Qehriman Ghojamberdi — Uyghurlar Tötinchi Qisim
Tötinchi Qisim
Ottura Esirlerdiki Uyghur Qaghanliqliri
IX — XVII esirler
Birinchi bab. Turpan (idiqut) Qaghanliqi
(850 — 1335-zhillar)
Uyghurlar qedimiy zamanlarda sheher hayati intayin tereqqiy etken Merkiziy Asiyediki eng medeniyetlik xelq bolghan édi.
С. Малов (Памятники древнетюркской Письменности, Москва, 1957, с. 95)
Orxunda Uyghur Qaghanliqi qirghizlardin meghlubiyetke uchrighandin kéyin, Kichik Tékinning jiyeni Pan Tékin (Buqa Tékin) yolbashchilighida eng köp sandiki Uyghurlar topi öz ejdadlirining yerlirige — Turpan oymanliqigha köchüp keldi. Bu yerde u Ögé qaghan xitaylarning yardimi bilen qaghanliqni eksige keltüridighanliqigha ümüt qilip, küch toplidi. Lékin qirghizlar we tibetlikler teripidin Turpan wadisida siqilghan Pan Tékin asasiy küchlirini Qarasheher Kuchar rayonigha jemlep, özini yabghu dep jakarlaydu. Shundaq qilip, u dé-fakto sabiq Uyghur qaghanliqining gherbiy bashqarmisini eksige keltüridu. 846-Zhili Uyghur qaghanliqining hakimi Ögé tékinning jengde öltürülgenliki toghriliq xewer tépip, Pan Tékin (850 — 866-zhillar) puxta teyyarliqtin kéyin 850-zhili qaghan unwanini qobul qilidu. Kuchar dölet paytexti dep élan qilinidu. IX esirning 60-yillirining otturida Pan Tékinning utuqluq herbiy yürüshliri netijiside qirghizlar bilen tibetlikler Turpan wadisidin toluq haydap chiqirildi, emdi Turpan wadisida, Jungghariyening sherqide we Tarimning töwenki éqimida yashaydighan barliq Uyghurlar we bashqa türk qebililiri qaghan’gha boysunduruldi. Turpan qaghanliqining tewesi shimalda — Altay taghlirighiche, sherqte — Jyuchwengiche, jenubta — Teklimakan chöligiche, emdi gherbte bolsa — Bügürgiche sozulghan idi (Сабит Абдурахман. “Уйғурнамә”, Алмута, 2005, 206-бәт). Turpan shehiri dölet paytexti boldi. Shuni tekitlesh kérekki, uzaq zhillar dawamida Turpan qaghanliqining siyasiy, iqtisadiy we medeniy merkizi ikki sheher bolghan: qedimiy Beshbaliq shehiri (Turpanning shimalidin 160 kilométir ariliqta, hazirqi Guchungning etrapida) idiqutlarning yazliq qarargahi, emdi Turpan-Astana (xitayche Qoche, Gaochan), qishliq paytexti bolghan. Omumen, Turpan wadisi qedimiy ötmüshtila Uyghuristanning eng chong medeniy-iqtisadiy merkizige aylan’ghan idi. Adette, Turpan qaghanliri öz ismigha muqeddesleshtürülgen “idiqut” we “arslan” atalghulirini qoshumche qilatti. Turghun Almasning we bashqa Uyghuristan alimlirining pikriche, “idiqut” qedimiy Uyghur tilida “bextlik hakim” dégenni bildüridu. emdi bezi alimlar “idiqut” sözi “muqeddes huzur-halawet” dégen uqumni bildüridu we XIV esirning otturidin bashlap bu dölette hökümran din’gha aylan’ghan buddizm bilen alaqidar, dep hésablaydu. Lékin shundaqla “idiqut” — bu Hon dewridin ilgiri Turpan wadisida hökümranliq qilghan, ishliri riwayetke aylan’ghan padishahning ismi, dégen üchinchi texminmu bar. Qandaqla bolmisun, Uyghurlarning tarixiy xatiriside, Turpan Qaghanliqi Turpan idiqut dölitini gewdilendüridu. Turpan Qaghanliqi sel üzülüshler bilen öz musteqilliqini 500 zhildin oshuq waqit saqlap qalalidi.
Turpan Qaghanliqi tashqi siyasette barliq Uyghur döletliri: Qaraxaniylar we Kengsu Uyghur qaghanliqliri bilen dostluqta qatar yashash siyasitini yürgüzüshni ewzel körgen. Lékin bextke qarshi ikki Uyghur döliti: Turpan (buddizmgha ita’et qilidighan) we Qaraxaniylar (islam dinigha ita’et qilidighan) bir din asasida birlishish üchün bir-biri bilen bir nechche qétim urushti, adette bu urushlar qaraxaniylarning teshebbusi boyiche boldi. Qérindashlarning bir-birini öltürüsh urushliri, ularning otturisidiki siyasiy ziddiyetler we diniy qarimuqarshiliqlar we bashqa ob’éktiw amillar Xitayning Sung sulalisining siyasiy jehettin parchilinish dewridin chiqishigha we islahatlar hem merkezleshtürüsh basquchigha qedem tashlishigha türtke boldi. Qaghanat Xitay Sung sulalisige, Tibetke we barghanséri küchiyiwatqan mongghul-türk qebililer ittipaqigha nisbeten ewrishim we aktip tashqi siyaset yürgüzdi. Tangghut döliti (Si Sya) bilen öz ara tashqi iqtisadiy munasiwetler nahayiti murekkep bolghan idi, uning köchmen qebililiri sistémiliq rewishte Uyghur elchiliri we soda karwanlirigha hujum qilip turatti. Turpan Qaghanliqi özini bixeter qilish üchün 1001-zhili Tibet we Xitay bilen Si Syage qarshi ittipaq tüzdi. Turpan Qaghanliqi Kengsu qaghanliqigha diplomatik jehettin yardem bérip turdi. Mesilen, Xitay bilen ittipaqdashliq shertnamisini tüzgende, Turpan qaghanliqining qaghani özini bixeter qilishnila emes, belki shundaqla Kengsuluq qérindashlirini tangghanlarning hujumliridin himaye qilish meqsitinimu közde tutqan idi. Uyghur Qaghanliqi hakimlirining pragmatizmni ispatlaydighan mundaq faktlar az emes.
Mesilen, Turpan qaghanliqining yiraqni közleydighan we dana qaghani Baurchuq (Barchuq) Art Tékin (1208 — 1235-zhillar) 1206-zhili Chinggizxan teripidin qurulghan yéngi birleshken Mongghul döliti bilen öz ara munasiwetlerde birdinbir toghra géoseyaset yürgüzdi. Qaghanliqning shimalida herbiy jehettin qudretlik, üzlüksiz kéngiyiwatqan döletning qurulushi, Merkiziy Asiyediki géoseyasiy weziyetni tüp-asasidin özgertiwetti. Kechmu, etigenmu, Chinggizxanning Uyghur qaghanliqigha bésip kiridighanliqi muqerrer idi. Eyne shuning üchün Baurchuq awal Chingghizxan’gha chong bir elchiler ömikini ewetti, kéyin 1211-zhili özi uning qarargahigha dostane seper bilen bardi we özining ittipaqdashliq munasiwetlerge teyyar ikenlikini iz’har qildi. Chinggiz qaghan Baurchuq qaghanni sarayda qobul qilin’ghan murasimlar qa’ide-tertiplirige ri’aye qilghan halda qobul qildi. Seper ular otturisida ittipaq toghriliq kélishim tüzüsh bilen ayaghlashti. Lékin mongghullarning en’enisi boyiche Baurchuqni özige béqindi ehwalgha qoyush üchün yiraqni közleydighan Chinggizxan özining qizi Al Altunni (Altunbiki) Baurchuqqa yatliq qildi we uni beshinchi oghli dep élan qildi. Shertname boyiche Uyghur Qaghanliqi mongghul tümeni (on ming) atliq eskiri bilen birlikte gheripke herbiy seperge birlikte chiqishi, mongghul eskerlirining öz tewesi arqiliq ötüshige ijazet bérishi, shundaqla Chinggizxan armiyesining alaqisini we arqa sep teminatini uyushturushi lazim idi. Mongghullar bolsa, Turpan qaghanliqining musteqilligige kapaletlik qildi we emdi Uyghur yézighini bolsa, Mongghul impériyeside dölet derijisige kötürdi. Netijide Baurchuq Art Tékin öz élini melum waqit halaketlik weyranchiliqtin saqlap qaldi. emdi mongghullar bolsa, dunyani zilzilige keltürgen gheripke bolghan herbiy yürüshlerde ishenchlik arqa sepke we ittipaqdashqa ége boldi. Shuni tekitlesh kérekki, Uyghurlar Mongghul impériyesining memuriy dölet bashqurushining shekillinishi we uyushturulushigha chong rol oynidi. Yene shunimu tekitlesh orunluqki, köp zhilliq hemkarliq, emdi Chinggizxandin kéyinki dewrdiki Turpan dölitining mongghullargha nisbeten wessalliq haliti Uyghur medeniyitige we döletchiligige chong ziyan yetküzdi. Mesilen, mongghul xanliri bésiwélin’ghan memliketlerde memuriy ishlarni élip bérish üchün barliq dégüdek aliy derijilik Uyghur dölet erbablirini we sawatliq ademlerni, shundaqla on minglighan jengchilerni özliri bilen herbiy yürüshlerge bille élip kétetti, ular héch qachan öylirige qaytip kelmeytti. Adette, ular zhiraq jaylargha olturaqliship qalatti yaki jenglerde halak bolatti, emdi eqliy we adem résursliri jehettin ajizlishish Turpan qaghanliqini ijtimaiy-ixtisadiy we medeniy chüshkünlükke élip keldi.
1335-Zhili ahalisining asasiy qismi Uyghur-musulmanliridin ibaret bolghan Chaghatay xanliqi Turpan qaghanliqining herbiy-iqtisadiy chüshkünlükke uchrighanliqidin paydilinip, uning tewesini küch bilen özige qoshuwalidu. Shundaq qilip, Uyghur Turpan qaghanliqining besh esirge yéqin musteqilliqi zawalliqqa uchridi.
Ichki siyasette Turpan Qaghanliqi, Omumen Orxundiki Uyghur qaghanliqining en’enilirini dawam qildi, lékin siyasiy hakimiyet sistémisigha bir qatar özgirishler kirgüzüldi. Döletni qaghan-idiqut bashquratti, memuriy iérarxiyade aliy lawazimlarni tékinlar égiletti. Qaghanliqta asasiy toqquz Uyghur qebilisidin toqquz nazir (ministir) bolghan. Uyghur qaghanlighidikige oxshash bashqurush asasi buyruqlar arqiliq emelge ashurulatti. Ahalining ichki hayati yazma edliye höjjetliri arqiliq tertipke sélinishi nahayiti muhim hoquq alahidilikidin ibaret bolghan idi. Mesilen, her qandaq talash mesile qanun yardimi bilen hel qilinatti. Türkshunas alim S. É. Malow: “Yötkilidighan we yötkelmeydighan mülükni sétiwalghanda we satqanda, yerni, üzümzarliqlarni ijarige alghanda, sütxorlardin pul yaki mülükni (ozuq-tülük mehsulatliri) üstidin payda bérip qerzge alghanda, terepler otturida shertname höjjetliri, qerz kwitansiyaliri tüziletti” dep tekitleydu (С. Е. Малов, “Сутри золотого блеска”, 1957, Москва, с. 208).
Döletning iqtisadiy asasini tereqqiy etken sughirilidighan déhqanchiliq bilen charwichiliq, shundaqla altun, tash kömür we günggürt chiqirish teshkil qilatti. Ottura esirlerde Turpan qaghanliqida Merkiziy Asiye, Xitay we Hindistan bilen soda we tawar almashturush ishliri jiddiy ronaq tapti. Mesilen, L. Gumiléw mundaq dep yazidu: “Turpan köchmenliri ulargha eng kéreklik mehsulatlar — ashliq we rextler bilen teminlidi. Turpan mundaq tawarlargha shunchilik bay bolghanki, hetta ular Xitayghimu chiqirilatti” (Л. Н. Гумилев, “Древние тюрки”, Москва, 1993, с. 153). Uluq Yipek yolining zhuqarqi (shimaliy) we ottura tarmaqliri Turpan qaghanliqining tewesi arqiliq ötetti. Shimaliy yol: Qumul, Pichan, Turpan, Toqsun sheherliri arqiliq ötüp, andin gheripke, Tengritaghning Dawanching ötkili arqiliq Beshbaliqqa, Manasqa we Ili deryasining basséynigha chiqip, andin Taraz, Türkistan sheherliri arqiliq Gherbiy Merkiziy Asiyening qedimiy sheherliri bilen qaytatti. Ottura yaki üchinchi yol Turpan, Qarasher, Kuchar, Aqsu, Uchturpan, Qeshqer sheherliri arqiliq ötetti. Atushning gherbide Uluq Yipek yoli yene ikki marshrutqa bölünetti: jenubiy yol Baktriyage (hazirqi Awghanstan), shimaliy yol Soghdianigha (hazirqi Issiqköl, Semerqent, Mari) baratti. Yipek yoligha orunlashqan qaghanliqning barliq sheherliride soda, hünerwenchilik, pen, sheher qurulushi, sen’et, kitab neshir qilish we qol yazmilarni hösnxet bilen köchürüsh ishliri yaxshi tereqqiy etken idi. Idiqutlar dewride Turpan oymanlighida karizlarning qurulushi jiddiy tereqqiy etti, hazir paydiliniwatqan karizlarning omumiy uzunluqni ming kilométirdin éship kétidu. Qaghanliqning iqtisadiy qudriti hashametlik saraylarni, san-sanaqsiz budda ibadetxanilirini, égiz öylerni, herbiy istihkamlarni we sughirish insha’atlirini sélishqa imkaniyet béretti. Köpligen dewrlerdin aman-ésen saqlinip qalghan köpligen medeniy yadikarliqlar Xitayda yüz bergen betnam mudhish “medeniyet inqilabining” yawuz qara quyunida mexsetchanliq we wehshiylik bilen weyran qilindi. Shu jümlidin ottura esirlerdiki eng medeniyetlik Uyghur dölitining meshhur hakimlirining biri Alp Tékinning (Abdul Patta) dangliq meqberisimu weyran qilindi.
Turpan Qaghanliqi medeniy-rohiy sahada bizge nahayiti nurghun maddiy, shu jümlidin shundaqla yazma yadikarliqlarni qaldurdi. Turpan ottura esirlerde Uyghurstanningla emes, belki shundaqla Merkiziy Asiyeningmu muhim medeniyet merkizige aylandi. Bizning zamandashlirimiz Turpan wadisida nurghunlighan budda we manixéy metinlirini, shundaqla her xil dewrlerge te’elluq edliye höjjetlirini tapti we tapmaqta. Bu durdaniler arisida: “Chistani Iliktek”, Uyghur tilida V esirde tüzülgen; “Irik pütük”; “Manixéy shé’irliri”; “Oghuzname”; “Altun yaruq” we bashqa eserler bar. Turpanda yézilghan “Oghuzname” barliq türkiy xelqlerning bibaha gheznisi bolup hésablinidu, uning yazma wariyanti XIII esirge te’elluq. “Oghuzname” — ewlattin-ewlatqa éghizche yadlinip kéliwatqan qedimiy Uyghur généologiyalik riwayet asasida tüzülgen épikiliq eser. Uningda qedimiy Uyghur mifliri we xelq riwayetliri bilen epsanilerning alaqisi yaqqal bayqilidu. Shuning bilen ottura esirlerdila Turpan Uyghurliri özlirini Oghuzxan impériyesining Uyghur qebililiri ittipaqining uttur ewladliri süpitide étirap qilghanliqi roshen bolidu. Shuning bilen bille bu épik eserde Oghuzxanning pa’aliyiti, uning rawajlinishi, herbiy yürüshliri, jenglerdiki jasariti yaqqal ipadilinidu. “Oghuz-namigha” yézilghan kirishmide akadémik Rustam Raxmanaliéw mundaq dep yazidu: “Bu yadikarliqning mezmunining baylighi we öz alahidilikige ége ikenliki, tilining alahide tebi’iti we ajayip shéiriy strukturisi bilen bir qatarda, — qehrimanliq Uyghur éposi “Oghuznamini” insaniyetning uluq ijadiyetliri derijisige kötüridu” (“Огуз-наме”. Москва, 2000, перевод А. М. Щeрбака, с. 6).
Ottura esirlerdiki Turpan Uyghurliri yazma eserlerdin tashqiri bizge shundaqla ajayip mémarchiliq we heykeltirashliq yadikarliqlarni qaldurghan. Turpanda, Kucharda, Qarasherde, Astanada we bashqa yoqap ketken sheherlerning xarabiliride diniy, herbiy-siyasiy we me’ishet mawzuliridiki neqishler we heykeller bilen qedimiy mémarchiliq kompléksliri we “Ming öy” tarixiy nami bilen buddilarning minglighan heykelliri saqlinip qalghan. Shuni tekitlesh kérekki, qachandidur chaghlarda Uyghuristanda bolghan köpligen sayahetchiler we tetqiqatchilar yerlik xelq toghriliq melumatlarni tepsiliy yighip, étnografiyalik teswirlerni tüzüpla qalmay, belki shundaqla qol yazmilarni, her xil buyumlarni, tamlardiki neqishlerni, shundaqla her xil yadikarliqlarni élip ketken. Bu halgha ghezeplinish kérek idi, lékin Uyghur xelqining bextige, dunyaning meshhur muzéylirida: Parizhdiki “Luwrda”, Sankt-Pétérburgtiki “érmitazhda”, Londonning, Bérlinning, Wénaning, Xélsinkining, Stambulning, Ankaraning, Déhlining, Qahirining we bashqa sheherlerning muzéylirida köpligen kolléksiyaler saqlinip qalghan. Xitay muzéylirining ambarlirida we kitabxanilirida köpligen matériyallar topa bésip yatidu, idéologiyalik-tarixiy köz qarashlar tüpeyli ularni tetqiq qilishqa ruxset qilinmaydu.
ajayip istédatliq Uyghur alimi, xelqimizdin chiqqan tunji filologiye penlirining doktori Murat Hemraéw özining “Рассвет культуры уйгурского народа” dégen kitabida “Ming öy” ansambili toghriliq mundaq dep yazidu: “Shuni tekitlesh lazimki, mémarchiliqning öz alahidiliki, süretlerning sizilish uslubi, heykellerning ornitilish usulliri, shundaqla taza Uyghur yézighining orun élishi Uyghur xelqi özining jughrapiyelik ehwaligha baghliq özide Gherbtimu, shundaqla Sherqtimu ajayip uluq siwilizasiyalerning tesirini hés qilghanliqi toghriliq nahayiti roshen dalalet béridu, lékin shuning bilen bille Uyghur xelqi öz alahidilikini, peqet özigila xas xususiyetlerni we en’enilerni saqlap qalghan” (Хамраев М. “Рассвет культуры уйгурского народа”. Алма-Ата, 1967, с. 154). Shundaq qilip, Turpan Uyghur döliti dewride aldinqi medeniyetni tereqqiy etküzüshning asasini sélish dawamlashturuldi. Uningdin tashqiri, buddizm filosofiya mektipi, teswiriy sen’et, edebiyat, muzika we heykeltirashliq josh urup tereqqiy etti. Qisqisi, Uyghur xelqining medeniy génézisining aktip jeryani dawamlashti.
Turpan Qaghanliqi özining jughrapiyelik ehwali boyiche Sherq medeniyitining, jümlidin Xitay medeniyitining Merkiziy Asiye we hetta Gherbning xilmu-xil medeniyetliri bilen alaqilishish yolining baghlashturghuchi halqisi bolup hésablinidu. Turpan tewesi ta hazirqi künlergiche Uyghur medeniyitining köpligen utuqlirining sirlirini saqlimaqta.
Herbiy ishta Turpan Qaghanliqi aldinqi qaghanliqlarning en’enilirini dawamlashturdi we jengge qabiliyetlik hem yaxshi qorallan’ghan xelq armiyesige ége idi. Da’imiy muntizim eskerler, qaghan sariyini himaye qilish eskerliri, qaghanning shexsiy atliq gwardiyesi, shundaqla qebililerning dahiyliri yolbashchiliqidiki chong qebililerning eskerliri we saray huzurigha yéqin aqsüyeklerning ayrim eskerliridin ibaret idi. Bezide dölet ichidiki naraziliqlarni basturush üchün qaghan’gha biwasite boysunidighan eskerler qollinilatti.
Eskerlerning teshkiliy tüzilishi en’eniwi Uyghurche, yeni onluq sistémisidin ibaret bolghan idi. Onluqlar, yüzlükler, mingliqlar we on mingliq (tümenler) hésablash birlikliri bolghan, shundaqla ular birleshken halda yaki musteqil halda urush wezipilirini emelge ashurush üchün belgilen’gen taktikiliq birlikler bolup hésablinatti. Qaghanatta herbiy iérarxiyaning bir pütün sistémisi mewjut idi. Sabiq Uyghur qaghanlighidikige oxshash, atliq eskerler zerbidar küch idi, lékin sheher-sépillargha hujum qilishta we ularni himaye qilishta mexsus piyade otryadlar heriketke keltürületti. Ayrim melumatlar boyiche, urush heriketlirini élip bérish waqtida her xil manéwirlar, razwédka we tuyuqsiz zerbe bérishler keng da’iride qollinilghan. Jeng jeryanida düshmenning atliq eskerlirini bölüwétish we uni qisimlar boyiche ujuqturushqa intiletti. Xitay herbiy bashliqliri Uyghur atliq eskerliridin chöchetti. Eyne shuning üchünmu Xitay impératori, ilgiriki dewrlerdikige oxshash Turpan qaghanidin herbiy yardem sorimaytti, belki Uyghurlar IX esirning otturida Xutoxé deryasining wadisida Uyghur qachaqlirining qozghilingini rehimsiz basturghanliqi üchün Uyghurlarning öch élishidin qorqup, u qaghanning mundaq yardem bérishini ret qilishqa urunatti. Tarixchilarning tekitlishige qarighanda, u chaghda xitaylar Uyghur Qaghanliqi parchilan’ghandin kéyin Xitaygha kelgen qozghilang kötürgen üch ming qachaqni tirik péti yerge kömüwetken.