Ili_qozghilingi_linda_benson

Oklend uniwéristiti (Oakland University) proféssori linda bénson (Linda Benson) ning « ili qozghilingi» (Ili Rebellion ) namliq kitabi1944 -yildin1950- yilghiche höküm sürgen sherqiy türkistan jumhuriyitini tonushturushta eng yaxshi ,mukemmel biterep yézilghan bir matériyal dep qaraymen. 1944 yili 12- noyabir küni ghulja shehiride qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining 75 yilliqini tebriklesh üchün mezkur kitabning 8 — babini uyghurchigha terjime qilip oqurmenlerge sundum . Shu shanliq tariximizni birer qur eslep ötüshimizge paydisi bolup qalar.
«Ili qozghilingi»
Aptori :linda benson
Terjime qilghuchi : Tughluq Abdurazaq
8 — bab
1944 — yildiki qozghilangdin kéyin qurulghan sherqi türkistan jumhuriyiti xitay hükümitining ghulja, chöchek ,tarbaghataydin ibaret üch wilayet rayonighila emes, belki xitayning pütün sherqiy türkistan da’irisidiki igilik hoquqigha jeng ilan qildi .shu sewebidin , xitay merkiziy hökümiti sherqiy türkistanni qayta kontirol qiliwélish hem xitay dölitige qayturiwélish ishlirini özining bash wezipisi qiliwalghan . Emma qozghilangning deslepki künliridin bashlapla , merkiziy hökümitining «yéngizimin mesilisi» ni hel qilishtiki tedbirilirini shu mezgilidiki xelq’ara we memliket ichki weziyetliri murekkepleshtüriwetken boldi.
Mezkur rayon sowét itipaqi,en’gilye mustemlikiliridin hindistan bilen pakistan ,aڧڧanistan we mongghuliye( 1945 yildin kiyin ) ler bilen chégridash bolghan bolup, siyasiy we herbiy jehetlerde nahayiti ehmiyetlik bir rayon idi . Bu rayon xitay hökümitigila emes,belki xelq’aradiki küchlük döletlerning asyaning kelgüsige tüziwatqan taktikilirighimu zor ehmiyiti bar idi . Shu tüpeylidin ,xitay hökümitining sherqiy türkistanda qayta hökümranliq yürgüzishi bashqa qudretlik döletlerning menpe’etigimu baghliq idi.
Shuning bilen bir waqitta ,xitay merkiziy hökümiti sherqiy türkistanning héchqachan özining heqiqiy kontirolluqi astida chüshüp baqmighanliqi,hemde xitaydin ayrilip kétishke tasla qalghanliqi toghrisidiki heqiqetlerge bek sezgür idi. Bu inqilab bashlinishtin burun hem uningdin kéyinki yillarda ,bu rayonni chet’eldiki qudretlik küchler igiliwalmaqchi bolghan, uzundin tartip xitay téritoriyisige tewe bolup kelgen rayonlar sowét itipaqi tesirige kirip ketken bolup, hindistan bilen chégridash bir qisim rayonlarmuxelq’araliq talash-tartish astida qalghan. Démek,xitay hökümitining öz merkizige bek yiraq kélidighan bu qurghaq rayonni bashqurushtiki ajizliqi, shu rayonining ilgirlep parchilinip kétishige bolghan ensirishining asasi bar,elwette.
Xelq’ara weziyetning murekkeplikini az dep ,xitay hökümiti ,1944- yiligha kelgende xitay hökümranliqigha barghanséri qarshiliq qiliwatqan bir rayon’gha warisliq qildi. Qestlep öltörüshler ,qozghilanglar,xitaylar bilen yerlik musulmanlar arisidiki toxtimas toqunushlar xitay militaristliri qol astidiki sherqiy türkistanining 20- esirdiki tarixini xarektrligen bolup, xitay ene shu qanliq mirasni qoligha alghan idi. Merkiziy hökümet gerche sherqiy türkistanni héchqachan bashqurup baqmighan bolsimu ,yerlik milletlerge nisbeten iytiqanda ,1944- yilidiki yingi gomindang hökümiti xelqni ézip kelgen shing shisey we uning egeshküchilirning zorawan hökümranliqining dawami dep qarilatti. Shuning üchün ,merkiziy hökümet shu dewirdiki özi sewebchi bolmighan barliq mesililerge we éghir weziyetke warisliq qilghan boldi.
Ili qozghilingi merkiziy hökümetning herbiy küchige tayinip ishni bir terep qilishta eng ajiz bolghan bir waqitta yüz bergen boldi. Chünki yaponiye tajawuzchilirigha qarshliq turush jeryanida xitay armiyisi zor derijide kémeygen bolup,nurghunlighan qisimlarning jenggiwarliqi töwenligen hem yiraqlargha tarqilip ketken idi. Shunga herbiy küch arqiliq ilidiki mesilini derhal bir terep qilish mumkin emes idi.
Xitay hökümitining siyasitini belgileydighan yene bir amil hükümetning qozghilangning kélip chiqish sewebi toghrisidiki chüshenchisidur. Qozghilang bashlan’ghandila ,xitay hökümiti qozghilanggha ilidiki musteqilliq terepdarlirini sewebchi dep qaridi. 1945-yilining béshi, ilidiki mesilining éghirlashqanliqi éniq bolghan waqitta, merkiziy hükümet mezkur mesile yerlik musulmanlardin kélip chiqqan emes belki yerlik musulman türkler qiyapitige kiriwalghan sowétlikler sewebchi bolghan dep qarighan idi. Oqughininglardek ,qozghilang toghrisidiki deslepki doklatlardin bashlap ,xitay sowét hökümitini herbiy adem küchi hem qoral-yaraqlarning menbesi bolghan dep yazghan bolsa, axirda pütün weqening kélip chiqish sewebini sowét itipaqigha artip qoyghan .1945-yili séntebirde xitay hökümiti sowét hökümitige yalwurush arqiliq urushni toxtatqanliqi, xitay hökümitige nisbeten sherqiy türkistan jumhuryitining qurulushining perde arqisida del sowét ittipaqi bar ikenlikini ispatlidi. Xitay herbiy qomandanliri bolsun yaki merkizi hökümetning mutleq köp qisim ezaliri bolsun,shu köz qarashni shübhisiz qubul qilghan .
Xitayning chégra rayonlirining yéqinqi zaman tarixigha nezer salghanda, yuqarqi chüshenchining peyda bolushining asassiz emesliki bilinetti. Sowét ittipaqi mongghuliye musteqilliq herkitige chongqur qol salghanliqi xitay hökümitige nahayiti ayan. Mongghuliyining gherb teripige ,sherqiy türkistanning shimaligha jaylashqan tangnutuwa dep atildighan rayon 1944-yili mongghulye téritoriyisige resmiy kirgüzülgen. Shu weqege asaslinip éytqanda ,xitay hökümitining ili qozghilingigha sowét ittipaqining arlashqanliqi toghrisidiki qiyasini emelyetke uyghun emes dégili bolmaytti.
Aldinqi bablarda bayan qilip ötkinimdek,sowét ittipaqining ili qozghilingida rol oynighanliqimu rast .shübhisizki,1944- we 1945- yilliri sherqiy türkistan hökümiti ulardin herbiy lazimetliklerni sétiwalghan . Shuning bilen bir waqitta ,sowét hökümiti siyasitige uyghun halda ,sowét herbiy we memuriy emeldarliri belkim shu herbiy lazimetlikler bilen sherqiy türkistan’gha barghan bolishi mumkin .
Biraq bu yerdiki matériyallar qozghilangni sowét qutratqanliqini körsetmeydu. Yuqurida ispatlap ötkinimdek ,tarixiy we iqtisadiy amillar ,yéngidin tonulghan qabiliyetlik hem milletperwer rehberlerning ili rayonida peyda bolishi shu qozghilanggha sewebchi bolghan .1944 we 1945- yillarda sherqiy türkistan herkitini üch wilayette yashaydighan puqralarning keng kölemde qollishi hem seweb bolghan. Shundaq bolsimu ,xitay merkiziy hökümitining «sowét qutratti» neziriyiside ching turup, shu dewrde sherqiy türkistanda yürgüzgen siyasetlirinimu shu köz qarashning tesiride otturigha qoyghan boldi.
Yuqurida körsitilgen cheklimler we murekkeplikler tüpeylidin xitay hökümitining qozghilangni jimiqturush üchün ishletken birinchi amali xelq’ara diplomatiyege tayinip bir terep qilishtur. Jiyang jyéishi (蒋介石) ning köz qarishiche, bu ishqa sowét ittipaqi biwaste arlashqanliqi üchün ,sowét hökümiti bilen shu ish toghurluq sözlishish zörür idi. Biraq sowét itipaqi mezkur ishni muzakire qilishni 1945- yil yazgha kéchiktürdi. Shu waqtqiche ,jiyang jyéshi xitaygha itipaqdash döletlerning tesiridin amalsizliqta sowét ittipaqining birqanche teleplirige maqul keltürülgen. Shularning ichidiki biri bolghan«sowét ittipaqi sherqiy türkistan mesilisige arlashmasliq» ni 1945-yili «xitay-sowét dostluq shertnamisi» arqiliq kapaletke ige qildurdi. Ashu shertnamige qol qoyulghandin kéyin, jiyang jyéshi sherqiy türkistan mesilsini birterep qilish charisi tépildi dégen yekün chiqarghan boldi.
Biraq ,sherqiy türkistandiki topilanglar ,yerlik milletlerning xitay hökümitige bolghan naraziliqi undaq asanla bir terep qilinidighan mesile emes bolup,tüp mesilining yenila sherqiy türkistanning özide idi. Gomindang shu rayon’gha hökümranliq qilish jeryanida, bashtin axiri «milletler itipaqliqi» dégen chaqiriq bir chette qayrilip qélip , xitaylar bilen musulmanlar arisidiki munasiwet téximu nacharliship ketken. Herbiyler hökümetning her sahesidiki ishlargha chépiliwalidighan ehwallar gomindang herbiy emeldarlirining toxtimay köpiyishige egiship éghirliship ketken. Hökümetning siyasiy qararlirini yürgüzüshi mumkin emes bolup qalghan. Uni azdep ,shu mezgildiki iqtisadiy ehwalmu tedrijiy halda nacharliship, 1948- yilliri tarixtiki eng kasat haletke chüshken bolushi mumkin. Shuning bilen bir waqtta ,sherqiy türkistan jumhuriyiti musteqil dölet süpitide dawamliship,barliq rayonlargha türk milletchilikini tarqitip köcheytiwetken. Shuning üchün ,gerche xelq’aradiki bezi döletler ikki terepni kélishtürüsh arqiliq urushni toxtitip,gomindang hökümitining 7 wilayettiki (shu mezgilde sherqiy türkistanda jem’iy 10 wilayet bar idi)hökümranliqini saqlap qalghan bolsimu,ölke tewesidiki mesililer dawamliq mewjut bolup turiwergen idi. Gomindang hökümiti ushbu mesililerni hel qilishta meghlub bolghan boldi .
Gomindangchilarning meghlup bolushi
Melum jehettin éytqanda ,bu meghlubiyet xitay hökümiti kontirol qilalmaydighan tashqi amillarning tesirdin kélip chiqqan. Biraq ,gomindangning shu meghlubiyiti asasen ikki sewebtin peyda bolghan bolup,her ikkisini gomindang hökümiti öz küchige tayinip bir terep qilalighan bolatti .
Birinchidin,xitay hökümiti sherqiy türkistanni «adettiki»bir xitay ölkisining ornida tutup memliket miqyasida yürgüziwatqan siyasetlirige boysunushqa mejburlidi .
Ikkinchidin ,herbiy da’iriler hökümetning yerlik siyasetlirige dawamliq chépiliwalidighan boldi.
Xitay hökümitining sherqiy türkistanni memliketlik siyasetlirini toluq qobul qilishqa mejburlighanliqi xitayning omumyüzlük siyasitining bir terkibi qisimi bolup, sherqiy türkistanni xitayning ayrilmas bir qisimi qiliwalmaqchi idi. Halbuki ,eger bu rayon merkizi hökümetning körsetken yolliridin chékinip yaki memliketlik siyasetlerge boysunmay qalsa ,sherqiy türkistan xuddi jang jizhjung(张治中) hökümiti eyibligendek, tedrijiy halda birlikke kelgen xitaydin ayrilip kétish yoligha méngip qélishi mumkin idi. Shuning üchün, 1944-yildin bashlap 1950- yilghiche bolghan mezgilde ,merkiziy hökümet «yéngi zimin» ölkülük birleshme hökümetge ,rayonning medeniy ,dinniy we ijtima’iy,éqtisadiy jehettin xitayning bashqa jayliridin perqlinidighan alahidilikige qarimastin ,xitayning bashqa ölkilirige egiship méngish shertini qoyghan idi .
Mesilen,sherqiy türkistandiki birleshme hökümetning «11 maddiliq tinchliq bitim» we bashqa qoshumche kélishimlerge asasen,ölke derijilik ezalarning ichige az sanliq milletlerning wekilliri kérgüzülgen. Biraq,mushu tetqiqatimda ispatlighinimdek ,ölkilik hökümetning emeliy hoquqi xuddi xitayning bashqa ölkilirige oxshash xitay belgilep bergen hoquqdarlarning qolida ching saqlinip qalghan .1946-yili birleshme hökümet teripidin testiqlen’gen hüjjet boyiche ,hökümet ezaliri ichide az sanliq milletler bilen xitaylarning nisbiti 70:30 bolush qarar qilin’ghan bolsimu, emiliyleshmigen . 1946- yildiki saylam netijisige boysunmastin ,hökümetning mutleq köp tarmaqlirida xitaylar dawamliq yuqiri orunlarni igiliwalghan. Körüp ötkinimizdek ,1947-yildin kéyin ,xitaylarning ölkilik hökümet ichidiki roli merkiziy hökümettin belgilen’gen kishlerning yerlik hökümet tarmaqlirigha qosholushigha egiship, téximu küchiyip ketken boldi.
Xitay ichide shu mezgilide boliwatqan qalaymiqanchiliqni tertipke sélish üchün saqchi we herbiylerni ishlitip yürgüziliwatqan qattiq basturush herkiti sherqiy türkistandimu élip bérilghan. Bu basturush herkiti mes’hud sabiri wezipige olturghandin kéyin, jem’iyet tertipining nacharlishigha egiship , téximu ewjige chiqqan boldi. Merkiziy hökümetning buyruqigha asasen ,eslidinla küchlük bolghan saqchi idarisi téximu köcheytiligen bolup, xitay militaristliri ichidiki qattiq basturush tedbiri arqiliq tinchliqni qolgha keltürüshke ishinidighanlarni righbetlendürgen boldi. Saqchi idarisidiki mutleq köp qisim saqchilar xitaylardin terkib tapqan. Bu emiliyet xitay ichkiri ölkiliride normal ehwal dep qaralsimu, sherqiy türkistanda bundaq saqchi küchliri xitaylar yerlik türklerge zorawanliq yürgüzüsh üchün ishlitidighan bir qoral dep qaralghan,hem köpligen irqiy we diniy toqonushlarni keltürüp chiqarghan .1947- yili ڧéwral bilen martta ürümchide yüzbergen weqeler saqchi qoshuni bilen yerlik türkler arsida qattiq toqonushlar bolghanliqining delil ispati. Shu weqelerning netijiside milletler arisidiki ziddiyet téximu ulghaydi.
Xitay ölkiliride hökümet we herbiy emeldarlar «adetlen’gen» qamlashmighan qiliqlar, mesilen, parixorluq we chiriklik ishliri gomindangning tesiri arqiliq sherqiy türkistanda peyda bolup ,emeldarlar öz hoqoqliridin cheklimisiz paydilinishqa bashlidi. Memliket ichidiki iqtisadiy qiyinchiliqmu sherqiy türkistan’gha tesir yetküzüshke bashlidi. Birleshme hökümet shekilinishtin burun, rayonning iqtisadiy ehwali bashqa ölkilerge sélishturghanda xélila yaxshi idi .
.1940-yillarning axiridiki pul paxallshish ehwalimu ichkiriy ölkilerning «addettiki» alametlirining biri dep qarashqa bolidu.
Merkizi hökümet xitay ölkilirini bashqurush usullirini öz pétiche sherqiy türkistanda ishlitish arqiliq hökümetni sherqiy türkistanda islahat qilish pursitidin ayrip qoydi. Gomindang hökümiti tinchliq bitimidiki maddilarni emelge ashurup,islahat qilin’ghan bir yéngi yerlik hökümetni qurup chiqish uyaqta tursun, öz kontiroli astidiki xitayning her qaysi jaylirida éqip yürgen, bir türküm bala tergüchilerni sherqiy türkistan’gha élip keldi.
Hökümetning sherqiy türkistanda meghlup bolushining yene bir sewebi, herbiylerning yerlik hökümet siyasitige chongqurlap qol tiqishidur. Bundaq arlishishlar xitayning ichkiriy ölkiliride adettiki bir ehwal bolghan bilen,sherqiy türkistanning 1944-yilidiki shara’itigha zadi uyghun kelmeytti.
Chünki 1944-yilliri xitayning herbiy küchi bek ajiz waqitlar idi . Wu jungshin (吴忠信) sherqiy türkistan’gha hökümdar bolghan 1944-yilidiki mezgilde waqtliq hökümetning hoqoqi memuriy emeldarlarning qolida bolushi lazim idi. Uning del eksiche ,gomindang qoshunlirining küchiyishige egiship, herbyilerning hökümet ishlirigha arlishish ehwali éghirliship ketken boldi .
1944-yilidin bashlap ,herbiy qomandanlarning hoquqliri,meyli kichik nahiyilerde bolsun yaki chong sheherlerde bolsun tedrijiy halda küchiyishke bashlidi. Shu ehwallarni körüp, birleshme hökümetke mu’awin re’is bolghan exmetjan qasimi yerlik saylamlarning inawetsiz bolup ketkenlikini,sewebi yerlik emeliy hoqoqlar herbiylerning qolida ikenlikini otturigha qoyghan idi. Herbiy qoshunlarning köpiyishige egiship ,herbiylerning hoqoqni qalaymiqan ishlitishi we chiriklishish ehwalliri barghansiri éghirlashqili turdi. Hoquqni qalaymiqan ishlitish ehwali hessilep köpeygendin kiyin, herbiylerni yötkep kétish toghrisidiki erizlermu köpiyishke bashlap ,xitay herbiyliri yerlik türklerning asasliq naraziliq bildürüsh nishani bolup qaldi. Shübhisizki , yene bir muhim amil — rayonning jenubidiki gomindang qoshunlirining xelqqe bekerek zorawanliq qilip kelgechke, naraziliq téximu küchlük boldi.
Ölke derijilik emeldarlar ichide herbiy küchlerning hökümet ishlirigha arlishishini asasliq qollighuchi géniral sung shilyen (宋希濂) idi. Herbiy emeldar bolush süpiti bilen ,mezkur géniral herbiy küchge tayinip, xitayning sherqiy türkistandiki hakimyitini saqlap qalalaydighanliqigha toluq ishinetti. Sungning yerlik siyaset üchün qandaq tesir körsiteleydighanliqi ڧéwralda ürümchide yüz bergen qozghilangni bir terep qilish usulidin ispatlandi. Sungning namayishchilargha qattiq qolluq bilen zerbe bérishi géniral jang jijung bir yildin burun yerlik türk rehberliri bilen tiklimekchi bolghan yéqin munaswetke zor eks tesir yetküzgen bolup, birleshme hökümetning teste tikligen abroyigha chong ziyan yetküzgen boldi .1947-yili 7-ayda sungning qoralliq qoshun bilen mes’hud sabirigha qarshi namayishchilarni basturghanliqi ,uning qoral arqiliq mesilisini hel qilishqa bel baghlighanliqini téximu éniq körsitetti.
Mushundaq ashkare alametlerdin sirt ,sungning yoshurun halda qazaq rehbiri osman batur we egeshküchiliri bilen arlashqanliqi ashkarilandi.1946-yilidin bashlapla ,sung birleshme hökümet ichidiki gomindangni qollaydighan qazaqlar arqiliq osman bilen alaqilashqanken. Shu waqittiki gézit xewerliride ,sungning chet’el konsul xadimlirigha sözligen sözliride we kéyinki chaghlarda türk tilida yézilghan matiriyallarda, sherqiy türkistandiki gomindang qoshunliri bilen qazaq rehbiri arisidiki munaswetler körsitilgen. Osman baturning 1947- yili sherqiy türkistan jumhuriyitige tewe bolghan üch wilayet rayonigha basturup kirip,hujum qilish pilanidin sungning xewiri barliqi nahayti éniq idi. U shu ishlargha yol qoyup siyasetke qarimuqarshi ishlarni qilghan boldi. Jang jijung ittipaqliq üchün japa chékiwatqanda, sung aktip halda majra chiqirishqa tirishqan boldi.
Xitay hökümitining sherqiy türkistanda yürgüzilidighan yerlik siyasetni memliketlik siyasetke maslishishqa mejburlishi ,herbiy qoshunning yerlik hökümet ishlirigha arlishiwélishtin ibaret ikki amil gomindangchi xitay bilen sherqiy türkistanning yerlik xelqliri arisidiki munaswetni bir terep qilishta xitayning meghlub bolishining sewebliridur. Yuqarqi ikki amil mezkur rayonda xitay hökümdarlirigha bolghan naraziliq we türk milletchilikining köchiyishining ünümlük menbeyi bolup hisablinidu. Yerlik milletlerning itipaqlishishigha sewebchi bolghan bir ortaq düshmenni yaritip birish arqiliq ,xitay hökümiti türk milletchilirige eng qudretlik heriketlendürgüch küch bergen boldi . Xitay hökümiti wede qilghan islahatni élip barmasliq , herbiy qoshunlarning yerlikning ishlirigha arlishiwélishigha yol qoyush arqiliq milliy qozghilangni biwaste ozoqlandurghan bolup,1940- yiligha kelgende qozghilangchilarning tesirini sherqiy türkistanning barliq bulung pushqaqlirigha tarqatti.
Türk milletchilikining küchiyishi
1940-yilliridiki sherqiy türkistan jughrapiyilik orni jehettin,dunyadiki tereqqiy qilghan medeniyet merkezlirge bek yiraq hem natonush bir rayon idi. Shu sewebtin ,bu rayonda yashaydighan xelqlerning medeniyet sewiyisi töwen ,sawatsizliq hetta chong sheherlerdimu bek éghir bolghachqa, puqraliri nahayti sadda idi. Shundaq bolsimu ,sherqiy türkistan siyasiy we medeniy jehettin éytqanda, bir boshluq emes. Ili qozghilingimu sirtning héchqandaq tesirisiz özlikidin peyda bolghan weqe emes. Bu rayondiki sheher we nahiyelerde yashaydighan ziyaliylar sherqiy türkistandiki bostan we qumluqlarning sirtidiki keng dunyada bolwatqan özgirishlerdin anche -munche xewer tépip turghan. Rosiye we xitayda élip bérilwatqan inqilablar bu rayon’gha biwaste tesir körsetmigen bolsimu,panturanizm we pantürkizm qatarliq uqumlar 1920-yilliri bu zimin’ghimu kirip bolghan bolup , bu rayondiki diniy we medeniy küchlerning qollishigha érishken .
Sherqiy türkistan’gha tesir körsetken yene bir amil- zamaniwiylishiwatqan we diniy tüzümge bérilip ketmigen türk quwumlardur. Mes’hud sabirigha oxshash baylarning perzentiliri istanbul yaki enqerege bérip oquydighan bolghan. Ular wetinige qaytip kelgendin kiyin ,alim süpiti bilen ammining zor hörmitige érishken. Chet’elde oqup kelgenlerning sani az bolsimu, rayon’gha bolghan tesiri bek zor bolghan boldi. Uningdin bashqa ,uzun yollarni bésip, mekkige hejge bérip,türkiye arqliq qaytip kelgen qazaq we uyghur türkler ottura sherq arqiliq qaytip kéletti. U yaqning bir qeder tereqqiyperwer chüshenchilerni öz wetinige élip kéletti.
Rosye inqilawi dewridin bashlap ,sherqiy türkistan xelqi sowét itipaqining sherqiy türkistan’gha chégridash bolghan ottura asya ittipaqdash jumhuriyetliride élip bériliwatqan zamaniwilashturush heriketlirige diqqet qilghan . U yaqlargha barghan sodigerler we sowét itipaqigha oqushqa ewetilgen oqoghuchilar oqushni tamamlap qaytip kelgen. Bir hökümetning oynaydighan rolini we shu rolni xitayning gherbiy-shimal séstimisige qandaq qobul qildurush toghrisidiki oy-pikirlerni élip kélip, özlirining ana yurtidiki sheher-nahyeliride özgirish peyda qilishni oylashqa bashlighan. Rayonda islahat élip bérish we özgertishni telep qilidighanlarni az bir qisim ziyaliylarla teshkil qilsimu,xitaylargha qarshi köz qarashtiki hem qarshi herikettiki puqralar az emes idi.
Xitay jumhuriyiti (jungxua min’go) dewride ,yang zéishin(杨增新) tunji hökümdar bolghan chaghdin bashlapla ,sadda hem oqumighan puqralar xitay hakimyitige bolghan öchmenlik asasida birliship ,teshkilatlargha uyushup,xitaygha qarshi yer asti heriketlerni élip barghan. Bundin bashqa yene bir qatar amillarmu bar, elwette. Xitay bilen musulmanlarni perqlendüridighan islam étiqadi,yerlik milletlerni birleshtürgen bir muhim küchtur. Shuninggha oxshash ,mutleq köp qisim yerlik milletlerning ortaq türk tilini ishlitidighanliqi hem ortaq medeniyetni qobul qilghanliqimu ularning itipaqliqi üchün chong rol oynighan. Musteqil türkistan qurushtin ibaret ghaye (bu arzuni yaqub beg dewridin bashlan’ghan dep qarashqa bolidu ) bezi qarshiliq heriketlirining muhim bir amilidur.
1933-yili ,xitaygha qarshi hésiyattiki shundaqla türk döliti qurup chiqishni arzu qilidighan küchler, sherqiy türkistan hökümitini qurup chiqishqa bihude urunup baqqan boldi. Ittipaqsizliq ,yurtwazliqtin xaliy bolalmighan tunji sherqiy türkistan hökümitini shing shisey sowét ittipaqining yardimidin paydilinip yoqitiwetken bolsimu ,öz waqtidiki hökümet ezaliri aman qalghan bolup ,türk döliti qurush öchün toxtimay heriket qilip turghan .1930-yilliri ularning nurghun egeshküchiliri mewjut idi. Netijide , tunji sherqiy türkistan jumhuriyiti tarmar qilin’ghan bolsmu shu ghaye dawamliq saqlinip qalghan.
Shing shisey hakimyiti astida ,kündin kün’ge éghirliship ketken zorawanliqqa bolghan narazliq xelqning xitaygha bolghan öchmenlikige seweb bolup,ularning musteqil islam döliti qurush arzusini bir qeder kücheytken boldi. Shing hakimyitining axirida ,milletchilerning türk yéziqidiki teshwiqat weraqliri ölkining paytexti we üch wilayette peyda bolushqa bashlidi. Shu teshwiqatlarbarliq musulmanlarni birliship xitaygha qarshi heriketlerni élip bérip, erkinlikni qollap, musteqil musulman döliti qurup chiqishqa chaqirghan idi.
Gerche u matériyallarda (misallirini kitabimning axirdiki qoshumche qisimlardin körüwélinglar) murekkep siyasiy pilanlar körünmisimu ,ularning chaqiriqi bir qeder éniq bolghan milletchilik chüshenchiliridin ibarettur. Yeni, ortaq medeniyet we til ,ortaq diniy étiqad ,ortaq iqtisadiy éhtiyaj bilen éniq belgilen’gen téritoriyidin ibaret ortaqliqlargha asaslan’ghan. Bu ortaqliqlarning hemmisi hazirqi zaman milletchilikining terkibliri bolup, sherqiy türkistan herikitining üch wilayet xelqining keng kölemde qollishigha kapaletlik qilghan. Bu heriketni tedrijiy halda ölkidiki barliq xelqler keng kölemde qollaydighan bolghan.
Sherqi türkistan jumhuriyiti qurulghanliqining özi türk milletchilikining sherqiy türkistanda köchiyip ketkenlikining bir ispati. Qolimizda bar melumatlar shuni körsitiduki,sherqiy türkistan rehberliri milletchi musulmanlar bolup,ularning meqsiti islamiy tüzümde bolidighan sherqiy türkistandiki mutleq köp qisimni igileydighan musulmanlarning «türkistan» ni qurup chiqishtur. Shuning bilen bir waqitta ,sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulup ,birqanche yil mewjut bolush arqiliq ,sherqiy türkistanda islam hakimyitini muweppeqiyetlik bashqorup kétishke bolidighanliqini ispatlidi.
Sherqiy türkistan musulmanliri rehberlikidiki yingi hökümet we xitay bilen bolghan munaswitini nahayti yaxshi bir terep qildi. Sherqiy türkistan’gha sowét tereptin herbiy teminat dawamliq kirip,qozghilangning ghelbisige kapaletlik qildi. Shuning bilen bir waqitta ,sowét itipaqi bilen bolghan muhim soda munaswiti qaytidin tiklendi. Xitay bilen bolghan munaswette ,sherqiy türkistan rehberliri söhbetler arqiliq xitay hökümiti bilen muhim kélishmilerni tüziwélip, sherqiy türkistanda keng kölemde saylam ötküzüsh arqiliq démokratik hökümet tikleshni emelge ashurdi.
Uning östige ,tinchliq bitimidiki maddilargha asasen ,sherqiy türkistan tarixida tunji qétim resmiy saylam ötküzüldi. Biz körüp ötkendek ,sherqiy türkistan wekilliri saylamni élip bérish jeryanida ölkining her qaysi jaylirigha barghach özlirining milletchilik köz qarashlirini rayonning bolung-puchqaqlirighiche tarqitalighan boldi. Sherqiy türkistanning «yashlar teshkilati» (pütün sherqiy türkistan inqilabchil yashlar teshkilati,terjimandin) dep atildighan siyasi teshkilati pa’alyetlirini ölkining her qaysi jaylirida küchlendürülgen boldi .1947-yili gézitte bolghan «urush»lar shuni ispatlayduki,qozghilangning roli ili wekillirining ölkilik birleshme hökümetke qatnashqanliqidin ajizlap ketken emes .1947-yili xitay armiyisining küchiyip ketkenliki pütkül rayondiki türklerning xitaygha bolghan qarshiliqini téximu kücheytiwetken bolup ,jang jijung qeshqerni ziyaret qilghili barghan waqitta ,ili qozghilingining jenggiwar rohi téxi uninggha qoshulmighan jenubqimu tarqalghanliqi éniq boldi.
Shuning öchün,«sherqiy türkistan inqilawi» din nurghun «méwiler» yaritilghan bolup, bularning biri türk milletchilikining bir qeder ilgirligen halda pütün ölke boyiche omumlashqanliqidur. Memliketning diqqitini tartqan shu tarixi dewirde,xitay hökümitining 7 wilayettiki hakimyiti toxtimay riqabetke uchirghan boldi. Shu sewebidin xitaylar asasliq rol oynaydighan ölkilik hökümet tamamen herbiy qoshunlargha tayinip rayonni bashquridighan bolup qalghan idi.
Sherqiy türkistanda uzun yillardin biri «bixliniwatqan» milletchilik, ilidiki qozghilang we sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulishi arqiliq ashkare boldi. 1945-yildin 1946-yilghiche dawam sürgen tinchliq berpa qilish basquchi we shuning netijiside shekillen’gen birleshme hökümet mezgilide ,sherqiy türkistandiki musulman xelqler ölke boyiche islam we türk medeniyitini xelqige wekillik qilalaydighan hem ularning siyasi hoqoqini qoghdaydighan ,zamaniwilashqan bir hökümetni qurup chiqish ishlirigha arlashqan bolup ,yéngi shekildiki türk küch qudritini namayen qilghan boldi. Netijide ,sherqiy türkistandiki milletchilik tedrijiy halda küchiyip, del amérika konsuli robért 1948-yili éytqandek «bir ünümlük ish boldi». Gomindangchi xitayning shu oyghan’ghan milletchilikni ünümlük bir terep qilishta meghlub bolghanliqi ,milletchilerning merkiziy hökümetning hoquqigha riqabet qilghanliqigha xitayning iqra bolmighanliqi,1944-yildin 1949-yiligha qeder uning sherqiy türkistan’gha bolghan igilik hoqoqigha zor derijide tehdit salghan boldi.

(én’gilizchidin terjime qilghuchi : Tughluq Abdurazaq)