Mesum ependi we uning Istanbuldiki oqush hayati-uly
Uyghur yéngi ma’arip herikitining bayraqdari Mesum ependi we uning Istanbuldiki oqush hayati
Bérlindin obzorchimiz Ablet Semet teyyarlidi
2024.05.29
Türkiyelik türk oqutquchi Ehmed Kamal (aldinqi ret otturidiki burutluq kishi) Atushta tesis qilghan “darilmu’ellimin ittihad” mektipining oqutquchi-oqughuchiliri bilen bille. 1914-Yili, Atush.
Public Doma’in
Mesum ependining Istanbulgha kelgen waqti, pütkül osman impériyesi “usuli qedim” we “usuli jedid” tin ibaret kona we yéngi ikki xil ma’arip tüzümining keskin küreshlirige sehne boluwatqan bir waqitlar édi. Bu waqitta osman impériyesi hökümiti anche xalap ketmisimu Yawropaning tesirini asta-asta qobul qilishqa mejbur boluwatqan, emma ma’arip tüzülmiside yenila “usuli qedim” ning tesirini saqlap qélishqa küchining yétishiche urunuwatqan bir ehwalda édi. Yene bir tereptin, kündin-künge zoriyiwatqan “yash türkler” ning islahat sho’arlirimu hemmila tereptin anglinip turatti. Qirimda neshir qiliniwatqan “Terjüman” géziti bilen usuli jedid teshebbuschiliri otturigha qoyghan ma’arip islahatining axirqi nishani, “Qara déngizdin Xitay sépilighiche tarqalghan türkiy xeliqler arisida ortaq bir türkiy edebiy tili berpa qilish” édi. Halbuki, bu büyük arzuni emelge ashurush unchilik asas emes, yene kélip uninggha tosalghusiz yétidighan bir qolay yolni tépishmu mumkin emestek körünmekte édi.Tolun ay chiqqan mezgildiki büyük chamlija jamisining körünüshi. 2022-Yili 7-noyabir, istanbul, türkiye.AP Photo/Emrah Gurel
Shu waqitqa munasiwetlik axbarat we arxip matériyallirigha qarighanda, Isma’il Gaspirali teripidin neshir qilinghan “terjüman” géziti we uninggha bésilghan maqale-yazmilarning bezi waqitlarda pütün osman impériyesi tewelikide cheklengenliki, hetta Ghaspirali ependining gézit yazmiliri seweblik bir qétim osman impériyesining Sankitpétérburgqa turushluq bash elchisi teripidin agahlandurulghanliqi melum. 1902-yili 11-aygha kelgende, “terjüman” géziti osman impériyesi teweside pütünley cheklengen.
Mesum ependidin burun Istanbulgha kélip oqushqa kirgen bir qanchilighan Sherqiy Türkistanliq oqughuchilarning hemmisi dégüdek “usuli qedim” din telim éliwatqanlar édi. Bularning ichide Ghuljadin kelgen, özini “xitaydiki musulmanlarning wekili” ornigha qoyuwalghan Abduleziz Ghuljaligha oxshash dindar kishilermu bar édi. Bu sewebler tüpeylidin Ghaspiralining yénida telim alghan Mesum ependining deslepki yillirining u qeder asan ötmigenlikini perez qilish mumkin.
Undaqta, Mesum ependi Istanbulda néme ishlarni qilghan? U ilgiri-axir bolup Istanbulda qanche yil turghan?
Uyghur ma’arip tarixi bilen munasiwetlik bir yürüsh ilmiy eserlerning mu’ellipi Yalqun Rozining “uyghur yéngi ma’arip herikiti qandaq bashlanghan?” serlewhelik maqaliside, Mesum ependining osman impériyesining ma’arip naziri Jelaliddin ependige bir parche iltimas yézip oqushqa kirish arzusini ipadiligenliki yézilghan. Mektupning dawamida Jelaliddin ependining uning bu iltimasini sultanliq bash katipigha yetküzüp, Mesum ependining bir “darilmu’ellimin” ge yaki impériye tewesidiki aliy mekteplerdin biri “mektebi mülkiye” ge qobul qilinishini ötüngenliki bayan qilinghan. Halbuki, mezkur maqalide menbe yétersizliki sewebidin Mesum ependining yuqiriqi mektepke qobul qilinghan yaki qilinmighanliqi, uning qachan Sherqiy Türkistangha qaytqanliqi heqqide bir qisim ilmiy perezlirinila otturigha qoyush bilen kupayilengen.Türkiyede “bash ministirlik osman impériyisi arxipi”da saqliniwatqan Mesum ependining impératurluq sultanigha minnetdarliq bildürüp yazghan xéti.(Y. PRK. AZJ. 50 / 33)
Mesud Sabirining “yurtimizning tejeddud tarixi” namliq doklatida bayan qilinishiche, Mesum ependi Istanbulgha kélipla aka-uka Musabayoflargha xet yézip, Istanbulgha yene bir türküm oqughuchi ewetishni telep qilidu. U özige oxshash 40-50 yashlardiki bir kishining tirishchanliqi bilenla pütün Sherqiy Türkistanning yéngi ma’arip éhtiyajini qamdashning mumkin emeslikini tesewwur qilghanidi. Buning netijiside aka-uka Musabayoflar aldi bilen jiyeni Abdulqadir ependini Istanbulgha yollaydu. Uzaq ötmey yene 6 neper oqughuchini Istanbulgha ewetidu. Shuning bilen qisqa waqit ichide Istanbulda oquydighan uyghur oqughuchilarning sani 10 gha yétidu. Mesum ependi özining oqush ishliri bilen bir waqitta yene sherqiy türkistandin kelgen oqughuchilarning Istanbulda mektepke orunlishish we bashqa munasiwetlik ishlirigha yardemlishidu.
Bu témida diqqitimizni chekken yene bir menbe, osman impériyesi arxipida saqlanghan Mesum ependining yene bir parche mektupidur. Bu mektup 1904-yili 11-noyabir küni Mesum ependining namida yézilip, axirigha uning shexsi tamghisi bésilghan. Mezkur mektupta shu yili Hüseyin Musabayof bilen Bawudun Musabayof teripidin Istanbulgha oqushqa ewetilgen Abdulqadir ependi, Mesud ependi, Ibrahim ependi we Muhemmed Seyid qatarliq töt neper Sherqiy Türkistanliq yashning “hemidiye mektipi” namidiki soda mektipige qobul qilinghanliqigha minnetdarliq bildürülgen. Bu mektupta Mesum ependi özini “ghulja mektebi hemidi-hüseyini” ning mudiri, shundaqla “merjan mektebi mülkiye’i shahaneleride oqushini dawamlashturuwatqan” dep tonushturghan.
Bu mektupning mezmunidin biz Mesum ependining 1902-yili 9-ayda osman impériyesi ma’arip nazirigha sunghan iltimasining testiqlinip, “mektebi mülkiye” ge qobul qilinghanliqidin xewerdar bolimiz. Bu mektep osman impériyesi teweside Yawropa ma’aripi sistémisining tesiride qurulghan aliy ilim merkezliridin biri bolup, zamaniwilashturush ishlirigha kéreklik ilghar pikirlik hem ixtisasliq kishilerni yétishtürüsh meqsitide qurulghanidi. Bu mektepte jughrapiye, iqtisad, siyaset, hésabat, xelqaraliq qanun dersliri ötületti. Bu mektepni püttürgen oqughuchilar hökümetning yuqiri derijilik orunlirida xizmetke qoyulatti. Mezkur mektep 1936-yili Enqerege köchürülgen we hazirqi Enqere uniwérsitéti til-tarix we jughrapiye fakultétigha özgertilgen. 1858-yili qurulghan mezkur mektep Mesum ependi Istanbulgha kelgen shu yillarda eng güllengen dewrni bashtin köchürmekte édi. Arqa tereptiki qewetlik bina bolsa “mektebi mülkiye-i shahane” ning Istanbuldiki binasining esli haliti.
Her yili 9-ayda oqush bashlaydighan bu mektepning oqush mudditi 5 yilliq bolup, deslepki 3 yilda ottura derijilik dersler we kéyinki 2 yilda kespiy dersler oqutulghan. Bu dégenlik, 1902-yili oqushqa kirgen Mesum ependi 1907-yili yazda oqush püttürgen dégenlik bolatti. Orénburgda neshir qilinidighan “waqit” gézitining 1906-yili 22-awghusttiki sani we Tashkentte meshhur ma’aripchi Munewwer qari teripidin neshir qilinghan “xurshid” gézitining shu yili 19-séntebirdiki sanlirigha bésilghan oxshash bir xewerde “chini türkistani musulmanliridin bu terepte meshhur sodigerler Hüseyin we Bawudun Musabayoflar bu yil‚ Ghulja‛shehiride bir yétimxana achtilar. Hazir 25 yétim bala qobul qilindi. Kéler yilimu 25 bala qobul qilinidu. Bu yétimxana hem mektep bolup, islamshunasliq, sana’et, déhqanchiliq, soda bilimliri ögitidu. Xitay, mongghul we rus tillirimu ögitilidu. Mu’ellimlerdin biri Muhemmed Mesum ependi, u zat Ghuljagha emdi kélidu. Özi bu gheyret igisining himmiti bilen 7-8 yildin béri Istanbulda oquwatqan idi”.
Bu mektepning “yétimler mektipi” namida échilishi “usuli qedim” ni jan jehli bilen teshebbus qiliwatqan mute’essip qedimiyetchi küchlerning “usuli jedid” nami bilen ashkara bir mektep échishqa yol qoymaywatqanliqini chüshendüretti. 1907-yili bu mektepte 25 yétim qiz we 25 yétim oghul bala oqush püttüridu. Hazirghiche melum bolghan ishenchlik menbelerni tepsiliy sélishturup tehlil qilidighan bolsaq, shu waqitqiche aka-uka Musabayof qérindashlar we bashqa meripetperwer kishiler her yili dégüdek mektep échishqa intilip baqqan bolsimu lékin oxshash sewebler tüpeylidin bu mekteplerning bir nechche ay ichidila taqilip qalghanliqini bilimiz. Buni az dégendek tataristandin alahide teklip qilinghan oqutquchilarmu éghir bésimlargha berdashliq bérelmey, bir nechche ay ders ötüpla yurtigha qaytip kétidighan ishlar dawamliq yüz bérip turghan. Bu qiyinchiliqni hel qilish üchün “waqit” gézitide mexsus élan qilinghan maqalilermu anche netije bermigen.
-1908 yiligha kelgendila ehwalda chong özgirish bolup, aka-uka Musabayoflar kölimu chongraq bir “usuli jedid” mektipi échishqa muweppeq bolidu. Bu xushxewer “waqit” gézitining 1908-yilliq 1-may sanida élan qilinghan. Arqidin 14-may künidiki sanida tekrar bésilip mundaq déyilgen: “Shükürler bolsun! Bu yillarda Musabayoflar‚ «usuli jedid» mektipi échip, mahir mu’ellimler keltürdiler; Balilarni nizam we tertip bilen oqutushqa bashlidilar; Shagirtlar arisida chirayliq yazidighanlar we toghra Qur’an oqughuchilar yétishishke bashlidi. Mollilargha we bashqilargha ibret bolsun!”
Biz bu xushxewerning mezmuni bilen Mesum ependining oqush püttürüsh waqtini birleshtürüp tehlil qilsaq, uning 1907-yili 7-aydin Istanbulda oqush püttürgendin kéyin Ghuljagha qaytqanliqini jezmleshtüreleymiz.
Qisqisi, Muhemmed Mesum ependi, 19-esirning eng axirqi yillirida aka-uka Musabayoflarning qollishi we iqtisadiy yardimi bilen Sherqiy Türkistanning Ghulja shehiride qurulghan tunji usuli jedid mektipige oqutquchi bolghan; 1900-yili Qirimgha bérip jedidchilik herikitining bayraqdari Isma’il Gaspirali bilen körüshken we u yerdiki usuli-jedid mektipide tehsil alghan; 1902-yilidin kéyin osman impériyesining paytexti Istanbulda muntizim aliy mektep terbiyesi alghan tunji ewlad uyghur ma’aripchisidur. Uning qolida usuli jedid métudi bilen terbiyelengen oqughuchilar yenimu chongqur bilim élish üchün, 20-esirning bashlirida osman impériyesining paytexti Istanbulgha ewetilgen, kéyinche uyghur yéngi ma’arip herikitining tayanch küchlirige aylanghan édi.
*** Bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu.
Menbesi:
https://www.rfa.org/uyghur/mulahize/mesum-istanbul-05242024094558.html