Понедельник, 23 декабря, 2024
УйғурларУйғуршунаслиқ

Méning_alim_akam-ULY

Méning alim akam

© «Uyghur awazi», 8.10.2020

Bu maqalini yézishtin ilgiri köp oylandim. Yazmisam bolmaydu. Chünki akam, filologiya penlirining namziti, tilshunas alim Oktyabr Jamaldinow 90 yashqa keldi. «Malni qassap soysun» démekchi, akam heqqide zhurnalist shagirtliri yazsa yaxshi bolatti, dégen oydimu boldum. Shundimu «Uyghur awazida» ishlewatqan shagirtlirigha ishengen halda, qolumgha qelem aldim. Pütün qérindishimning ömürbayanini méningdek yaxshi bilidighan adem yoq bolsa kérek. Uning üstige ikkimizning arisi üch yash. Bille östuq…

Bizning tégi-tektimiz – jaghistayliq. Shunglashqa gepni zhiraqtin bashlighum kéliwatidu. Bowam – Zordinaxun Emrullaéw, tarixiy wetinimizde angliq ademlerdin bolghan éken. Uning konsulxanilarda, mekteplerde ishliginidin xewirimiz bar. Amma u, némishkidu, momimiz qaytish bolghandin kéyin üch balisini qaldurup, Kéngesh Ittipaqigha köchüp chiqidéken. U Uyghur nahiyesige kélip, Chong Aqsu yézisigha orunlishidu. Bilishimizche, bowam Tügmen yézisidiki mektepning hulini salghanlarning biri we shu bilim dergahining birinchi muellimliridin bolghan. Shundaqla u nahiyediki Chong Aqsu, Uzuntam, Toqquzbulaq yéziliridiki mekteplerde ustazliq qilidu.

Uning Jaghistayda qalghan üch perzendining otturanchisi méning dadam – Jamaldin. U er yétip, bu yaqqa dadisini izdep chiqidéken. Ata bilen bala Chong Aqsuda tépishidu. Bowimiz bu yaqta ikki qétim öylinidu. Ikkinchi ayalining ismi Günem. Bu Qadirhaji dégen tonulghan bir kishining qizi bolghan. U birinchilerdin bolup, Mekkige at bilen alte ay méngip bérip, haji bolup kelgen éken.
Dadam Ilisxan dégen ayalgha öylinip, tört perzent tapidu: akam, men we urushtin kéyin duniyagha kelgen ikki singlimiz. Üch qérindishimiz kichikla chachirap kétiptu. Shunglashqa bir singlimning ismi Tursunbüwi. Burun “bala toxtap qalsun”, dégen niyette isimlarni shundaq qoyghan éken.

 

Akam ikkimiz ésimizge kirgende Uluq weten urushi bashlinip ketti. Dadam urushqa atlandi. Yézida er yetkenler qalmidi. Shunglashqa bizge kichigimizdin emgekke arilishishqa toghra keldi. Ésimde qalghini, apam üch ademning oqitini atqurdi: kolxozning nénini yaqti, déxanchiliq qildi hem kala saghdi. Akamningmu melide arilashmighan sahasi yoqqu deymen. U deslep pada baqti. Ariliqta apam yaqqan nanni étizda ishlewatqanlargha toshupmu ülgiretti. Barliq étiz-ériq ishlirining béshida boldi. Éshek bilen taghdin otun toshatti. Aghiniliri bilen bes-beske chüshüp, bir yazda 20-30 éshek otun ekéletti. Bu 40-60 kötek édi. Bir ariliqta mozduzluqmu qildi. Qiziq yéri, u oqetni sol qoli bilen qilatti. Tashnimu sol qoli bilen atatti. Yazghanda, kitap-depterni waraqlighanda, ong qolini ishqa qoshatti. Akam oyun-tamashighimu xumar édi. Kichigidin meshreplerni uyushturdi. Xeliq éghiz ijadiyitidin qoshaqlarni yadqa éytqanni yaxshi köretti. Xeliq naxshilirini babigha yetküzüp orunlatti. Atningmu «qulighida oynatti». U melimizde oghlaq tartishqa qatniship, öyge oghlaq élip kelgini yadimda qaptu. Shu waqitta apam, rasa qamcha yégen akamgha qarap: «shunche qamcha yégiche oghlaqni bériwetseng bolmamdu» dégini hélimu yadimda. U ochiliqqimu amraq édi.
Shundaq qilip, dadam urushtin téch aman qaytip keldi. U waqitqiche bizmu esqétip qalghan éduq. Dadamning urush toghriliq hékayiliri téxichila qulighimning tüwide. U zembirekchi bolghan éken. Yamghurdek yéghiwatqan oqtin aman qalghanlighini bizge pat-pat sözlep béretti. Bizni jasurluqqa, adaletlikke ügetkenmu shu. Ademlerge bolghan méhriwanliq bizge eyne shu dadamdin zhuqqan, désem xatalashmaymen. U urushtin kéyin xéle waqit kolxozda brigadir bolup ishlidi. Dadam turmushi töwen ademlerni körse chidap turalmatti. Ulargha yardem qolini sunushqa aldiratti. Monu bir waqie zadila ésimdin chiqmaydu. Men ötken esirning seksininchi zhilliri Uyghur nahiyelik yéza égiligi bashqarmisida ishlidim. Bir küni ish babi bilen Ghaljat yézisigha barghan édim. Shu waqittta kolxozning ambar bashlighi Dawut Ayupowning ish paaliyiti bilen tonushup, andin uning öyide méhmanda boldum. U yaqning dadisi méning dadamni tonuydighan bolup chiqti. Mötiwer: «men séning dadangning talay yaxshilighini körgen» dep qolumni élip söyüp qoydi. Uqushsam, u yaq ailisi bilen Kichik Aqsuda biraz waqit yashighan éken.

Biologiya penlirining namziti Sawur Turdiéw, zhurnalist Qasim Mexsütow akamning sinipdashliri édi. Ular Chong Aqsuda intérnatta turup oqudi. Mezkür intérnatta zhitim balilar köp turatti. Ular bir küni ach, bir küni toq, dégendek. Shu bir qiyin zamanlarda akam sinipdashlirining qosighining ghémini qilip, apamning nawayxanisidin ulargha nan apirip béretti. Bezide köyüp ketken nanlarni toshatti. «Sinipdashlirimning ach zhürginini xalimaymen» detti u. Kömech nanlarning aghzigha tétip ketkenligini aghiniliri manga talay qétim sözlep bergen édi. Akam barliq tereptin paaliyetchan bolghachqa, uni mekteptin kéyin qoyup bermey, u bir zhil pionér yétekchisi bolup ishlidi.

Akam 1949-zhili Tashkentke bérip, aliy oqush ornigha chüshti. Akamning keynidin menmu SAGUning biologiya fakultétining agronomiya bölümige oqushqa chüshtüm. Men barghiche akam aqsuluqlarni, uyghurnahiyeliklerni zhighip, meshrep quruwaptu. Uning studéntliq dewridiki aghiniliri Asim Qurbanow, Abduwaris Ablesenow, Sawut Mollawutow, Hakim Nasirow, Hézim Bexniyazowlarni yaxshi bilettim. Bular bir-biridin ayrilmatti. Akamning éytqan qoshaqlirini, xeliq naxshilirini zérikmeyla tingshattuq.

Uni melide dost-buraderlirimu séghinip kütidighan. Chünki uning qoshighi bilen naxshisi, chaqchighi teyyarla édi. Chaqchaq démekchi, akam hezillishishkimu mahir. Melide Nuraxun dégen aghinisi bolup, uning leqimii «qarghu» bolidighan. Etigenligi taqqa mangghanda Nuraxun kündila kéchikip qalidéken. Shu waqitta aghinilirining uninggha ichi pushup: «Nuraxun, sen némishke dayim kéchikisen?» dep sorisa, akam derhal: «Hey balilar, uning némisige heyran qalisiler, Nuraxun etigenligi qarangghuda körmestin, éshek dep qélip, topighini toquwalidéken» dégen éken.

Yene shu Nuraxun bir küni bir tonurgha yetkidek otunni teyyarlap, hérip-échip kirse, kangda chüsheklerge orap yépip qoyghan ikki tengne turghidek. U: «men bir tonurgha yetkidek otun teyyarlidim, bu ikki tonurning xémirighu» dégen oyda xapiliqtin tengnining birini küchining bariche tépiptu. Shu waqitta «chir-char» qilghan awaz chiqiptu. Qarisa, xémir zhughirip hérip qalghan apisi éken. Bumu shu akamning shangxosi.

Oqushtin kéyin akam tört zhil Chong Aqsuda muellim bolup ishlidi. Kéyin Almutigha – Penler akadémiyasigha ishqa yötkeldi. Aspiranturida oqudi. KazPIda, KazGUda deris berdi. Bir nechche kitapning muellipi. Akam uyghur maqal-temsillirining 80 payizini yadqa bilidu. Hazirmu shu. U qoyun deptiri bilen qelimini yénida élipla zhüretti. Uyghurlar yashaydighan her bir yézida uning tonushi bolidighan. Ulardin birer yéngi söz anglap qalsa, derhal qoyun deptirige chüshiriwalatti.

Méning qéyinanam özi yekenlik bolup, nahayiti gepke usta ayal édi. Umu maqal-temsillerni köp qollinatti. Bir gep qilmaqchi bolsa, bir maqalni qisturuwétip, andin sözini bashlatti. Akamningmu shundaq xisliti bar. Akam bir mawzudin yene bir mawzugha köchse, choqum bir maqalni qisturuwétidu. Ikkisi uchriship qalsa, gépi tügimetti. Akam qéyinanamning bezi yéngi geplirini qoyun deptirige yézip oltiratti. Shu waqitta animiz: «Oktyabr yéziwatqinigha qarighanda, men durus gep qilmaptimende» dep teshwishlinetti. Kéyin akam «Uyghur xeliq qoshaqliri» kitawigha «yekenlik Anarxan Seliéwaning maqal-temsillirimu kirgüzüldi» dep yazdi. U yette yashtin yetmish yashqiche bolghanlarning éghzidin yéngi sözlerni anglisa, qoyun deptirige türtip qoyidighan. «Yaxshi hem qiziq gep xeliqning ichide» deydu méning alim akam.

Qérindishimning chopan, déxan, traktorist, shofér aghinilirimu boldi. Biri bilen naxsha éytti. Birige chaqchaq qildi. Yene biri bilen shaxmat oynidi. Éytmaqchi, u shaxmatqimu bek qiziqidu. Hazir shu shaxmatchi aghiniliridin peqet kompozitor Ismayiljan aka Isiéwla qaptu.

… Axirqi waqitlarda akam yéqindin ariliship zhürgen ziyalilarmu birining keynidin biri ketti. Alimlar: Sawur Turdiéw, Sawut Mollawutow, Exmetjan Dawutow,Batur Ershidinow, Réhimjan Hébibullaéw… Réhimjan aka méning qudam édi. U yaqning hayattin ötkinige biraz waqit boldi. Eshuningdin kéyin akam özini sel tashlawetti. «Aka, ikki yüzdin oshuq shagirtim bar deysen”, qeddingni tik köter, dep qoyumen. Éytmaqchi, shagirtliri pat-pat yoqlap turidu. Bultu KazGUning zhurnalistika fakultétini tamamlighan bir top shagirtliri yoqlap kélip, bir könglini kötiriwetken édi.

Axirida akamgha oxshash sözlep qoyay, «Özi barning közi bar» démekchi, «Uyghur awazi» gézitidiki shagirtliri moshu maqalini chiqiriwetse, akam xoshal bolup qalar édi.

Mirzexmet JAMALDINOW.