchilik xoshal bolushup, ularning könglini qaytidin etiki künige nisbeten ümüt we xatirjemlik égilidi.

Üch kündin kéyin Charxaliqtin ochilarning baliliri, ayalliri we ata-aniliri öz melisige qaytip keldi.

Adem yégüchi yolwasqa munasiwetlik pajielik waqie eyne shundaq ayaqlashti.

***

Heyran qalarliq bu waqie Lobnur kölining yaqisidiki qishlaq-kentlerde uzaq waqit éghizdin-éghizgha köchüp zhürdi. Biraq dayim köchüp turidighan köl bu jeriyanda bir nechche qétim ornini yötkep, axirida uning süyi tamamen tartilip ketti. Shundaq bolsimu ochilarning qeyserligi toghriliq mezkür hékaye ularning ewlatlirining xatiriside hélighiche saqlinip kelmekte. Ujuqturulghan yolwas térisini bolsa, Jahanning newrisining öyidin hazirmu körüsh mümkin. U hélikem bowisining jasurlughi bilen miskin Lobnur kölining boyidiki ilgerki hayat tarixini bizning yadimizgha sélip turghandek…