Körneklik shair Abdughopur Qutluq — 85 yashta

Shéiriyet béghining baghwini

 

(Körneklik shair Abdughopur Qutluq — 85 yashta)

Sheriq shairining dilraba küyliri

Atmish besh zhildin köp bediiy edebiyat sahasida qutluq qelimini qolidin tashlimay kéliwatqan bediiy sözning serdari, shijaetlik shair Abdughopur Qutluq moshu zhillar ichide zhigirmidin köp kitap yazdi. Bulardin: «Öchmes yultuzlar», «Yar we diyar», «Gül we köngül», «Jasur janlar», «Asiye», «Zeytune», «Sadaqet setirliri», «Qiran qismiti» «Qérindashliq remzi», «Uyghurstan», «Otluq qelbler», «Sadaqet» qatarliq shéirlar, ghezeller, törtlikler, ballada bilen dastanlar toplimi oqurmenler oy-sézimini segitip, könglige tayanchi, jénigha medet bolghanlighi ne zaman.
Abdughopur Qutluq uyghur klassik edebiyatiningla emes, shuning bilen bille, sheriq we qazaq klassik edebiyatining yétük bilimdari. U söz alpliri uluq Nawaiy bilen Abayni, Shekerim bilen Fizulini, Dulatow bilen Toqayni bes-beste yadlap ösken, qazaq poэziyasini tebiiy talantining buningdin kéyinki kamaletke yétish mektiwi dep bilgenligi heqqide töwendiki sözliridin bilimiz.
«Bediiy sözning uluq zergarliri Muxtar Ewézow, Aybék, Sekén Séyfullin, Ghafur Ghulam, Sedridin Eyni, Abdulla Qadiriy oxshash yazghuchi-shairlarning eserlirini taliship, tirmiship oqup zhürgen waqtimizda,
Qұya alman ügіtіlgén balshiq öléng,
Köngіlіmdé köl zhasaman tamshiménén.
Sérіning sértké soqqan sémsérіndéy,
Öléngnіng ötkіrіn bіr alshi ménén, —

سۈرلەنگەن گېرمان لاي شېئىرىنى تۆكۈش
كاللامدا بىر تامچە سۈنئىي كۆل بار
سېرىنىڭ قىلىچىغا ئوخشاش
شېئىرنىڭ ئۆتكۈرلۈكىنى مەن بىلەن بىللە ئېلىڭ
— Dep talantigha ishinip, qazaq shéir sen’itigila emes, qérindash xeliqler shéiriyitige mezmun jehettin we tür jehettin yéngi ilham dolqunini bergen Qasim Amanzholowning tallanma eserliri qolumgha chüshti. Uning hem yalqunluq hem gözel shéirliri bilen «Boran», «Bіzdіng dastan», « Qұpiya qiz» terizdiki эpik poэmiliri manga alahide tesir qildi. Ulardin üzündilerni yadlap, edebiy kechlerde ipadilik oqup zhürdüm.
Kelgüside menmu moshundaq el söyüp oquydighan poэmilarni yazsam, dégen arman oyumni égiligen édi».
Shuning bilen Nawaiy bilen Abayni pir, Qasim Amanzholow bilen Ghafur Ghulamni özige ustaz tutqan Abdughopur Qutluq muellimlik xizmiti bilen bille qoligha qelem élip, edebiy ijatqa qizghinliq bilen kirishidu. Deslepki shéirliri bilen törtlikliri yerlik «Ili géziti», «Shinjang ayalliri» we «Tarim» zhurnallirida yoruq kördi. Bu shéirlirining sipaye we sirliq esteridin ot lewzilik Mirzhaqip Dulatowning izini qoghlap, öz xelqige «Oyghan, Uyghurum» dep shiar tashlighan Abduxaliq Uyghur bilen öz milliti hem ana tilini medhiyilep ötken Ghabdolla Toqayning mexset-muddiasini körgen hökümet ademliri uning péyigha chüshidu. Del bu waqitlarda, yeni 1957-zhili ShUAR yazghuchilirining tunja qurultiyi Ürümchi shehiride ötidu. Aridin bir zhil ötüp, bu qurultayni uyushturghan elning izzet-hörmitige bölengen Ziya Semedi, Abduréhim Ötkür, Zunun Qadiriy, Nim Shéhit qatarliq körneklik yazghuchi-shairlar seyasiy teqipke uchraydu, türmilerge qamilip, atalmish «idéyasini emgek bilen tüzitish lagérlirigha» haydilidu. Moshuninggha oxshash zamanning zorlughi bilen, nadanning xorlughini, misqaldek mensep, arisalda abroy üchün éli bilen yérini satqan yamanning zulumini körgen Abdughopur Qutluq bügünki uyghur edebiyatida özlirige ten orni bar pikirdash dostliri merhumlar Yehiya Tayirow, Mömün Hemraéw bilen meslihetliship, Kéngesh Ittipaqigha yol tutti. Qazaq élidin bash-pana tapqan yash yazghuchi uyghur mektepliride deris berdi.
Abdughopur Qutluq «Dala güli» poэmisida ataqliq déxan Meriyem Niyazowaning turmush-tirikchiligi toghrisida éytidu. Zamandashlirimizning obrizini teswirleshte shair ayrim muwappeqiyetlerge yetken. Poэma birnechche baptin terkip tapqan bolup, her qismida qehriman toghriliq yéngi melumatlar bérilip, u herxil ehwalda körünidu. Eserning kirishmiside biz Meriyem Niyazowani öz ishining mahiri, kichik péyil, xelqini hörmetleydighan, xelqimu uni jan-téni bilen söyidighan déxan ayal süpitide bilimiz.
Bu yerde XX esirde qéliplashqan kéngesh uyghur edebiyati – meyli proza, meyli poэziya, meyli dramaturgiya sahasi bolsun — özige ten klassikiliq bay destüri bar qazaq kéngesh edebiyatining, özbek yene bashqa qérindash edebiyatlarning shapaitidin ösüp yétilgen, yéngiche bir edebiyat ékenligini éytip ötsek, artuq bolmas, tarixiy heqiqetke qarshi kelmes.

Abdughopur Qutluqning shair Ismayil Sattarowqa béghishlanghan «Qelem», Sherqiy Türkstan Jumhuriyitining (1944 — 1949-zhzh.) Rehbiri Exmetjan Qasimiyning (1914 — 1949-zhzh.) Obrizi teswirlengen «Yoluwchi» poэmisi, uyghurning aqil batur qizliri Gülemxan, Iparxan, Mayimxan, Anarxan, Nazugum, Sarixan we Puchunxangha béghishlighan qelb küyliri ularning ismi bilen jasaritini ammigha jakalidi.
Abdughopur Qutluq tebiet mawzusigha qelem tewritip, telim-terbiyewiy ehmiyiti bar oy-pikirlirini shéir yollirigha aylandurup, qoyuq oqurmenning muhakimisige salghan edip. Altun böshügi, ömür sürüshning jennettek ordisi — Yerni öz balisidek, köz qarichughidek qorghash, uni qandaq bolsa, shundaq tizlandurimen, béqindurimen dep, qara ter bolushning hajiti yoq. U özining tengirlik tebiiy, ichki qanuniyiti bilen ömür süriwersun. Eksiche, tebiettin zhiraqlighan ademlerning qalaymiqan ish-heriketliri, ademlerning qorqunuchluq talan-tarazhi orni tolmas zerdaplargha, tebiiy apetlerge élip kélishi sözsiz. «Élini söygen er ölmes, éli söygen yer ölmes» dégen atilar sözining tégide moshu mena yatidu.
Köpchilikning yadida, bir waqitta ilim, pen-téxnikining ghayet tereqqiyatigha meghrurlinip, tebietke peqet istimalchi közi bilen qaraydighanlar ata-bowilirimizning yerni qedirleydighan, tebietni muqeddes bilidighan türkiylik duniya tonushi bilen ilghar urpi-adetlirini untughanlar tebietke janköyer shairimizning kündilik metbuat betliride neshir qilinghan tebiet mawzusidiki shéir-balladilarni orunsiz tenqit qilghanlarmu bolghan. Hazir shularning beziliri tebiet mawzusigha qelem tewritip zhüridu.
Wetenni söyüsh, milletni söyüsh, andin insaniyetni söyüsh —«ademzatni söy baghrim dep» (Abay) — esirler boyi bediiy edebiyatning asasiy menasi bilen mezmuni, bolupmu yalqunluq poэziyaning tutqusi bolup kelgenligi tarixiy heqiqet. Uluq Nawaiyning:
Manga qilsa ming jefa,
Bir qetle peryad eylemen.
Élge qilsa bir jefa,
Ming qetle peryad eylerem,-
Déginige ne zaman…
Tarixiy waqielerni öz közi bilen körüp, könglige zamanning zorlughighimu, yamanning xorlughighimu tözüp, öz waqtida reqipning közige tik qarighan Abdughopur Qutluqning qoligha qelem tutquzghan seweplerning biri zarlighan yer bilen munglanghan el teghdiri édi. Uning:
Azghunluq derdini köp körgen elmiz,
Az emes bu bashqa chüshken alamet.
Reqipning zulumidin ming ölgen elmiz,
Moshundaq bolar qayim-qiyamet.
Quwet ber ewlatqa özin ongshisun,
Xudaya bu sanga bolsun amanet! —
Déyishi moshuningdin.
Herdayim «Shair bolush qiyin, heqiqetni éytish uningdin müshkül» dégenge emel qilip, éytip kéliwatqan qeyser müjez, qiran süpet shairning atmish zhildin köp ijadiy oy-mulahiziliride yer teghdiri bilen el teghdiri gireliship ketken oy qonidighan, zhürek tolidighan ibretlik duniyaliri yéterlik (bésim).
Ular yéngi ömür chinlighi bilen achchiq tarixiy heqiqettin tughulup, söz bolup türlinip, yultuz bolup térilgen yarqin qiyapetlerdur. Uningda weyran bolghan textmu, adashqan bexitmu, sunghan shemsherning yüzimu, tugh lepildetken baturning tüz-dalasimu bar. Atoylighan ejdatlar rohini, élini satqan munapiqlarnimu körisen. Waqit dawanliri bilen tarix tesewwurlirining töride qash-qapighi sizilghan, kökrigi yérilghan, dostqa yéqimliq, düshmenge qeherlik qaraydighan pidakar shairning yarqirighan öz qiyapiti…
Abdughopur Qutluq öz ömrining qiriq zhildin köp hayatini 1970-zhili shu waqittiki Qazaqstan hökümiti qararining sharapiti bilen «Kommunizm tughi» (hazirqi «Uyghur awazi») géziti rédakцiyasining terkiwide kona uyghur yézighida yoruq körgen «Yéngi hayat» gézitida muxbir, bölüm bashlighi, muherrirning orunbasari lawazimida xizmet qilish bilen ötküzgen adem. Moshu waqit ichide uning qelimidin tughulghan minglighan maqaliliri, ochérk we эssélarning uyghur medeniyiti bilen til edebiyatining tereqqiyatigha iqbali bolghini köpke ayan. Yézilghan bu duniyalargha asas bolghan qehrimanlar, emgek ademliri bügünki musteqil Qazaqstanning hulini qan-teri bilen qurghan insanlar.
Ömürde heqiqet bolmisa hakim,
Yalghanning tashliri döngge domilar.
Yala yapsa kishi bir-birige,
Yaxshining bashliri görge domular, —
Dep pildirlighan heqiqetni köreligen shair Abdughopur Qutluq köyüsh, söyüsh bilen ötken öz ömridin razi. Yérim esirdin köp waqit achchiq-chüchükni bille tartqan ömürlük yari Pexrinisa haji animiz bilen tört oghul, bir qizni qatargha qoshup, newre-chewrilirining péshanisini söyüp oltiridu. Estaidil zhürigide shéirning, qulighida ömürning ahangi.
Biz seksen beshning törige chiqsimu, «ant bilen sughirilghan shemsherdek» qelimini qolidin tashlimighan jasur shairgha:
Jambulning yéshini bersun
Allam sanga
Atighi atmish elde, ésil AGhA!
Démekchimiz.
Alla yar bolsun!

ALMASBÉK,
Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqining ezasi.

Jemshit ROZAXUNOW

Ustazgha medhiye

Bolghan üchün ümütüng zor hayatqa,
Belni baghlap, bösüp kirding ijatqa.
Boyungdiki ixtidaring tüpeyli,
Siyliq jansen chong-kichikke, öz-yatqa!?
Rast, judaliq zhürigingni daghlighan,
Ötken zhillar iradengni tawlighan.
Öz xelqingge bolghan büyük étiqat,
Dil rishtini menggü anga baghlighan.
Sen hemmidin ela bilding Wetenni,
Parlaq qilar bügününgni, etengni.
Ana yurtqa sanga oxshash sidqidil,
Bolup yashash rohlandurar ademni!
Weten, xeliq panasi her kishining,
(Bu sözümge héch gumansiz ishining…)
Hemmige qol yetküzidu ademler,
Amanlighi bolsa eziz béshining…
Köp ötküzding issiq-soghni béshingdin,
Qaram teghdir qaqti talay bisingdin.
Millitige sadaqiti özgermes,
Shairlarni saqlaydu el qisimdin…
Mangding dayim heqiqetning yolida,
Dost tutmiding turmighanni choylida…
Shair bexti ölchenmeydu héchqachan,
Alghan ataq, tapqan bayliq, pulida?!
Boldi özeng, özgige zor teliwing,
Shundin bolar kelgen amet, teliying.
Manga oxshash shagirtliring qelbide,
Saqlinidu bergen ibret, teliming…
Lilla sözlep, ot salmighan arigha,
Aq niyiting aylanmaydu qarigha…
Barliq uyghur pexirlense erziydu,
Sanga oxshash shairining barigha!
Hemme ishqa bashtin saghlam béqip sen,
Zhürigingge öchmes otni yéqipsen.
Xizmitingde bolup uluq xelqingning,
Seksen beshning dawanigha chiqipsen!
Eziz ustaz! Tewelluding mubarek,
Soqup tursun elni söygen ot zhürek.
Sanga oxshash shair künde tughulmas,
Hurluq téngi atqandimu sen kérek!!!
Maxorkangni burap, aka, chekiwer,
Misralargha ting pikringni tökiwer.
Tiligini tilep eziz xelqingning,
Uyghurumning oy-könglidin chiqiwer!!!

 

Ijadiy en’enilerge sadiq edip

Bügünki edebiyatimizning péshqedem wekillirining biri Abdughopur Qutluq bilen birnechche qétim söhbette bolghanlighimni men özem üchün chong bexit dep hésaplaymen, chünki peqet élimiz Qazaqstandila emes, belki uning sirtidimu köpchilikke yaxshi tonush bolghan shair, edip, öz xelqining munewwer bir perzendi derijisige yetken insan bilen mungdishish herkimning béshigha kéliwermeydighan teley, amet, dep oylaymen. Edip tartqan achchiq qismetler, misli körülmigen zulumlar, éghir judaliqlar, xowup-sinaqlar uning insan süpitide shekillinishige, chong bir edebiyatning wekili bolup terbiyilinishige, zhut-jamaetchilikning hörmitige bölinishige, ailisining muhebbitige érishishige qattiq tesir qilghan édi. Endi uning béwasite köpqirliq we köpsirliq ijadiy paaliyiti bolsa, mana qiriq zhildin oshuq waqit mabaynida tetqiqatchilarning, edebiyatshunas alimlarning qiziqishini peyda qilip kéliwatidu.
Ötken esirning 80-zhillirida yoruq körgen «Uyghur edebiyati we folkloridiki zhanrlar», «Aktualnié problémi sowétskogo uygurowédéniya», «Uyghur sowét edebiyatining tarixi» namliq kolléktiwliq monografiyalerde, shundaqla Murat Hemraéw, Maxmut Abduraxmanow oxshash zhirik edebiyatshunas alimlar we uyghur shéiriyitining tonulghan mutexessislirining ayrim monografiyaliride Abdughopur Qutluqning ijadiyitige munasip baha bérilgen édi. Bolupmu Maxmut Abduraxmanow özining 1960 — 1970-zhillardiki uyghur poэziyasi heqqide yazghan maqalisida Abdughopur Qutluq ijadiyitide poэma we ballada zhanrining özige xas alahidilikliri bilen yarqin ipadilengenligini alahide tekitlep, shu dewirdiki uyghur poэziyaside yéngiche közqarash, yéngiche teswirlesh usullirining meydangha chiqiwatqanlighini yarqin misallar asasida delillep bergen édi. Alim shairning dastan yézish jeriyanida qol yetküzgen utuqlirigha munasip baha bérip, uning kélechigidin chong ümüt qilidighanlighini bildürgen édi.
Bügünki künde «edip hayati we ijadiyiti néme bilen ölchinidu?», dégen soalning tughulushi tebiiy, elwette. Abdughopur Qutluqning tughulup ösken we balaghetke yetken zhutida peyda bolghan qiyinchiliqlar tüpeyli Qazaqstan diyarigha köchüp chiqishqa mejbur bolghanlighining uning kéyinki zhillarda we bügünge qeder yaratqan nezmiy eserliride özining yarqin ipadisini tapqanlighi hemmimizge ayandur. Edip tughulghan zhutidin juda bolup, aridin atmish zhil waqit ötken bolsimu, uning hélighiche köz yéshi qurimidi. Bu peqet Abdughopur akiningla köz yéshi emes, belki pütkül japakesh xelqimizning esirler boyi éqiwatqan köz yéshi, japa-mesheqiti, orni tolmas judalighining ipadisidur. Lékin Abdughopur Qutluq oxshash angliq yazghuchilirimiz Qazaqstan dölitining, qandash, qérindash, daladek köngli keng qazaq xelqining ghemxorlughi bilen öz ijadiyitining zhuquri pellige yetkenligini sezdi hem chüshendi. Shunglashqa edip qazaq xelqining uluq namayendisi Abayning «Eqliye sözlirini», Qasim Amanzholowning ijadiyitini özige ülge qildi we shulargha oxshash Ghebit Müsrépow, Muqaghali Maqataéw, Muxtar Shaxanow, Zhumékén Nezhimidinow qatarliq meshhur qazaq yazghuchilirining, Abdulla Aripow, Erkin Wahidow kebi özbek ediplirining, Rasul Ghamzatowtek daghstanliq shairning edebiy mirasini tumar süpitide qobul qilip, özige ten ijadiy en’enilerge sadiqlighini dawam qilip kelmekte.

Rexmetjan YÜSÜPOW,
Filologiya penlirining namziti.

 

«Köygen zhürek tütünide» körüngen misralar

Hayatining 85-dawanigha kötirilgen shair Abdughopur Qutluq talay bendilerni puchulighan pani hayatning otidimu köyüp, kindik qéni tökülgen ana topraqtin, ata-anisidin, qérindashliridin tirik ayrilip, judaliq, hijran otidimu örtinip, köygensiri «külge aylanmay, eksiche, kelgen külpetlerge zhürek yalqunidin zhughirilghan sözidin ot chachidighan shairgha aylandi. Xelqining dert-mungini deslepkilerdin bolup qobul qilidighan pidakarlar shairlar bolghachqa, ularni xelqining «zhürigi» dep teriplisek, hergiz mubalighe emes.
Shairning ijadiyiti heqqide ilmiy emgekliride illiq inkaslarni bildürgen Maxmut Abdraxmanow, Alimjan Tiliwaldi oxshash edebiyatshunas alimlar bilen «Eyni zaman milliy shéiriyitimizning nuraniy namayendisi» dep maqale yazghan shair Almasbeg, «Ustazim» dep hörmet bildüridighan Jemshit Rozaxunowtin artuq yézip kétishimmu mümkin emes. Shunglashqa kesipdashliq hayatimiz bille ötüwatqan waqittin béri özem tonughan Abdughopur aka Qutluq heqqide yazghum keldi.
Abdughopur aka sadaqetning ülgisini körsitishni bilgen adem. Wetenge, xeliqqe bolghan sadaqet cheksiz iradini telep qilidu. Abdughopur aka «Sadaqet timsali» balladisida medhiyiligen wapadarliqni tugh qilish üchün özining iradisini chingitishni bilgen edip. Kündilik turmushtiki sadaqet-étiqat, wapadarliqqa étiwar béreligen ademla büyük étiqatning itaetmini bolalaydu. Shair özi emgek paaliyitini bashlighan «Uyghur awazi» tehriratini moshu küngiche özining shekillinishide türtkülük rol oynighan muqeddes orun rétide qaraydu. «Intizarning neshir qilinishi éghir ehwalda qaldi» dep, saqlighi bolmay yardem sorighan Peyzullam aka Exmetowqa «Heqsiz ishlisemmu zhurnalni saqlap qalimen» dégen wediside turdi. Zhurnalning her sani yoruq körgen waqitta «Peyzullam biz bilen ishlewatidu» dep, az bolsimu belgülük miqdardiki «Peyzullam akining maashini» ailisige üch zhildin köpirek waqit mabaynida tapshurup keldi. Bu kesipdishigha bolghan sadaqetning, wedisige wapadarliqning yarqin körünüshi édi.
Ötküzüwatqan sorunlargha, meshreplerge chaqirip, shéirini oqup bérishni iltimas qilidighan chong-kichik yashtiki qérindashlirimizning Abdughopur akining nutqini tingshashqa bek hérismen ékenligini talay qétim bayqighan édim. Kitap neshir qilip, oqurmen tapidighan ijatkarlar xéle bolghini bilen, zhut-jamaetchilik arisida zhürüp, ijadiyitige ixlasmen tépipla qoymay, xelqining méhir-muhebbitige érisheleydighan qelem ehlining sani sanaqliqla bolidighan oxshaydu. Elning ghem-qayghusida köygen edip xelqi söygen shairgha aylandi.
Jemiyet erbabi Waqqas aka Memédinow bir söhbitide Wéngriyadiki sepiride Abdughopur aka ijat qilghan shéirni hunlar ewladi bilen türkiy xeliqler wekilliri qurultiyining tesischisi Andrash Birogha tapshurghan éken. Uyghurlar bilen her uchrashqinida duniyagha meshhur antropolog bu shéirni yadqa éytip béridéken. Bu misralar hazir minglighan qandashlirimizning qelb sözlirige aylandi:
Dopamgha qarap méni tonudingmu?!
Ikkimiz bir ata qérindashqu?!
Séningki köküch közüng külgen bilen,
Méningki qara közüm téxi yashqu…

Aznat TALIPOW,
Zhurnalist.

 

Medet tileymen

Shexsen özem, Abdughopur aka Qutluqni talantliq zhurnalist we oqurminige éytar xas sözi bar shair süpitide, kéngeshlik milliy tereqqiyatimizning «altun dewri» hésaplinidighan ötken esirning 80-zhilliridin buyan bilimen dep isheshlik éytalaymen. Méningche, u yaqning eng chong utughi – shu dewir idéologiyasining «jarangliq jarchisi» bolushtin xali bolalighini bolsa kérek… Chünki u wetenni dep – wetenni terk etkenlerning biri édi…
Ana weten, janijan xelqining teghdiri toghriliq tünlerge ulashqan japaliq ijadiyet, arzu-arman, ümüt-ishenche, xeliq istiqbaligha ait qismetlik oy-kechmishler Abdughopur Qutluqning ijat nishaninimu éniq belgülidi.
Bashqiche éytqanda, mötiwer shairimiz axirqi ottuz zhilliq hayatini janijan japakesh xelqining erkinligi, istiqbali, istiqlaliyiti, musteqilligi yolidiki milliy-azatliq küresh tarixining ötmüshi we kélechigige özini atidi… Shu muqeddes yolda perwane bolmaqta… Heqiqiy shairlar üchün bashqa yolning yoqlighimu rast…
…Shawqunini anglap yatsam, bolattim razi,
Razi édim yaru-dostlar achmisa hazi.
Razi édim, shiwaq ünse mungluq qebremde,
Razi édim, yatqanchün qutluq Wetende!
Kündilik hayat qaynimida köpchiliktin bek periq qilip bolmaydighan, addiy turmush-meishiyet, ewlat terbiyisi yolida sekpare, kichikpéyil, adimiylikni ela bilidighan janijan xelqining istiqbali yolida perwane mötiwerimizmu mana 85 yashqa toluptu. Bu yashqa yetkenlermu-yetmigenlermu bar…
Shéiriyet béghining baghwini, milliy metbuatimizning pasibani, bediiy sözning serdari bolghan Abdughopur aka Qutluqqa Alladin, xeliq menpiyiti yolidiki estaidil ejrige quwet we medet tileymiz…

Rexmetjan GhOJAMBERDIÉW,
«Méktép» neshriyati Uyghur
Tehriratining bashlighi.