Qaraqurum étikidiki qedimiy medeniyet izi Lüsh qebristanliq xarabisi toghrisida
Abduxaliq Mettursun
Qedimki qebre qurulushliri bilen hem depne buyumliri iptidai turmush we adet itiqatning bir parche eynigi bolup hisaplinidu, bu qedimiy qebristanliqtin depin qilinish shekli intayin ghelite bolup, qazghuchilarni qattiq heyran qaldurdi. Jesetlerning köp qismining béshi gherp puti sherq terepke, put qolliri yighilghan halette quyulghan. Lehetlerning depne shekli illipissiman bolup, méyt top depne qilinghan bir lehetke eng az bolghanda bir adem köp bolghanda tuqquz jeset kümülgen adettikilirige asasen 4-5 etrapida jeset quyulghan. Her bir lehettikiler bir aile yaki bir qebile urughi bolushi mumkin, chünki jesetler qatlamliq depin qilinghan bolup bir qewitige méyit quyulsa uning üstige bir qewet tupa quyulghan yene uning üstige bir qewet méyit kümüp uning üstige yene tupa kümülgen. Beziliri bir qewet bolsa beziliri ikki yaki üch qewet qilip üstimu üsti quyulghan. Eng üsti qewet chong tash bilen yépilghan. Qebre ich aylanmisi yaxshi aynighan qughun tawuzlardek chongluqtiki tashlar üsti üstilep tizilip tam sheklide yasilip eng üsti yene gümbezsiman halette tizilghan tashlar arqiliq yépilghan, undin bashqa her bir qebrining qebre aldi teripige ochaqning kolungi chongliighida chembersiman tash tizilghan. Bu qebrining aldida uruq tughqanlarning küje köydürüsh dua tilawet qilish ihtiyajidin bilen yasalghan bolup ejdatlirimizning üch ming yil muqeddemki din medeniyiti, dunya qarashliri, hayat mamat uqumliridin bisharet biridu. Qedimqi zamanlarda ottura asiyada eng keng tarqalghan shaman itiqadi we uningdinmu burunqi türlük sadda iptidai itiqadlarning hemmiside ejdatlarning rohigha séghinish bir xil iptidai itiqad tüsini alghan dini paaliyet bolup, «ottura we merkizi asiya qedimqi ahaliliri her yili bahar, yaz pesli arisida gharlargha bérip, qurbanliq we ziyaret qilip ata ana erwahlirigha séghinish paaliyetlirini élip barghan» (abdushükür muhemmetimin «uyghur pelsepe tarixi»). Shamanizim itiqadi yer yüzi insaniyetning paaliyet makani, asman bolsa tengriler we yaxshi rohlarning dergahi, yer asti zulmet, jin alwasti we yaman rohlarning makani dégen alem chüshenchilirini öz idilogiyisining asasi qilidighan bolup, ölgenlerning erwahlirinimu yaxshiliq we saxawet makani bolghan asmanlarda dep tesewwrur qilghan we ulargha séghinip ottin ibaret büyüklükke, kökke telpünidighan ulugh mewjutluqni qebre béshida hazirlash arqiliq yaxshi tilek, arzu séghinchlirini ot uchquni arqiliq ejdatlar rohigha ewetken, bu qebre aldida türlük dini paaliyetlerni ötküzgen. Lüsh qebristanliq xarabisidiki her bir qebrining aldigha yasalghan bu isriq uchaqlirimu ene shu dini tilawet ihtiyajidin yasalghan bolup, shamanizimliq itiqadidiki qedimki ejdatlarning meniwi dunyasining zahiren ipadisidur.
Dewr chaqi yéngi esir we yéngi iraning busughisidin emdila atlighan peytlerde Qaraqurum taghliri arisida ghayet zor we sirliq medeniyet bayliqlirini yushurup yatqan Kériye deryasining yuqiri éqinidiki Lüsh qedimiy qebristanlighi tarixning üch ming yilliq chang tuzanlirini qéqiwétip yip yéngi qiyapet bilen kishilerning köz aldida namayan boldi. Bu qedimiy qebristanliqning tuyuqsiz bayqilishi we qézilishi axélogiye ilmini yiraq qedimiy zamandiki insanlarning turmush we medeniyiti heqqide zor türkümdiki birinchi qol matiriyalliri bilen teminlep birish bilen birge Qaraqurum étekliridiki qedimiy hayatliq izi we ular yaratqan yüksek medeniyet ularni qattiq heyrette qaldurdi. Qedimiy qebristanliqtin bayqalghan hemdepne buyumliri bergen uchurlardin buningdin üch ira muqeddem bu jaylarning yüksek derijidiki medeniyet dewrini bashtin kechürgenligi bilishke bolsimu emma héchqandek bir tarix menbelerde ikki éqin qushilidighan bu jayda birer medeniyet izining barlighi heqqide melumat qaldurulmighan. 19-esirning axiri we 20-esirning bashliridiki pütün dunya xaraktirliq Tarim medeniytige bolghan qiziqish we ikispiditsiye qizghinlighi dewridimu Kériye deryasining yuqiri éqinida ilmi tekshürüsh we ikispiditsiye paaliyetliride bolghan engiliyining herbiyliktin chikingen kapitan derijilik emeldari Diyish (1897-yili Kériye deryasining yuqiri éqinini tekshürgen), engiliyilik Rosbiy bilen firansiyelik Unishini birleshme tekshürüsh etiriti (1903-yili Kériye arqiliq Qaraqurum taghlirini tekshürgen), engiliyilik Bros bilen Riad (1905 -yili Kériye derya wadisida ilmi tekshürüsh élip barghan), yapuniye Dagu ikispiditsiye etritidiki Tachibana Zuchiyu (juruychaw) (1908-yili Kériye taghliq rayunliri arisida tekshürüsh élip barghan) we rossiyilik Pirjiwaliskiy (1884-yili tekshürüsh élip barghan) qatarliqlarmu bu jayda tarixtin burunqi medeniyetning izliri saqlinip qalghanlighini bayqighan emes. Peqet buningdin on ming burunqi dewrge teelluq dep qaralghan «bash kengsulaq tash qural izi» (Kériye deryasining yuqiri éqinida), Sanju qiya tash sizmiliri (Guma nahiyiside) qatarliqlar Qaraqurum wadiliridiki eng qedimqi insaniy paaliyetlerning izi idi. Emma bular séstimilashqan qedimqi medeniyettin emes belki iptidai insaniyetning hayatliq paaliyet izidinla dérek biretti. Kériye derya wadisining yuqiri éqinlirida bu qedimiy qebristanliqlarning bayqilishi Kériye deryasining tüwen éqinlirida shanliq medeniyetlerni yaritip, qum buran uchup yüridighan Teklimakan qumlughining yürigide «yumilaqqum qediimy sheher xarabisi», «marjanliq qedimiy sheher xarabisi», « qaradöng qedimiy sheher xarabisi »,« dendan öylük qedimi xarabisi »… Qatarliq medeniyet izlirini qaldurghan ejdatlarning kiyin derya we éqin qoghliship tediriji jenupqa sürülüp bügünki bostanliq karidurlirini ehya qilip öz mewjutlighini bügünge ulashtin burun paaliyet élip barghan makani we ular yaratqan eng deslepki medeniyetliri heqqide bizni arxélogiyilik melumatlar bilen temin itidu.
Lüsh qedimiy qebristanlighi Kériye nahiyisining jenubidiki Atchan taghliq yézisining Lüsh kentidiki Arqaulaq dégen jaygha jaylashqan. Déngiz yüzidin 2850 métr igiz, Kériye nahiye bazirigha 120 kilométr kilidu. Lüsh taghliq kenti Qaraqurum étekliridiki bir tebii kent bolup, Teklimakan qumlughigha chungqurlap kirgen Kériye bostanlighini hayatliq süyi bilen teminlep kiliwatqan Kériye deryasining ghol éqininimu mushu kenttin «ulugh derya» namida éqip ütüp yuqiri tüwen éqinda bashqa tarmaq derya éqinlarni özige qushiwalghandin kiyin Xoten wilayiti buyiche üchinchi chong derya bolghan Kériye deryasini teshkil qilip shimalgha qarap aqidu. Ulugh derya Qaraqurum taghlirining qarliq chuqquliri arisidin éqip kilip Lüsh bustanlighining gherbi teripige kelgende sherq tereptin kilip Lüsh bostanlighi utturidin kisip ütidighan Lüsh deryasi bilen qushilidu. Bu jayda yene ulugh deryaning qarshi qasnighidiki Ügiyek mehellisige ötidighan hemde tagh yulini tutashturup turidighan chong köwrük, uning yénida tashlinip qalghan asma köwrük bar, Lüsh qedimi mazar xarabisi mana mushu ikki derya qushilidighan yérim aralsiman duqmushtiki dönglükke jaylashqan. Lüsh qedimi mazar xarabisi jaylashqan yéshil dönglük üsti esli waskitbol meydanidin chongraq bir tekshilik bolup, bu dönglükning üstide kishiler daim xaman itidigen, kiyinche bu döng we uning etraplirida lay éqitip yer özleshtürüptu. Shuning bilen bu kentning Gütalghu mehelliside olturushluq Qurban Dawut tünji bolup bu yerdin kuza tépiwaptu, bashqilarmu kuza we bashqa qedimiy buyumlarni tépiwalidighan buluptu, qedimiy qebre heqqidiki paranglar keng tarqalghandin kiyin, bir qisim bayliq izdigüchilermu bu qedimiy qebrini oghriliqche qazidighan boluptu. 2002-yili 6-7-aylarda junggu ijtimai penler akadimisining bir güruppa tetqiqatchiliri yiraq qedimiy zamandiki qashtéshi yulini buylap tekshürüp tetqiq qilish sepiride Qaraqurum taghlirigha ichkirlep kirip Lüsh bostanlighini Qaraqurumgha chongqurlap kirishtiki rabat qilghan bu jeryanda bu guruppidiki tetqiqatchilar yerliklerning melumatigha asasen qedimiy qebristanliqni deslepki qedemde ilmiy tekshürgen. 2003 yili 7-ayda junggu ijtimai penler akadimiyisi arxélogiye tetqiqat orni shinjang tarmaq etritining bashlighi doktur Wu Shingxua bashchilighidiki töt neper arxilogiye xadimi bu jaydiki tuqquz urundiki qebrini qézip, bayqighan bash süngekni karbun 14 tejiribiside ölchesh arqiliq buningdin 3000 yil burunqi qebre ikenligini bikitti. 2005-yili 7-ayning 10-künidin 8-ayning 1-künigiche junggu ijtimai penler akadimiyisi arxilogiye tetqiqat orni, Xoten wilayetlik medeniyet yadikarliqlarni bashqurush orni we Enxuy ölkisi Mingching nahiyilik medeniyet yadikarliqliri idarisi qatarliq urunlar birliship tuqquz neper arxélogdin teshkillinip 3-qétim bu qedimiy qebristanliqni téximu keng külemlik qézish élip bardi. Bu qétimqi qézishta bu texminen üch ming yilliq tarixqa ige bolghan bu sirliq qebristanliqni uzunlighi 130 métr; Kengligi 30 métr; Chongqurlighi 10 métr etrapida 60 tin artuq gürlükni qézish arqiliq Qaraqurum itigidiki bu qedimiy qebristanliqni insaniyetning közaldida tuluq namayen qildi Shu waqitta shinxua agintlighi teripidin «sirliq «Lüsh medeniyiti» ni izdep» dégen chong téma astida «chong tiptiki qedimiy qebristanliqtin ghelite depne qilinghan gürlükler bayqaldi» namida nexmeydan xewiri tarqitilip her sahening diqqet nezirini özige tartti. Axbarat xewiride doktur Wushingxua «bu hazirghiche Koinlun itekliridin tünji bolup bayqalghan qedimiy dewr insanlarining paaliyet izliri bolup hésaplinidu, Lüsh qedimiy qebristanliqidin chiqqan medeniyet yadikarliqliri kolturluq mezmungha ige bolup, Qaraqurum itekliri, Kériye deryasining yuqiri éqinidiki qedimiy insanlar paaliytining kürünishi we halitini eks ettürüp biridu »dep körsetti. U yene «üch ming yil burunqi Lüshlüklerning turmush haliti charwichiliq bolsimu köchmen charwichiliq emes, yérim olturaqlashqan yaki muqim olturaqtiki charwichiliq igiligi bolushi mumkin, shuning bilen bir waqitta yene mueyyen salmaqtiki dihqanchiliq igiligimu bolghan. Nimishqa mundaq deysen? Dégende qebristanliqdin bayqalghan sayman jabduqlar ichide chong tiptiki saymanlar bar, gerche hemdepne buyumlirining hemmisi kichik tiptiki jabduqlar bolsimu tash düwiliri, qebre düwiliri arisidin chong tiptiki jabduqlar sapal buyumlarning parchiliri bayqaldi. Chong tiptiki sapal buyumlirining bayqilishi ularning turmushining köchmen turmush emesligini chüshendüridu. Chünki nawada köchmen turmushta hayat kechürse bundaq chong tiptiki turmush buyumlirini yénida élip yürelmeydu bu ulargha qulaysizliq élip kilidu elwette».
Qedimki qebre qurulushliri bilen hemdepne buyumliri iptidai turmush we adet itiqatning bir parche eynigi bolup hisaplinidu, bu qedimiy qebristanliqtin depin qilinish shekli intayin ghelite bolup, qazghuchilarni qattiq heyran qaldurdi. Jesetlerning köp qismining béshi gherp puti sherq terepke, put qolliri yighilghan halette quyulghan. Lehetlerning depne shekli illipissiman bolup, méyt top depne qilinghan bir lehetke eng az bolghanda bir adem köp bolghanda toqquz jeset kümülgen adettikilirige asasen 4-5 etrapida jeset quyulghan. Her bir lehettikiler bir aile yaki bir qebile urughi bolushi mumkin, chünki jesetler qatlamliq depin qilinghan bolup bir qewitige méyit quyulsa uning üstige bir qewet tupa quyulghan yene uning üstige bir qewet méyit kümüp uning üstige yene tupa kümülgen. Beziliri bir qewet bolsa beziliri ikki yaki üch qewet qilip üstimu üsti quyulghan. Eng üsti qewet chong tash bilen yépilghan. Qebre ich aylanmisi yaxshi aynighan qughun tawuzlardek chongluqtiki tashlar üsti üstilep tizilip tam sheklide yasilip eng üsti yene gümbezsiman halette tizilghan tashlar arqiliq yépilghan, undin bashqa her bir qebrining qebre aldi teripige ochaqning kolungi chongliighida chembersiman tash tizilghan. Bu qebrining aldida uruq tughqanlarning küje köydürüsh dua tilawet qilish ihtiyajidin bilen yasalghan bolup ejdatlirimizning üch ming yil muqeddemki din medeniyiti, dunya qarashliri, hayat mamat uqumliridin bisharet biridu. Qedimqi zamanlarda ottura asiyada eng keng tarqalghan shaman itiqadi we uningdinmu burunqi türlük sadda iptidai itiqadlarning hemmiside ejdatlarning rohigha séghinish bir xil iptidai itiqad tüsini alghan dini paaliyet bolup, «ottura we merkizi asiya qedimqi ahaliliri her yili bahar, yaz pesli arisida gharlargha bérip, qurbanliq we ziyaret qilip ata ana erwahlirigha séghinish paaliyetlirini élip barghan »(Abdushükür Muhemmetimin« uyghur pelsepe tarixi »). Shamanizim itiqadi yer yüzi insaniyetning paaliyet makani, asman bolsa tengriler we yaxshi rohlarning dergahi, yer asti zulmet, jin alwasti we yaman rohlarning makani dégen alem chüshenchilirini öz idilogiyisining asasi qilidighan bolup, ölgenlerning erwahlirinimu yaxshiliq we saxawet makani bolghan asmanlarda dep tesewwrur qilghan we ulargha séghinip ottin ibaret büyüklükke, kökke telpünidighan ulugh mewjutluqni qebre béshida hazirlash arqiliq yaxshi tilek, arzu séghinchlirini ot uchquni arqiliq ejdatlar rohigha ewetken, bu qebre aldida türlük dini paaliyetlerni ötküzgen. Lüsh qebristanliq xarabisidiki her bir qebrining aldigha yasalghan bu isriq uchaqlirimu ene shu dini tilawet ihtiyajidin yasalghan bolup, shamanizimliq itiqadidiki qedimki ejdatlarning meniwi dunyasining zahiren ipadisidur.
Jesetlerni tekshürüshke qarighanda bu qebristanliqtiki qebrilerge quyulghan yashlarning buy igizligi 1,70 din ikki métrghiche bolup ular ghulus we igiz buyluq iken buning bu jayda üch ming yillar ilgiri hazirqi zaman ademliridin ten qurulma jehette köp üstün bolghan bir qewmning yashighanlighini chüshendürüp biridu. Junggu ijtimaiy penler akadimiyisining tetqiqatigha qarighanda « ularning yumilaq shekillik bash süngekliri yawrupaliqlarning bash süngeklirige yéqin kilish bilen birge yene biz bilidighan azsanliq millet kishilirining bash süngek sheklige oxshap qalidu »(wushingxua) ken.
Hemdepne buyumlardin neqish uyulghan we sidam sapal buyumlar bir qeder köprek bolup, ular sapal koza, xumra, sapal texse qatarliqlardur. Sapal buyumlardiki romba shekillik, béliq shekillik, üch bolung shekillik, dolqun shekillik nepis oyma resim we neqishler «Lüsh medeniyiti» ning parlaq menzirisini körsitip biridu. Bulardin jup béliq süriti chüshürülgen sapal texsiler alahide urunda turidu. Mis buyumlardin mis pichaq, mistin yasalghan atning éghizdurighi qatarliqlar bar, undin bashqa haywanat münggüzliride yasalghan éghizduruq, her xil tashlardin yasalghan halqilar, déngiz qululisi (sedep) … Qatarliq birer yüzdin artuq buyumlar bar.
Tetqiqatchilar yene qebristanliqning 6-numurluq gürlüktin buningdin 4000 ming yil burunqi dewrlerge tewe bir métr qélinliqtiki bir qewet kükis küli bayqighan bolup bu jaygha jeset depne qilishitin ming yil qedimqi zamanlargha toghra kilidiken
Senet tüsini alghan her xil qol hünerwen buyumliri Qaraqurum wadisida yashighan qedimkiy ejdatlarning meniwi turmushini béyitqan bolup, sapal buyumlarning üstige özining güzel istitik tuyghulirini neqish qilip uyush, tash matiriyallardin türlük munchaqlarni yasash hetta héqiqlar bilen qaplanghan chirayliq zenjirlerni buyun, qol, putlirigha ésishqan. Ayallar kümür göhiri arqiliq özining qash kirpiklirini buyashni bilgen we téximu jezbidarliqqa tuyunghan.
Qebristanliqtin zor miqdardiki sapal buyumlardin sirt yene sélindirsiman tash yaki süngek bizek buyumliri, munchaq marjanlar shundaqla yene yéshil qashtéshi halqa (malénkié néfritowié kolSa) qatarliq bayqalghan bolup, Lüsh qebristanlighidin tépilghan qashtéshi bileyzük shinjang tarixida bayqalghan eng deslepki qashtéshi bileyzük bolup hisaplinidu. Lüsh kenti Kériyening jümlidin Xoten taghliq rayunining asasliq qashtéshi chiqidighan rayunliridin bolup buningdin üch ming yil burun bu jayda paaliyet élip barghan insanlar qashtéshini zinnet buyumi qatarida ishletken. Bu heqte tarixchi Gheyretjan Osmanmu özining «uyghur tarix medeniyitige dair mulahiziler» namliq kitawida «buningdin 4000-5000 yil ilgiri Tarim wadisida qashtéshi oymichiliq téxnikisi ixtira qilinghan bu dunya buyiche eng burun igilengen hüner bolup hisaplinidu » dep yazidu.
Bu qebristanliqtin yene zor miqdardiki qol hünerwenchilikte kamaletke yetken mis pichaq, mis uq uchi, mis bileyzök qatarliqlar tépilghan kishini téximu heyran qalduridighini shuki yene bir qebridin tömür pichaq tépilghan. Insanlar jemiyitide tömürdin paydilinish we tömür ishlitishning bashlanghanlighi maddi medeniyet jehettiki bir qétimliq sekresh bolup, tömürning ishlitilishi ishlepchiqirish küchlirining tereqqiyatini zor derijide ilgiri sürgen. Tarixta her qaysi el rayunlirining bu medeniyet dewrige yitishimu oxshash waqitta bolmighan, dunya tarixida miladidin burunqi 17-esirdin miladidin burunqi 13-esirgiche kichik asiyada quderet tapqan qedimqi héttt xelqi miladidin burunqi 1400 yil burunqi waqitlarda tünji bolup tömür tawlap qural saymanlarni ishletken. Ular insanlar tarixida tünji bolup tömürdin paydilinip qural sayman yasighan xelq bolup hésaplinidu. Tömür ishlitish kuriyide miladidin burunqi alte esir burunqi dewrge, yapuniyede miladidin burunqi üch esir burunqi dewrge toghra kilidu, uyghur edebiyatining eng qedimqi mirasliridin bolghan «erginequn» dastanida kökke sanchilip turghan igiz tagh qiyaliqlarning arisigha kirip qalghan türkiy qewmlirining melum bir bülükning rodilarni iritip tömür tawlighanlighigha ait mezmunlar bar bolup bu ejdatlirimizning iptidai sanaetchilik uqumlirining tünji bolup edebiyat miraslirida ekis ettürülishi bolup hisaplinidu. Köktürk xanlighi qurulushtin burun türklerning tömür tawlash téxnikisining nahayiti yuqirilighi heqqidiki melumat tarixi menbelerde nahayiti köp uchraydu, hetta kök türkler bash kütürüshtin burun jujanlar türklerni «tömürchi qullirimiz» dep atighanlighimu tarixnamilerde qeyt qilinghan. Buningdin körüwélishqa boliduki türkiy milletlerde tömürdin paydilinish, tömür tawlash xili burunla bashlanghan we yuqiri téxnikiliq muweppeqiyet sheklide keng umumlashqan. Koriyiliker miladidin alte esir ilgiri, yapuniyelikler miladidin üch esir ilgiri tömür bilen tunushqan; Ottura tüzlenglik rayunida bolsa chünchiyu dewride yeni miladidin burunqi 493-yili jin jiyawyang osta bilen jéng xenda ustining tömür bilen élishqanlighi toghrisidiki riwayet tüsini alghan uchur bar bolup «tömür qurallar peqet xen sulalisi dewrige kelgendila andin jungguda keng külemde umumlashqan» ( ökyanus).
Üch ming yilliq tarixqa ige bolghan Lüsh qedimiy qebristanlighidin nepis ishlengen tömür quralning tépilishi Lüsh medeniyitini yaratqan qedimiy qewmning téximu qedimiy zamanlar ilgiri yeni miladidin burunqi 10-esirlerdin bashlapla tömür bilen tunushup bolghanlighini bildüridu. Alim Abdushükür Muhemmetiminmu özining «qedimqi merkizi asiya» namliq esiride «merkizi asiyada tömür texminen hindistan bilen ottura tüzlengliktin bir ikki esir ilgiri turmushqa kirgen bulushi ihtimal »(41-bet) dep yézish arqiliq merkizi asiya xelqining tömür bilen tunushush tarixining heqiqetenmu uzunlighigha bolghan qiyasini otturigha quyup ötken. Qebristanliq tupraq qatlimi arisidin bayqalghan ikki uchaqmu bu jayda yene mital iritish téxnikisining alliqachan peyda bolghanlighining delilidur. Qedimqi zaman apturliridin Li Dawyüen (chlén Li Tao) (miladiye 472-527) «su éqinlar tezkirisi (woda iz). deryalargha izahat» namliq kitabida «kösende tash kömür bilen tömür tawlinip 36 xanliq temin itilidu» dep yazghan bolup 1986-yili neshir qilinghan «jungguning qedimki kümür échish tarixi» namliq kitabta bu «ilimizning tash kümür bilen tömür tawlighanlighigha ait eng burunqi xatire» dep mueyyenleshtürülgen. 1987-yili neshir qilinghan «pen téxnikining qisqiche tarixi» namliq kitabtiki bayanlargha qarighanda, kiyinki zamanlarda téxnikida aldida ketken gherbiy yawrupada bu xil pen téxnika 18-esirning axirlirigha kelgende andin qollinilghan.
Lüsh qebristanliq xarabisidiki her qaysi qebre we depne buyumlarning karbun 14 analizi arqiliq yil dewrini iniiqlashtiki yil dewr arliqliri, qatlamsiman depne halitidiki her qaysi qatlamlarning depne qilish waxtining oxshimaslighi, shundaqla hemdepne buyumlardiki nepislik we turmushchanlighining yuqirlighigha qarap bu xeliqning xas charwichiliq igiligidiki köchmen turmush bilenla ötmestin belki qattiq dital haliti mukemmel bolghan muqim olturaq halitiningmu barlighini qiyas qilishqa bulidu. Undaqta bu shanliq medeniyet izlirini qaldurghan ejdatlirimiz muqim olturaqlashqan sheher rayunliri qeyer dégen sual tughilidu. Nawada ular köchmen halette yashighan dep qarisaq ular paaliyet élip barghan jaylar Qaraqurumning quyni keng étekliri bulidu, Qaraqurum bustanlighidiki qedemde bir uchrap turidighan tash qural we bronza dewridinmu burunqi sapal buyumlar dewrige mensup bolghan küza puchuqlirigha, iptidai insanlarning hayat paaliyitining iznasi bolghan tash qural izlirigha qarap qedimqi ejdatlirimizning her qaysi dewrlerde bu makanda mewjut bolup turghanlighini his qilalaymiz elwette mazar dégenni ahale olturaqlashqan jaygha yéqin yerge ehya qilinidu undaqta mushu mazar etrapdiki qaysidur bir döng muqeddem iralar ilgiriki shu shanliq medeniyet apiridi bolghan qedimiy sheherlerni bésip pinhan yatqan bulishimu mumkin elwette! Bu jayda yene shuni qoshumche qilip ötüshke toghra kélidu, 2005-yili iyunda uyghur edebiyatining ustaz shairliridin bolmish proféssor Bughda Abdulla Kériye nahiyisining Atchan taghliq yézisida birnechche künlük turmush üginish we tekshürüshte bolup ötti, Atchanning özgiche bolghan folklor muhiti shair qelbide untulghusiz tesiratlarni qaldurush bilen bir waqitta waqit munasiwiti bilen Qaraqurum taghlirining Kériyige tewe bolghan bölügining gherbiy qismigha jaylashqan Pulu kentige chiqip kürüsh shair qelbide bir tatliq arman péti qalghan idi, kiyinki yili yene shu iyun éyida shair qayta Kériyge keldi uning mexsidi emdi tarixta sansiz ikspiditsiyichilerning diqqet nezirini özige tartqan, Qaraqurum taghliridin halqip Tibet igizligige ütüshtiki asasliq éghizlarning biri bolghan Kériye hatem pasha taghliq yulining üstidiki asasliq rabat Puluni körüp kétish we bu jaydiki yigane saqlinip qalghan özgiche yerlik medeniyet muhiti bilen tonushush idi. Men ilimsüyer birnechche dostlar bilen birlikte shairgha hemra bolup egri tuqay we xeterliq tagh yolliri arqiliq Qaraqurum tagh itekliridiki bu yigane we xilwet bostanliq Pulugha yitip kelduq, Pulu kenti Korap deryasi arqiliq Qaraqurum taghlirining Chira nahiyisi teweligi bilen chigirilinip turatti, Korap deryasidin ötüp gherbi jenup yünilish bilen ésheklik bir ikki saet mangghanda Chira nahiyisining Imamlirim yézisigha tewe bolghan Qaraqurum taghliq rayunining eng chungqur qismigha jaylashqan Erenlik kentige yitip bérishqa bulatti, biz Erenliktiki tonushimiz Baqaxunning qizghin tekliwi we mexsus qatnash (éshek) élip aldimizgha kélishi bilen u jaynimu körüp kélishke barduq. (epsuski shairning bu ésheklik seperge jismani quwiti yar bermigenligi üchün Pulu mötiwerliridin bulghan meshhur xelq senetkari Ibdi Baratning öyide qaldi. Ibdi Baratning éghizidin tökülüp turidighan Puludiki kök bulaqning süyidek oxchup chiqidighan xeliq qushaqliri we bu xelq senetkari chalghan allichi rawapning mungluq küyi shairni özige esir qiliwalghan idi) biz Erenlikte mihmandost Erenlik xelqi bilen mungdishish jeryanida bu kent jaylashqan Erenlik deryasining sel yuqiri éqin boyidiki bir dönglükte «goryar qedimi qebre izi» we «aqtash ghujam maziri» nami bilen meshhur bir mazarning barlighini anglap Baqaxunning hemrahlighida u jayni kürüp kilish üchün bardim, Goryar esli Erenlik deryasining shimali qirghiqinidiki bir chong döng bolup kishiler bu jayda her yili xaman alidiken, éytishlargha qarighanda uningdinmu ilgiri bu jayda katta aywan saray we chong chong tirekler bar imishkentuq, bu kichikkine Goryar döngi xaman élish ihtiyaji bilen ishlitilip kiliwatqan künlerde derya süyi barghansiri döng liwini yalap tediriji döngni éqitishqa bashlaptu, bolupmu ikki yil awwalqi kelkünde döngning yérimdin artuqraq qismini su yalap élip kétiptu, kelkündin kéyin kishiler döng tégide top depne qebristanlighini kürüptu, körgenlerning éytip bérishiche bu qebriler tash qebre bolup sani 7-8 éken, tash qebre nahayiti chong tashlardin tizilip yasalghan bolup her bir qebrige 4 -5 Jeset üstimu üsti depne qilinghan, jesetler pütünley quruq skilét haletke kilip qalghan, bash süngekliri chong, chishliri tuluq hem siri iken, heyran qalarlighi shiraq süngekliri hazirqi nurmal ademning shiraq süngikidin xélila tom hem uzun iken. Shuning bilen kishiler bu jaygha kélishtin qorqup kétip shu körgen péti tashlap qoyuptu, bulturqi kelkünde su héliqi jesetlermu alliqachan éqitip kitiptu.
Baqaxun bilen birlikte yol bilen bolghan arlighi birer yüz métir kilidighan bu göryar düngige yitip keldim, dégendek yarni su élip ketken bolup, biz kelgen tereptiki döng yantuluqla saqlinip qalghan édi. Bu yantuluqning üstige chiqip derya yalap ketken tik yardin tüwenge qarighanda 10-15 métr tüwende derya éqinning tashliri körünüp turatti su tashlar arisidin sirghip éqiwatatti, sel üstige qarighanda tizginsiz derya süyining bir nechche qétim ghol éqinni döng terepke qaritip burighanlighini roshen körüshke bolatti, hazir éqinning döng jaylashqan urundin sel yüqiri teripide kelkün süyi éqitip kelgen tash shighillar tuqay sheklide yighilip qalghachqa asasi éqin emdi döngdin néridiraq éqip bu qebre izidin tashlar arisidin chiqqan sirghinda sularghine éqip turatti. Deryaning qarshi qirghiqining sel yuqiri éqin qismidin yene bir derya qarshi qirghaqtiki taghlar arisidin chiqip moshu jayda Erenlik deryasigha quyilatti, bu derya zong deryasi dep atilatti. Mundaqche éytqanda bu jay ikki derya qoshulidighan éghizning qarshi teripige jaylashqan bolup ikki deryaning qushulishidin hasil bolghan chong éqining mushu döngge qarap urulushi bu döngning jughrapiyilik qismitidek qilatti. Derya qéni bekmu keng idi. Qarighanda éqining qirghaqlarni yalap mushu döngge sürülüp kilishigimu talay esirler ketkendek qilatti.
Su yalap ketkende peyda bolghan qiya we uning astidiki tash qebre izi dep qaralghan emma adettiki derya tigige oxshashla küküsh tashlar qalaymqan tashlinip ketken bu jaygha qarap könglüm birdinla yérim boldi, qebre heqqidiki uchurgha qarighanda bumu «Lüsh qebristanliq xarabisi» gha oxshash tarixi nahayiti uzun bir qebre bolushi éniq édi, Qaraqurum ejdatlirining qedimi hayat izini nechche ming yillap öz quynida yushurup yatqan bu döng axir derya anining yalishi bilen ewlatlar köz aldida zahir boluptu, wahalenki xarabiler etrapida xarabilerdek xaramushluqta qalghan bu ewlatlar kelkün échiwetkendin kiyinki bu qebre izini yene su dolqunining weyran qiliwétishidin saqlap qalalmaptu, saqlap qalalmaptu emes belki saqlap qélishni xiyalighimu keltürüp baqmaptu. Mana bu medeniyet yadikarliqliri nöwette duch kelgen tebii buzghunchiliq qismitidinmu éghir bolghan öz qimmitini özining heqiqi heqdarliri tuniyalmasliqtek achchiq qismetlerning yeni bir misali, xalas.
Biz döngni aylinip derya qénigha chüshtüq, tepsili küzitishimche bezi jaylardiki bir qisim chong tashlar illipissiman halette aylandurup tizilghandek körünetti emma kelkün yenimu bashqa tashlarni qalaymiqan tashlap ötkechke buni perq etmek bekmu tes idi, bu illipissiman gewdiler tash qebrining hul qismi bolushi mumkin édi, kelkün süyi süngek we süngek parchilirigha qeder hemmini éqitip ketken bolup bu qedimiy qebre we u yushurup yatqan nechche ming yilliq tarix uchurliri heqdarlirining biperwalighi bilen dolqunlargha egiship kiyinki ewlatliri medeniyet yaratqan Tarim wadisi, Teklimakan qumluqlirigha qarap éqip ketken édi.
Undin bashqa Atchan yézisining yuqiri teripidiki Atchan deyasining boyidiki dönglük baghrigha jaylashqan Atchan qebristanliq izimu mushuninggha oxshaydighan top depne bolup bu jaygha qoyulghan jesetlermu alahide gewdilik, shiraq süngeklirimu alahide uzun édi, aldinqi qétimda bizning ishxanimizdin Abdurishat Musajan Éziz ressamlar bilen birlikte Achchangha chiqip kitip mushu qebrini körüp qaytashida Éziz ressam adem portiréti sizishta paydilinimen dep élip kelgen bir bash süngekning chishini sanawétip biz heyran qalghan iduq, chünki uning chishi normal ademlerningkige oxshash 32 bolmastin belki 34 édi.
Démek Qaraqurum étekliride qedimiy hayat izi wu shingxua éytqandek bu xas «Lüsh medeniyiti» la emes belki bir pütün Qaraqurum medeniytining bizning köz aldimizda zahir bolghan bir parchisi, Lüsh qebre xarabisimu «hazirghiche koinlun itekliridin tünji bolup bayqalghan qedimiy dewr insanlirining paaliyet izliri» emes belki bash kengsulaq, qaratash tash qural izliri… Qatarliq qedimqi dewr insanlar paaliyet izidin kéyin bayqalghan yene bir qimetlik arxélogiyilik bayqash. Xuddi Tarim wadisigha qedimi xarabiler yoltuzlardek chéchilghangha oxshash beheywet Qaraqurum tagh tizmiliri chongqurluqigha eng qedimiy hayatliq izlirining chéchilip yatidu, bu yerde qedimiy sheherlerni qum astidin échiwétidighan Teklimakanning buranliri yoq u peqet heqiqi menidiki tarix we arxélogiye ilmining özidiki sir esrarlarni bayqishini kütüp jimjit yatmaqta. Biz hazirghiche beheywet Qaraqurum étekliridiki Kériye deryasining yuqiri ghul we tarmaq iqinliri wadisigha jaylashqan buningdin on ming yillar burunqi dewrlerge toghra kélidu dep qaralghan ottura tash qurallar dewrige mensup bolghan bash kengsulaq tash qural izliri, qaratash tash qural izi, atchan qebristanliq xarabisi, shungguldiki medeniyet izliri, kichik pulu xarabilighi, chong puludiki zaratliq xarabilighi, erenlik tash qebristanlighi … Qatarliqlarni nezerdin saqit qilishqa bolmaydu elwette.
Riwayet qilinishche tupan balasidin kiyinki Noh we uning kimisidikilerdin bashlanghan ikkinji qétimliq hayatliq taghdin bashlanghan iken chünki tupan balasidiki tünji quruqluq tagh édi, insanlar ghayet zor su apiti qaldurghan wehime tüpeylidin uzaq zamanlarghiche taghlarni özige makan tutup yashighan we kéyinche tüzlengliklerge köchüp awup küpeygen, shuni qiyas qilishqa boliduki jenubi Tarim wadisidiki küjüm hayat izi tünji qedemde Qaraqurum étekliride awup küpiyip köchmen charwichiliqtin yérim olturaqtiki charwichiliq igiligige ötken we kiyinche térim igiligige ütüp ulugh deryaning tüzleng wadilirini qughlap hazirqi Teklimakan chongqurlirigha köchken u yerdin tebii apetler tüpeylidin yene éqin qoghliship barghansiri Qaraqurum étekliri terepke sürülüp bügünki bostanliqlarni apiridi qilghan.
Paydilanmilar:
«Junggu medeniyet yadikarliqlar géziti» 2006-yil 3-ayning 15-küni sani
«Paytext istimalchilar seher géziti» 2003 yil 8-ayning 11-küni sani
«Qedimki merkizi asiya» abdushükür muhemmetimin shinjang xelq neshriyati 2002-yili neshri
«Uyghur tarix medeniyitige dair mulahize» Gheyretjan Osman
— translit — Amraq