Sawutjan Memetqulowning tewelludigha – 80 zhil

2020-02-26 amraq

“Men kim?” — Shéirimdin soranglar uni…

(Körneklik shair, yazghuchi, zhurnalist Sawutjan Memetqulowning tewelludigha – 80 zhil)

Sawutjan Memetqulow – zamaniwiy uyghur edebiyatining körneklik namayendilirining biri, joshqun talant égisi. Bu toghriliq edebiyatchilar, alimlar alliqachan öz pikirlirini éytip, bahalirini bérip bolghan. Mesilen,filologiya penlirining doktori Tughluqjan Talipow buningdin on zhil burun mundaq dep yazghan éken: «Tebiitidin chughi kichik, amma qelbide alemche choghi bar Nadekning nardek chong nadir perzendi Sawutjan Memetqulow axirqi waqitlarda öz eserlirini “Nadiriy” texellusi astida élan qilghan. Edebiyatimizda öchmes iz qaldurghan edipni büyük lirik, eng ela durdanilar qatarigha qoshqan bolar édim. Derheqiqet, Sawutjan özining lirik, chong-kichik nesriy we publiSistikiliq eserliri bilen zamaniwiy uyghur edebiyatining zhirik namayendiliri qataridin mustehkem orun alghanlighi cheksiz…” (“Uyghur awazi” 21-may, 2010-zh.)
Shundaqla zamaniwiy edebiyatimiz péshiwasi, yazghuchi Hézmet Abdullin Sawutjanning ijadiyiti heqqide yazghan “Otluq ot-tuyghular sheydasi” serlewhilik maqalisida mundaq deydu: “…“Zhürek emri” dégen uqum bar. Shu tüpeyli, mezkür maqalini yézishning özidin behirlinip oltirimen. Chünki bir chaghlarda edebiyat meydanigha “gheltek tutup kirip kelgen, deslepki qedemlirini özeng küzetken yashning hélikem xelqimizge resmiy shair, ésséist bolup tonulushi asan gepmu?! Bundaq ehwalgha kim tewrenmisun, kim xursen bolmisun?! Özining “Intilish” namliq shéirida “Général bolushqa intilmighan soldat — nachar soldat” dégen Suworowning xitabini keltürgen Sawutjanghimu edebiyatta général bolushqila emes, belki marshal bolushqa intilishi orunluq”.
Mundaq zhuquri bahalarning Sawutjangha irade, ishenche, ilham eta qilip, yükseklikke dewet qilghanlighi shübhisiz. Yash izhatkar pelsepewiy oy-tuyghular bilen zhughirilghan köpligen lirikiliq eserlerni yézip, oqughuchilarni hayajanliqqa bölidi. Bu toghriliq filologiya penlirining doktori Alimjan Hemraéw mundaq deydu: “Sawutjan akamning ijadiyiti heqqide oylighinimda ikki haletni mejburiy rewishte xiyalimdin ötküzimen. Uning biri – edip lirikisining idéyawiy-éstétik we bediiy mezmuni, u chong bir sirliq we möjüzilik duniya. Uning shekliy pütünlügini hem ichki mahiyitini sezgen peytimde, edipning qelb qaynimigha yéqinlighimni his qilimen.
Ikkinchi halet – uning shéiriyitining uyghur edebiyatidiki orni. Eger xatalashmisam, shairning ijadiyiti Sheriq we Gherip medeniyitining birtutash poétikiliq simwoli…”
Peqet uyghurlarghila emes, pütkül Türk duniyasigha tonulghan qelem sahibi Sawutjan Memetqulow toghriliq qelem tewritish zadi yénik emes, ikkining birining qolidin kelmeydu. Buni men yaxshi chüshinimen. Chünki uning shéiriy misralirigha oralghan sirliq tuyghularni, nesriy eserliridiki marjandek pütülgen jümlilerge qachilanghan salmaqliq, mungluq oy-muddialirini chüshinish oqughuchidinmu zhuquri bilim-sewiyeni, chongqur oylinishni telep qilidu.
Shair bir shéirida:
Men kim? – Shéirimdin soranglar uni,
Her misrada ömrüm qismiti.
Men kim? – Yarkentliklerdin soranglar uni,
Shular ömride ömrüm qismiti –
dep yazghan éken.
Menmu shu yarkentliklerning biri, yene kélip bir zhutlighi – her ikkimiz nadeklik bolumiz. Uning üstige Sawutjan méni ustaz süpitide hörmetlep: “Hazir beziler méningdin qanchilik shair bolushumdin qet’iy nezer, “Sizning deslepki ustazingiz kim?” – dep sorishidu. Shu chaghda men héchbir ikkilenmeyla “Méning ustazim — Abdukérim Tudiyarow!” dep jawap bérimen. Uning yaxshi guwasi men 45 zhil dawamida saqlap kéliwatqan bayiqi shéir-tilek yézilghan qaratashliq qélin depter. Rexmet, zhutdash», dep éytqan éken. (“Ösek wadisining merdaniliri” 2002-zhil,3-bet).
Zhutdishimning zhürek qétidin chiqqan bu sözliri méning uninggha bolghan minnetdarlighimni ashurup, Nadekning nadir perzendi toghriliq qelem tewritishimge dewet we jür’et eta qildi. Uning pütkül ömür qismiti méning köz aldimda aydingdek éniq.
Sawutjanning hayat yolimu dost-qurbiliridiki anche periq qilip ketmeydu. U 1940-zhili 27-féwralda Zhongghar-Telke téghi étigidiki hawasi saghlam, bük-baraqsan Nadek yézisida déxan ailiside duniyagha kelgen. Sawutjanning ata-anisi urush zhillirida ölüp ketkenliktin, u bowisi we momisi Memetquli bilen Ixlimxan Xudayqulowlarning qolida östi.
Uning “Dutar balladisi” namliq hékayisi ata-anisidin dérek béridighan eser. Uningda: Eysa tagham jengge kétip, chéketkige oxshaydighan chaqliq “XTZ” traktori égisiz qalghan édi. Uning endiki égisi Nazgül boldi. U özi üchün hem frontqa ketken yoldishi Maxmut üchünmu ishlidi. Rast, arida biraz waqit öyide oltirip qaldi…” dégen jümlilerni oqughinimda köz aldimgha Tursunxan hedining qiyapiti namayen bolidu. Bu zhilliri Sawutjan üch-tört yashliq gödek édi, ata-anisi éside barmu, yoqmu sorimaptimen.
Ademni kamaletke yétileydighan birdin-bir yol – bu bilim yoli. Shu zhilliri biz, bir türküm nadeklik yashlar, yézida bashlanghuch mektepni pütergendin kéyin qeyerde oqush kérekligi heqqide bash qatturduq. Bezi tuqqan, tonushliri barlar sheherge atlinatti. Köpchiligi arilighi sekkiz chaqirim Penjim yézisigha piyade qatnap oqushqa mejbur bolatti. Shu mesheqetni Sawutjanmu béshidin ötküzdi. U öz xatiriside mundaq dep yéziptu: “1953-zhili bizmu shu ghem iskenjiside qalduq… 4-sinip pütti, endi 5-sinipqa nege barimiz. Eng muhimi, ehwalimiz chaghliq, üstimiz yalang, putlarda – choqay, yeydighinimiz — zaghir nan…»
Shu zhili Nadektin ongha yéqin bala qatnap oquduq. Her küni piyade yaki ésheklirimiz bilen kélimiz. Ariliq – sekkiz chaqirim. Deslepte anche bilinmisimu, qar chüshkende halimiz way boldi. Sogh, kiyim yalang, qosaq ach. Bara-bara her küni dégidek kéchikip bir-ikki sawaqtin kéyin sultiyip sinipqa kirip kélish adetke aylandi. Bumu yaxshi téxi. Kéyin nurghunliri mektepke kelmeyla qoydi. Shu chaghlarda bizge muellimler köp méhriwanliq qildi…
Heqiqitini éytsam, oqush zhilining axirighiche chidap, Sawutjan ikkimiz qalattuq. Bumu bilimge bolghan intizarliqning bir ipadisi bolsa kérek. Sawutjan Nadektimu, Penjimdimu ülgilik oqughuchilardin boldi, hösni xéti chirayliq bolup, heriplerni marzhandek tizip yazatti. U shu zhillirila özining keng duniyaqarishi, zéhnining ötkürlügi, her nersige qiziqishi tüpeyli tengtushliridin periqlinetti. Sen’etke baliliq chéghidinla mehliya bolup, zhutdash aghinisi Erkin Meshrepow ikkisi saz eswaplirini yasap, özligidin saz chélishnimu üginiwaldide, “sazende zhigitler” atilip ketti. Zhuttiki meshrep, toylar, her qandaq bash qoshushlar ularsiz ötmeydighan boldi. Penjimdin Azat Meshürow, Yarkenttin Maxmut Zakirow, Tashpolat Nametow, Ghalip Yaqupow, Alim Hézbaqiéw, Hézbullam Ghéniyarow we bashqilar yekshenbe hem meyrem künliri Nadekke kélip, sazende dostlirining saz-naxshilirini anglap, köngül échip kétetti.
Köp ötmey mektep mudiri Mutellip Élemowning béwasite küch chiqirishi tüpeyli Penjim mektiwi yénida nadeklik balilar üchün yataqxana échilip, ghemdin qutulghan éduq.
Eshu oquwatqan zhillirimizda aldi bilen men edebiyatqa, yézishqa qiziqip, zhutimizning hayat nepesidin, oquwatqan mektiwimiz paaliyitidin qisqa xewer, maqalilarni, kéyinirek shéirlarni yézip, ularning bezilirini nahiyelik “Kolxozchilar awazi” gézitigha ewetip zhürdüm. Qaysi birliri yoruq körüp qalsa, béshim kökke yetkendek xoshal bolup, yézishqa ishtiyaqim téximu ashatti. U zhilliri metbuatta bésilghan shéirlirim tüpeyli “shair” atilip zhürdüm. Sheherde oqughan zhillirimdimu ijat qilishni tashlimidim.
Toqquzinchi sinipta oquwatqan peytimde, yeni 1956-zhilning küzide Almutidin Yarkentke shair Hézim Bexniyazow kélip qaldi. U zhut arilap edebiyatchi-heweskarlarni nahiyelik partiya komitétigha zhighip, yazghan shéir, hékayilirimiz bilen tonushup chiqti. Bizge meslihitini bérip, yézishqa dewet qilip kétip qaldi.
Endi shu zhilning dékabr éyining otturilirida kütülmigen yerdin qolumgha télégramma tegdi. Uningda: “Abdukérim Tudiyarow, sizni Almutida ötidighan yash yazghuchilarning jumhuriyetlik kéngeshmisige teklip qilimiz”, déyilgen éken. Xoshalmu boldum, oylinipmu qaldim. Undaq bolghini, men téxi Yarkenttin atlap héch yaqqa chiqmighan édim. Yéqinlirim bilen meslihetliship, bérishni qarar qildim. Kéngeshme Yazghuchilar ittipaqi bénasida ikki kün dawam qildi. Shu yerde uluq namayendiler Muxtar Ewézow, Sebit Muqanow, Ebdilda Tezhibaéw, Hézim Iskenderow, Hézmet Abdullin, Iliya Bextiya we bashqilarni kördüm. Kéngeshmide yash yazghuchilarning ijadiyiti, ulargha ghemxorluq qilish toghriliq dokladlar oquldi. Uyghurlardin Hézim Bexniyazow muzakire sözge chiqip, edebiyatimizdiki utuqlar, uni téximu riwajlandurush üchün hel qilishni kütüwatqan mesile, problémilar heqqide éytti. Séminar küni uyghur yazghuchi, shairliri bash qoshup, özara pikirleshtuq, xatire süretke chüshtuq. Shundaq qilip, untulmaydighan tesiratlar ilkide zhutumgha keldim.
Aldimgha birinchi bolup Sawutjan kélip, tebriklep qolumni qisti. Kéngeshme tesiratlirini sözlep berdimde, unimu ijatqa dewet qildim. Chünki uningda edebiyatqa, yézishqa bolghan qiziqish-intilishning oyghanghanlighi sézilip turatti. Shunglashqa Sawutjangha atap bari-yoqi sekkiz misra tilek-shéirimni qaratashliq qélin depterge köchirip, ikkinchi bir kelginide qoligha tapshurghanlighim yadimda. Sawutjan gep qilghan qaratashliq depterning siri shu, unimu eserliri qatarida saqlap qoyghan éken.
Özide xéle ishenche peyda bolghan Sawutjanningmu ijat yoli bashlandide, toxtap qalmidi. Pildirlap yanghan talanti yalqunlidi. Uning yazghanliri aldi bilen sinipning, mektepning tam gézitlirida bésildi. Shuningdin kéyin nahiyelik we jumhuriyetlik “Kommunizm tughi” gézitlirida yoruq körüshke bashidi, men ularni qiyiwélip zhighip zhürdüm. 1959-zhili zhuti toghriliq yazghan shéirida shair Ömer Muhemmediyni töwendikiche küyleydu:
Eger mangsam men kochang ara,
Chongqur sézimlar oraydu dilni.
Xiyalimdin ötüp yéqin bir kishi,
Eske alimen “Chélishchan zhilni”

Bilimen Yarkitim sendiki bu xislet,
Bek tesirliktur – otluq dilgha yar.
Chünki qoyningda yash turup solghan,
Oktyabr qoshaqchisi Ömer akam bar!

Uning oninchi sinipta oquwatqanda jumhuriyetlik gézitta élan qilinghan “Mümkinmu” shéirimu shéiriyet muxlisliri diqqitini jelip qilip, oylandurghan édi:

Kichik chéghimda xiyal sürettim,
Mümkinmu ölmey, köp ömür sürüsh?
Yaki qanunmu qutulalmastin,
Köz zhumup, menggü yerge kömülüsh?

Mana men bügün chüshendim yaxshi,
Mümkindur yashash ebedil-ebet.
Weten, el üchün ishlep sadaqet,
Qaldursaq öchmes sherep we shöhret.

Démek, oqughuchi Sawutjan Memetqulow shu waqliridila Weten, xeliq üchün pak wizhdan bilen emgek qilsa, menggü yashap qalidighanlighini oylighan, buninggha ijat qilish arqiliq yétishke bolidighanlighigha qet’iy ishengen.
Zhutida 1960-zhili uyghur ottura mektiwini muwappeqiyetlik pütergendin kéyin birer mutexessislikni égilesh istigide Almutigha kélip, P.Chaykowskiy namidiki muzika mektiwide tehsil köridu. Andin Uyghur téatrigha ishqa kirip, sazendiler qatarida emgek paaliyitini bashlaydu, ijatnimu dawamlashturidu. Xizmitidin qol üzmey, Qazaq dölet uniwérsitétining zhurnalistika fakultétini tamamlaydu we ish ornini yötkep, uzun zhillar dawamida “Kommunizm tughi” géziti rédakSiyaside muxbir, bölüm bashlighi, kéyinirek “Arzu” zhurnali bash muherririning orunbasari, Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqi yénidiki Uyghur edebiyati kéngishining reisi, endi 1994-zhildin ömrining axirighiche “Zhazushi” neshriyatida Uyghur rédakSiyasining bashlighi xizmetlirini atqarghan zhilliri edebiyatimizni riwajlandurush yolida estaidil emgek qildi we köpligen qelemdashliri kitaplirining neshirdin chiqishigha, yash ijatkarlarning kamaletke yétishige yéqindin yardimini, ghemxorlughini körsetti. Özimu ünümlük ijat qilip, köpligen ötkür maqale, ochérk, éssélirini, publiSistikiliq maqalilirini we poéziya, proza zhanrlirida nadir eserlerni yaratti.
Sawutjan Memetqulow özining qiriq zhilliq ijadiy paaliyiti jeriyanida oqughuchilargha onlighan toplamlarni hawale qilghan éken. Ularning ichidin “Ösekni bérip körsek” (1978-zh.), “Déxan qizi” (1982-zh.), “Yaxshiliq” (1987-zh.), “Méhrim” (1991-zh.), “Men we Nékrasowning yette muzhigi” (1995-zh.), “Yaghach nan” (2001-zh.), “Men ishengen taghlirim” (2002-zh.), “Ziya Semediy” (2003-zh.) namliq kitapliri tekchemde xuddi qimmet eser-etiqidek saqlinip turidu. Herbir kitawi — edebiyatimizgha qoshulghan chong töhpe, ewlatlargha qaldurghan bébaha mirastur.
Poéziya qaidilirini mukemmel bilidighan Sawutjan — kimni, némini yazmaqchi bolsun, hemmini addiy til we alahide uslub bilen oqughuchi heyran qalarliq derijide teswirlep bérish mahiri. Bir danishmen mundaq dégen éken: “Men poéziyaning néme ékenligini bilimen, lékin méningdin sorisanglar éytip bérelmeymen…”. He, poéziya shundaq éniqlimisi yoq cheksiz chongqur, cheksiz chong hadise, poéziya mexsiti – heqiqet, pikirning eng aliy jeriyani, shairlar bolsa, pikir mahirliridur. Buni Sawutjan chongqur chüshengen halda dayim izdendi, yéngiliqqa intildi, poéziya muhitida erkin ghulach tashlap, nadir eserlerni yaratti, uning piri ataldi.
Sawutjan Memetqulowning nesriy eserlirimu lirikiliq tuyghular bilen zhughirilghan. Qelimige mensüp ochérk, éssé, publiSistikiliq maqaliliri qelb emri bilen yézilghan, tesiri küchlük. Bolupmu muellipning 2001-zhili neshir qilinghan “Men ishengen taghlirim” toplimining orni özgiche. Uningdiki “Talagha chiqsam shamili” romani we “Ölgendin kéyinki ölüm” powésti herkimni özige mehliya qiliwélish qudritige ége. Mezkür powést ShUARda neshir qilinidighan “Duniya edebiyati” zhurnalida 2001-zhili bésilip, tarixiy Wetinimizdiki qérindashlirimizdimu chong qanaetlinish hasil qilghan. Shularning biri, ShUARliq alim Osman Ismayil özining bizge, gézit rédakSiyasige ewetken inkas-maqalisida mundaq dep yazghan éken: “Ölgendin kéyinki ölüm” powéstida kishini mehliya qilidighan nurghun körünüsh-teswirler bar. Yene shuni éytish kérekki, uningda nahayiti janliq hem tesirlik til ishlitilgen. Muellipning talantliq shair ékenligi bizge melum. Shuning üchünmu pishshiq tawlanghan chirayliq sözlerni del jayida keltürüp, waqielikni goya éqin sudek rawan bayan qilip bergen.
Umumen, mezkür powést zhuquri bediiylik maharet bilen yézilghan bolup, u yéngi pikir, mukemmel qurulma we gözel tilgha ége nadir eserdur. Mezkür eserning hazirqi zaman uyghur edebiyatida munasip orun égileydighanlighigha ishenchimiz kamil”.
Shairning dramaturgiya zhanridimu qelem tewritip, «Meghrup» namliq sehne eserini yazghanlighini bilettim.
Sawutjanning xéle tallanma eserliri bashqa milletler tillirighimu terjime qilinip, ular körneklik edebiyatchiliri teripidin zhuquri bahalanghan. Jümlidin “Ölümdin kéyinki ölüm” powésti rus tiligha terjime qilinip, 1996-zhili “Prostor”zhurnalida bésildi.
Öz nowitide Sawutjan Memetqulowmu shu xeliqlerning namayendiliri Abay, A.Pushkin, N.Nékrasow, É.Éwtushénko, Ch.Aytmatow, O.Süléyménow, R.Ghamzatow, M.Jelil, A.Aripow, S.Imanasow, É.Raushanow we bashqilarning eserlirini ana tilimizgha terjime qilip, kitapxanlirimizgha yollidi. Shundaqla duniya klassigi Shékspirning “Korol Lir” dramisini uyghurche «sözlitip», Uyghur téatrida qoyulushigha sewep bolushi — medeniyitimizdiki shanliq waqiedin boldi.
Sawutjan Memetqulowning uzun zhilliq ünümlük ijadiy emgigi munasip bahalinip, u Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqi we “Uyghur méSénatliri” klubining “Ilham” mukapatlirining lauréatliri ataldi. XXJ Rossiya, Tajikstan, Türkiya, FranSiya qatarliq memliketlerde bolup ötken chong bash qoshushlargha qatniship, ana tilida shéirlar oqup, millitimiz shenini köterdi.
Körneklik qelem sahibi Sawutzhan Memetqulowning yazghinidin yazidighini köp, arman-mexsetliri yüksek édi. Ularni men zhutdishi süpitide yaxshi bilettim. Özining we zhutdashlirining yashliq dewrige béghishlanghan powésti we uyghurlar hayatidiki aq dagh “Atu” pajiesining sirini échip béridighan roman we bashqimu eserlerni yazmaqchi bolup, teyyarliq körüwatatti. Epsus, ular yézilmay, qaldi. Shairning 70 we 75 zhilliq tewelludliri uningsiz ötti.
Shu xatire-merasimlarda Sawutjan Memetqulowning ismini ebediyleshtürüsh toghriliq gep-söz bolup, tughulghan zhutidiki ottura mektepni we bir kochini shair namida atash teklipliri jamaetchilik teripidin keng qollap-quwetlengen édi. Biraq uning keynidin méngip, tégishlik jaylargha yoluqup emelge ashuridighan héchkim bolmidi. Hemmisi jim…
Yaxshi, sowapliq ishning ete-kéchi yoq. Sawutjan Memetqulowning 80 zhilliq tewelludi nishanliniwatqan moshu zhili uning ismini ebediyleshtürleshtürüshke biz, ziyalilar, toluq seperwer bolushimiz lazim. Buningda asasiy ish-wezipining Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqi yénidiki Uyghur edebiyati kéngishi zimmisige chüshidighanlighi özlügidin chüshinishlik. Shundaqla edebiyatshunaslighimizda shair we yazghuchi Sawutjan Memetqulowning ijadini üginish mesilisige jiddiy köngül bölünüsh lazimlighini alahide tekitlimekchimen. Shairning nadir eserliri kelgüsi yash alimlar üchün bay menbe emesmu. Shuning üchün yazghuchining poéziya we proza eserlirini toplap, ularni kitap qilip neshirdin chiqarsaq, chong sowapliq ish qilghan bolar éduq. Uni kütüwatqan kitapxanlar nurghun, mektep oqughuchilirimu ulargha bek muhtaj. Buninggha qolida bar medeniyitimizning janköyerliri choqum yardem qilidu, dégen ümüttimen.

Abdukérim TUDIYaROW,
Qazaqstanning Pexriy zhurnalisti.