«ili qozghilingi»_linda_benson-USY

Tughluk Abdurazak

 

Окленд университити (Oakland University) профессори Линда Бенсон (Linda Benson) ниң «Или қозғилиңи» (Ili Rebellion ) намлиқ китаби 1944 -йилдин 1950- йилғичә һөкүм сүргән Шәрқий Түркистан Җумһурийитини тонуштурушта әң йахши, мукәммәл битәрәп йезилған бир материйал дәп қараймән. 1944 йили 12- нойабир күни ғулҗа шәһиридә қурулған Шәрқий Түркистан Җумһурийитиниң 75 йиллиқини тәбрикләш үчүн мәзкур китабниң 8 — бабини уйғурчиға тәрҗимә қилип оқурмәнләргә сундум. Шу шанлиқ тарихимизни бирәр қур әсләп өтүшимизгә пайдиси болуп қалар.

«Или қозғилиңи»
Аптори : Линда Бенсон
Тәрҗимә қилғучи : Туғлуқ Абдуразақ

8 — баб

1944 — йилдики қозғилаңдин кейин қурулған Шәрқий Түркистан Җумһурийити Хитай һөкүмитиниң Ғулҗа, Чөчәк, Тарбағатайдин ибарәт үч вилайәт райониғила әмәс, бәлки Хитайниң пүтүн Шәрқий Түркистан даирисидики игилик һоқуқиға җәң илан қилди. Шу сәвәбидин, Хитай мәркизий һөкүмити Шәрқий Түркистанни қайта контирол қиливелиш һәм Хитай дөлитигә қайтуривелиш ишлирини өзиниң баш вәзиписи қиливалған. Әмма қозғилаңниң дәсләпки күнлиридин башлапла, мәркизий һөкүмитиниң «йеңизимин мәсилиси» ни һәл қилиштики тәдбирилирини шу мәзгилидики хәлқара вә мәмликәт ички вәзийәтлири мурәккәпләштүривәткән болди.

Мәзкур район Совет итипақи, Әнгилйә мустәмликилиридин Һиндистан билән Пакистан, Афғанистан вә Моңғулийә( 1945 йилдин кийин ) ләр билән чегридаш болған болуп, сийасий вә һәрбий җәһәтләрдә наһайити әһмийәтлик бир район иди. Бу район Хитай һөкүмитигила әмәс, бәлки хәлқарадики күчлүк дөләтләрниң асйаниң кәлгүсигә түзиватқан тактикилириғиму зор әһмийити бар иди. Шу түпәйлидин, Хитай һөкүмитиниң Шәрқий Түркистанда қайта һөкүмранлиқ йүргүзиши башқа қудрәтлик дөләтләрниң мәнпәәтигиму бағлиқ иди.
Шуниң билән бир вақитта, Хитай мәркизий һөкүмити Шәрқий Түркистанниң һечқачан өзиниң һәқиқий контироллуқи астида чүшүп бақмиғанлиқи, һәмдә Хитайдин айрилип кетишкә тасла қалғанлиқи тоғрисидики һәқиқәтләргә бәк сәзгүр иди. Бу инқилаб башлиништин бурун һәм униңдин кейинки йилларда, бу районни чәтәлдики қудрәтлик күчләр игиливалмақчи болған, узундин тартип Хитай територийисигә тәвә болуп кәлгән районлар Совет итипақи тәсиригә кирип кәткән болуп, Һиндистан билән чегридаш бир қисим районларму хәлқаралиқ талаш-тартиш астида қалған. Демәк, Хитай һөкүмитиниң өз мәркизигә бәк йирақ келидиған бу қурғақ районни башқуруштики аҗизлиқи, шу райониниң илгирләп парчилинип кетишигә болған әнсиришиниң асаси бар, әлвәттә.

Хәлқара вәзийәтниң мурәккәпликини аз дәп, Хитай һөкүмити, 1944- йилиға кәлгәндә Хитай һөкүмранлиқиға барғансери қаршилиқ қиливатқан бир районға варислиқ қилди. Қәстләп өлтүрүшләр, қозғилаңлар, Хитайлар билән йәрлик мусулманлар арисидики тохтимас тоқунушлар Хитай милитаристлири қол астидики Шәрқий Түркистаниниң 20- әсирдики тарихини харәктрлигән болуп, Хитай әнә шу қанлиқ мирасни қолиға алған иди. Мәркизий һөкүмәт гәрчә Шәрқий Түркистанни һечқачан башқуруп бақмиған болсиму, йәрлик милләтләргә нисбәтән ейтиқанда, 1944- йилидики йиңи гоминдаң һөкүмити хәлқни езип кәлгән Шиң Шисәй вә униң әгәшкүчилирниң зораван һөкүмранлиқиниң давами дәп қарилатти. Шуниң үчүн, мәркизий һөкүмәт шу дәвирдики өзи сәвәбчи болмиған барлиқ мәсилиләргә вә еғир вәзийәткә варислиқ қилған болди.
Или қозғилиңи мәркизий һөкүмәтниң һәрбий күчигә тайинип ишни бир тәрәп қилишта әң аҗиз болған бир вақитта йүз бәргән болди. Чүнки Йапонийә таҗавузчилириға қаршлиқ туруш җәрйанида Хитай армийиси зор дәриҗидә кемәйгән болуп, нурғунлиған қисимларниң җәңгиварлиқи төвәнлигән һәм йирақларға тарқилип кәткән иди. Шуңа һәрбий күч арқилиқ Илидики мәсилини дәрһал бир тәрәп қилиш мумкин әмәс иди.
Хитай һөкүмитиниң сийаситини бәлгиләйдиған йәнә бир амил һөкүмәтниң қозғилаңниң келип чиқиш сәвәби тоғрисидики чүшәнчисидур. Қозғилаң башланғандила, Хитай һөкүмити қозғилаңға Илидики мустәқиллиқ тәрәпдарлирини сәвәбчи дәп қариди. 1945-йилиниң беши, Илидики мәсилиниң еғирлашқанлиқи ениқ болған вақитта, мәркизий һүкүмәт мәзкур мәсилә йәрлик мусулманлардин келип чиққан әмәс бәлки йәрлик мусулман түркләр қийапитигә киривалған Советликләр сәвәбчи болған дәп қариған иди. Оқуғиниңлардәк, қозғилаң тоғрисидики дәсләпки доклатлардин башлап, Хитай Совет һөкүмитини һәрбий адәм күчи һәм қорал-йарақларниң мәнбәси болған дәп йазған болса, ахирда пүтүн вәқәниң келип чиқиш сәвәбини Совет итипақиға артип қойған. 1945-йили сентәбирдә Хитай һөкүмити Совет һөкүмитигә йалвуруш арқилиқ урушни тохтатқанлиқи, Хитай һөкүмитигә нисбәтән Шәрқий Түркистан җумһурйитиниң қурулушиниң пәрдә арқисида дәл Совет иттипақи бар икәнликини испатлиди. Хитай һәрбий қоманданлири болсун йаки мәркизи һөкүмәтниң мутләқ көп қисим әзалири болсун, шу көз қарашни шүбһисиз қубул қилған.

Хитайниң чегра районлириниң йеқинқи заман тарихиға нәзәр салғанда, йуқарқи чүшәнчиниң пәйда болушиниң асассиз әмәслики билинәтти. Совет иттипақи Моңғулийә мустәқиллиқ һәркитигә чоңқур қол салғанлиқи Хитай һөкүмитигә наһайити айан. Моңғулийиниң ғәрб тәрипигә, Шәрқий Түркистанниң шималиға җайлашқан Таңнутува дәп атилдиған район 1944-йили Моңғулйә територийисигә рәсмий киргүзүлгән. Шу вәқәгә асаслинип ейтқанда, Хитай һөкүмитиниң Или қозғилиңиға Совет иттипақиниң арлашқанлиқи тоғрисидики қийасини әмәлйәткә уйғун әмәс дегили болмайтти.

Алдинқи бабларда байан қилип өткинимдәк, Совет иттипақиниң Или қозғилиңида рол ойниғанлиқиму раст. Шүбһисизки, 1944- вә 1945- йиллири Шәрқий Түркистан һөкүмити улардин һәрбий лазимәтликләрни сетивалған. Шуниң билән бир вақитта, Совет һөкүмити сийаситигә уйғун һалда, Совет һәрбий вә мәмурий әмәлдарлири бәлким шу һәрбий лазимәтликләр билән Шәрқий Түркистанға барған болиши мумкин.
Бирақ бу йәрдики материйаллар қозғилаңни Совет қутратқанлиқини көрсәтмәйду. Йуқурида испатлап өткинимдәк, тарихий вә иқтисадий амиллар, йеңидин тонулған қабилийәтлик һәм милләтпәрвәр рәһбәрләрниң Или районида пәйда болиши шу қозғилаңға сәвәбчи болған. 1944 вә 1945- йилларда Шәрқий Түркистан һәркитини үч вилайәттә йашайдиған пуқраларниң кәң көләмдә қоллиши һәм сәвәб болған. Шундақ болсиму, Хитай мәркизий һөкүмитиниң «Совет қутратти» нәзирийисидә чиң туруп, шу дәврдә Шәрқий Түркистанда йүргүзгән сийасәтлириниму шу көз қарашниң тәсиридә оттуриға қойған болди.
Йуқурида көрситилгән чәклимләр вә мурәккәпликләр түпәйлидин Хитай һөкүмитиниң қозғилаңни җимиқтуруш үчүн ишләткән биринчи амали хәлқара дипломатийәгә тайинип бир тәрәп қилиштур. Җийаң Җйеиши (蒋介石) ниң көз қаришичә, бу ишқа Совет иттипақи бивастә арлашқанлиқи үчүн, Совет һөкүмити билән шу иш тоғурлуқ сөзлишиш зөрүр иди. Бирақ Совет итипақи мәзкур ишни музакирә қилишни 1945- йил йазға кечиктүрди. Шу вақтқичә, Җийаң Җйеши Хитайға итипақдаш дөләтләрниң тәсиридин амалсизлиқта Совет иттипақиниң бирқанчә тәләплиригә мақул кәлтүрүлгән. Шуларниң ичидики бири болған «Совет иттипақи Шәрқий Түркистан мәсилисигә арлашмаслиқ» ни 1945-йили «Хитай-Совет достлуқ шәртнамиси» арқилиқ капаләткә игә қилдурди. Ашу шәртнамигә қол қойулғандин кейин, Җийаң Җйеши Шәрқий Түркистан мәсилсини биртәрәп қилиш чариси тепилди дегән йәкүн чиқарған болди.
Бирақ, Шәрқий Түркистандики топилаңлар, йәрлик милләтләрниң Хитай һөкүмитигә болған наразилиқи ундақ асанла бир тәрәп қилинидиған мәсилә әмәс болуп, түп мәсилиниң йәнила Шәрқий Түркистанниң өзидә иди. Гоминдаң шу районға һөкүмранлиқ қилиш җәрйанида, баштин ахири «милләтләр итипақлиқи» дегән чақириқ бир чәттә қайрилип қелип, Хитайлар билән мусулманлар арисидики мунасивәт техиму начарлишип кәткән. Һәрбийләр һөкүмәтниң һәр саһәсидики ишларға чепиливалидиған әһваллар гоминдаң һәрбий әмәлдарлириниң тохтимай көпийишигә әгишип еғирлишип кәткән. Һөкүмәтниң сийасий қарарлирини йүргүзүши мумкин әмәс болуп қалған. Уни аздәп, шу мәзгилдики иқтисадий әһвалму тәдриҗий һалда начарлишип, 1948- йиллири тарихтики әң касат һаләткә чүшкән болуши мумкин. Шуниң билән бир вақтта, Шәрқий Түркистан Җумһурийити мустәқил дөләт сүпитидә давамлишип, барлиқ районларға түрк милләтчиликини тарқитип көчәйтивәткән. Шуниң үчүн, гәрчә хәлқарадики бәзи дөләтләр икки тәрәпни келиштүрүш арқилиқ урушни тохтитип, гоминдаң һөкүмитиниң 7 вилайәттики (шу мәзгилдә Шәрқий Түркистанда җәмий 10 вилайәт бар иди) һөкүмранлиқини сақлап қалған болсиму, өлкә тәвәсидики мәсилиләр давамлиқ мәвҗут болуп туривәргән иди. Гоминдаң һөкүмити ушбу мәсилиләрни һәл қилишта мәғлуб болған болди.

Гоминдаңчиларниң мәғлуп болуши

Мәлум җәһәттин ейтқанда, бу мәғлубийәт Хитай һөкүмити контирол қилалмайдиған ташқи амилларниң тәсирдин келип чиққан. Бирақ, гоминдаңниң шу мәғлубийити асасән икки сәвәбтин пәйда болған болуп, һәр иккисини гоминдаң һөкүмити өз күчигә тайинип бир тәрәп қилалиған болатти.
Биринчидин, Хитай һөкүмити Шәрқий Түркистанни «адәттики»бир Хитай өлкисиниң орнида тутуп мәмликәт миқйасида йүргүзиватқан сийасәтлиригә бойсунушқа мәҗбурлиди.
Иккинчидин, һәрбий даириләр һөкүмәтниң йәрлик сийасәтлиригә давамлиқ чепиливалидиған болди.
Хитай һөкүмитиниң Шәрқий Түркистанни мәмликәтлик сийасәтлирини толуқ қобул қилишқа мәҗбурлиғанлиқи Хитайниң омумйүзлүк сийаситиниң бир тәркиби қисими болуп, Шәрқий Түркистанни Хитайниң айрилмас бир қисими қиливалмақчи иди. Һалбуки, әгәр бу район мәркизи һөкүмәтниң көрсәткән йоллиридин чекинип йаки мәмликәтлик сийасәтләргә бойсунмай қалса, Шәрқий Түркистан худди Җаң Җижҗуң(张治中) һөкүмити әйиблигәндәк, тәдриҗий һалда бирликкә кәлгән Хитайдин айрилип кетиш йолиға меңип қелиши мумкин иди. Шуниң үчүн, 1944-йилдин башлап 1950- йилғичә болған мәзгилдә, мәркизий һөкүмәт «йеңи зимин» өлкүлүк бирләшмә һөкүмәтгә, районниң мәдәний, динний вә иҗтимаий, еқтисадий җәһәттин Хитайниң башқа җайлиридин пәрқлинидиған алаһидиликигә қаримастин, Хитайниң башқа өлкилиригә әгишип меңиш шәртини қойған иди.
Мәсилән, Шәрқий Түркистандики бирләшмә һөкүмәтниң «11 маддилиқ тинчлиқ битим» вә башқа қошумчә келишимләргә асасән, өлкә дәриҗилик әзаларниң ичигә аз санлиқ милләтләрниң вәкиллири кергүзүлгән. Бирақ, мушу тәтқиқатимда испатлиғинимдәк, өлкилик һөкүмәтниң әмәлий һоқуқи худди Хитайниң башқа өлкилиригә охшаш Хитай бәлгиләп бәргән һоқуқдарларниң қолида чиң сақлинип қалған. 1946-йили бирләшмә һөкүмәт тәрипидин тәстиқләнгән һүҗҗәт бойичә, һөкүмәт әзалири ичидә аз санлиқ милләтләр билән Хитайларниң нисбити 70:30 болуш қарар қилинған болсиму, әмилийләшмигән. 1946- йилдики сайлам нәтиҗисигә бойсунмастин, һөкүмәтниң мутләқ көп тармақлирида Хитайлар давамлиқ йуқири орунларни игиливалған. Көрүп өткинимиздәк, 1947-йилдин кейин, Хитайларниң өлкилик һөкүмәт ичидики роли мәркизий һөкүмәттин бәлгиләнгән кишләрниң йәрлик һөкүмәт тармақлириға қошулушиға әгишип, техиму күчийип кәткән болди.

Хитай ичидә шу мәзгилидә боливатқан қалаймиқанчилиқни тәртипкә селиш үчүн сақчи вә һәрбийләрни ишлитип йүргүзиливатқан қаттиқ бастуруш һәркити Шәрқий Түркистандиму елип берилған. Бу бастуруш һәркити Мәсһуд Сабири вәзипигә олтурғандин кейин, җәмийәт тәртипиниң начарлишиға әгишип, техиму әвҗигә чиққан болди. Мәркизий һөкүмәтниң буйруқиға асасән, әслидинла күчлүк болған сақчи идариси техиму күчәйтилигән болуп, Хитай милитаристлири ичидики қаттиқ бастуруш тәдбири арқилиқ тинчлиқни қолға кәлтүрүшкә ишинидиғанларни риғбәтләндүргән болди. Сақчи идарисидики мутләқ көп қисим сақчилар Хитайлардин тәркиб тапқан. Бу әмилийәт Хитай ичкири өлкилиридә нормал әһвал дәп қаралсиму, Шәрқий Түркистанда бундақ сақчи күчлири Хитайлар йәрлик түркләргә зораванлиқ йүргүзүш үчүн ишлитидиған бир қорал дәп қаралған, һәм көплигән ирқий вә диний тоқонушларни кәлтүрүп чиқарған. 1947- йили феврал билән мартта Үрүмчидә йүзбәргән вәқәләр сақчи қошуни билән йәрлик түркләр арсида қаттиқ тоқонушлар болғанлиқиниң дәлил испати. Шу вәқәләрниң нәтиҗисидә милләтләр арисидики зиддийәт техиму улғайди.
Хитай өлкилиридә һөкүмәт вә һәрбий әмәлдарлар «адәтләнгән» қамлашмиған қилиқлар, мәсилән, парихорлуқ вә чириклик ишлири гоминдаңниң тәсири арқилиқ Шәрқий Түркистанда пәйда болуп, әмәлдарлар өз һоқоқлиридин чәклимисиз пайдилинишқа башлиди. Мәмликәт ичидики иқтисадий қийинчилиқму Шәрқий Түркистанға тәсир йәткүзүшкә башлиди. Бирләшмә һөкүмәт шәкилиништин бурун, районниң иқтисадий әһвали башқа өлкиләргә селиштурғанда хелила йахши иди.
1940-йилларниң ахиридики пул пахаллшиш әһвалиму ичкирий өлкиләрниң «аддәттики» аламәтлириниң бири дәп қарашқа болиду.
Мәркизи һөкүмәт Хитай өлкилирини башқуруш усуллирини өз петичә Шәрқий Түркистанда ишлитиш арқилиқ һөкүмәтни Шәрқий Түркистанда ислаһат қилиш пурситидин айрип қойди. Гоминдаң һөкүмити тинчлиқ битимидики маддиларни әмәлгә ашуруп, ислаһат қилинған бир йеңи йәрлик һөкүмәтни қуруп чиқиш уйақта турсун, өз контироли астидики Хитайниң һәр қайси җайлирида еқип йүргән, бир түркүм бала тәргүчиләрни Шәрқий Түркистанға елип кәлди.

Һөкүмәтниң Шәрқий Түркистанда мәғлуп болушиниң йәнә бир сәвәби, һәрбийләрниң йәрлик һөкүмәт сийаситигә чоңқурлап қол тиқишидур. Бундақ арлишишлар Хитайниң ичкирий өлкилиридә адәттики бир әһвал болған билән, Шәрқий Түркистанниң 1944-йилидики шараитиға зади уйғун кәлмәйтти.
Чүнки 1944-йиллири Хитайниң һәрбий күчи бәк аҗиз вақитлар иди. Ву Җуңшин (吴忠信) Шәрқий Түркистанға һөкүмдар болған 1944-йилидики мәзгилдә вақтлиқ һөкүмәтниң һоқоқи мәмурий әмәлдарларниң қолида болуши лазим иди. Униң дәл әксичә, гоминдаң қошунлириниң күчийишигә әгишип, һәрбйиләрниң һөкүмәт ишлириға арлишиш әһвали еғирлишип кәткән болди.

1944-йилидин башлап, һәрбий қоманданларниң һоқуқлири, мәйли кичик наһийиләрдә болсун йаки чоң шәһәрләрдә болсун тәдриҗий һалда күчийишкә башлиди. Шу әһвалларни көрүп, бирләшмә һөкүмәткә муавин рәис болған Әхмәтҗан Қасими йәрлик сайламларниң инавәтсиз болуп кәткәнликини, сәвәби йәрлик әмәлий һоқоқлар һәрбийләрниң қолида икәнликини оттуриға қойған иди. Һәрбий қошунларниң көпийишигә әгишип, һәрбийләрниң һоқоқни қалаймиқан ишлитиши вә чириклишиш әһваллири барғансири еғирлашқили турди. Һоқуқни қалаймиқан ишлитиш әһвали һәссиләп көпәйгәндин кийин, һәрбийләрни йөткәп кетиш тоғрисидики әризләрму көпийишкә башлап, Хитай һәрбийлири йәрлик түркләрниң асаслиқ наразилиқ билдүрүш нишани болуп қалди. Шүбһисизки, йәнә бир муһим амил — районниң җәнубидики гоминдаң қошунлириниң хәлққә бәкәрәк зораванлиқ қилип кәлгәчкә, наразилиқ техиму күчлүк болди.

Өлкә дәриҗилик әмәлдарлар ичидә һәрбий күчләрниң һөкүмәт ишлириға арлишишини асаслиқ қоллиғучи генирал Суң Шилйән (宋希濂) иди. Һәрбий әмәлдар болуш сүпити билән, мәзкур генирал һәрбий күчгә тайинип, Хитайниң Шәрқий Түркистандики һакимйитини сақлап қалалайдиғанлиқиға толуқ ишинәтти. Суңниң йәрлик сийасәт үчүн қандақ тәсир көрситәләйдиғанлиқи февралда Үрүмчидә йүз бәргән қозғилаңни бир тәрәп қилиш усулидин испатланди. Суңниң намайишчиларға қаттиқ қоллуқ билән зәрбә бериши генирал Җаң Җиҗуң бир йилдин бурун йәрлик түрк рәһбәрлири билән тиклимәкчи болған йеқин мунасвәткә зор әкс тәсир йәткүзгән болуп, бирләшмә һөкүмәтниң тәстә тиклигән абройиға чоң зийан йәткүзгән болди. 1947-йили 7-айда Суңниң қораллиқ қошун билән Мәсһуд Сабириға қарши намайишчиларни бастурғанлиқи, униң қорал арқилиқ мәсилисини һәл қилишқа бәл бағлиғанлиқини техиму ениқ көрситәтти.

Мушундақ ашкарә аламәтләрдин сирт, Суңниң йошурун һалда қазақ рәһбири Осман батур вә әгәшкүчилири билән арлашқанлиқи ашкариланди. 1946-йилидин башлапла, Суң бирләшмә һөкүмәт ичидики гоминдаңни қоллайдиған қазақлар арқилиқ Осман билән алақилашқанкән. Шу вақиттики гезит хәвәрлиридә, Суңниң чәтәл консул хадимлириға сөзлигән сөзлиридә вә кейинки чағларда түрк тилида йезилған матирийалларда, Шәрқий Түркистандики гоминдаң қошунлири билән қазақ рәһбири арисидики мунасвәтләр көрситилгән. Осман батурниң 1947- йили Шәрқий Түркистан Җумһурийитигә тәвә болған үч вилайәт райониға бастуруп кирип, һуҗум қилиш пиланидин Суңниң хәвири барлиқи наһайти ениқ иди. У шу ишларға йол қойуп сийасәткә қаримуқарши ишларни қилған болди. Җаң Җиҗуң иттипақлиқ үчүн җапа чекиватқанда, Суң актип һалда маҗра чиқиришқа тиришқан болди.

Хитай һөкүмитиниң Шәрқий Түркистанда йүргүзилидиған йәрлик сийасәтни мәмликәтлик сийасәткә маслишишқа мәҗбурлиши, һәрбий қошунниң йәрлик һөкүмәт ишлириға арлишивелиштин ибарәт икки амил гоминдаңчи Хитай билән Шәрқий Түркистанниң йәрлик хәлқлири арисидики мунасвәтни бир тәрәп қилишта Хитайниң мәғлуб болишиниң сәвәблиридур. Йуқарқи икки амил мәзкур районда Хитай һөкүмдарлириға болған наразилиқ вә түрк милләтчиликиниң көчийишиниң үнүмлүк мәнбәйи болуп һисаблиниду. Йәрлик милләтләрниң итипақлишишиға сәвәбчи болған бир ортақ дүшмәнни йаритип бириш арқилиқ, Хитай һөкүмити түрк милләтчилиригә әң қудрәтлик һәрикәтләндүргүч күч бәргән болди. Хитай һөкүмити вәдә қилған ислаһатни елип бармаслиқ, һәрбий қошунларниң йәрликниң ишлириға арлишивелишиға йол қойуш арқилиқ миллий қозғилаңни бивастә озуқландурған болуп, 1940- йилиға кәлгәндә қозғилаңчиларниң тәсирини Шәрқий Түркистанниң барлиқ булуң пушқақлириға тарқатти.

Түрк милләтчиликиниң күчийиши

1940-йиллиридики Шәрқий Түркистан җуғрапийилик орни җәһәттин, дунйадики тәрәққий қилған мәдәнийәт мәркәзлиргә бәк йирақ һәм натонуш бир район иди. Шу сәвәбтин, бу районда йашайдиған хәлқләрниң мәдәнийәт сәвийиси төвән, саватсизлиқ һәтта чоң шәһәрләрдиму бәк еғир болғачқа, пуқралири наһайти садда иди. Шундақ болсиму, Шәрқий Түркистан сийасий вә мәдәний җәһәттин ейтқанда, бир бошлуқ әмәс. Или қозғилиңиму сиртниң һечқандақ тәсирисиз өзликидин пәйда болған вәқә әмәс. Бу райондики шәһәр вә наһийәләрдә йашайдиған зийалийлар Шәрқий Түркистандики бостан вә қумлуқларниң сиртидики кәң дунйада болуватқан өзгиришләрдин анчә-мунчә хәвәр тепип турған. Росийә вә Хитайда елип берилватқан инқилаблар бу районға бивастә тәсир көрсәтмигән болсиму, пантуранизм вә пантүркизм қатарлиқ уқумлар 1920-йиллири бу зиминғиму кирип болған болуп, бу райондики диний вә мәдәний күчләрниң қоллишиға еришкән.
Шәрқий Түркистанға тәсир көрсәткән йәнә бир амил-заманивийлишиватқан вә диний түзүмгә берилип кәтмигән түрк қувумлардур. Мәсһуд Сабириға охшаш байларниң пәрзәнтилири Истанбул йаки Әнқәрәгә берип оқуйдиған болған. Улар вәтинигә қайтип кәлгәндин кийин, алим сүпити билән амминиң зор һөрмитигә еришкән. Чәтәлдә оқуп кәлгәнләрниң сани аз болсиму, районға болған тәсири бәк зор болған болди. Униңдин башқа, узун йолларни бесип, Мәккигә һәҗгә берип, Түркийә арқлиқ қайтип кәлгән қазақ вә уйғур түркләр Оттура Шәрқ арқилиқ қайтип келәтти. У йақниң бир қәдәр тәрәққийпәрвәр чүшәнчиләрни өз вәтинигә елип келәтти.
Росйә инқилави дәвридин башлап, Шәрқий Түркистан хәлқи Совет итипақиниң Шәрқий Түркистанға чегридаш болған Оттура Асйа иттипақдаш җумһурийәтлиридә елип бериливатқан заманивилаштуруш һәрикәтлиригә диққәт қилған. У йақларға барған содигәрләр вә Совет итипақиға оқушқа әвәтилгән оқоғучилар оқушни тамамлап қайтип кәлгән. Бир һөкүмәтниң ойнайдиған ролини вә шу ролни Хитайниң ғәрбий-шимал сестимисигә қандақ қобул қилдуруш тоғрисидики ой-пикирләрни елип келип, өзлириниң ана йуртидики шәһәр-наһйәлиридә өзгириш пәйда қилишни ойлашқа башлиған. Районда ислаһат елип бериш вә өзгәртишни тәләп қилидиғанларни аз бир қисим зийалийларла тәшкил қилсиму, Хитайларға қарши көз қараштики һәм қарши һәрикәттики пуқралар аз әмәс иди.

Хитай җумһурийити (җуңхуа минго) дәвридә, Йаң Зеишин(杨增新) тунҗи һөкүмдар болған чағдин башлапла, садда һәм оқумиған пуқралар Хитай һакимйитигә болған өчмәнлик асасида бирлишип, тәшкилатларға уйушуп, Хитайға қарши йәр асти һәрикәтләрни елип барған. Бундин башқа йәнә бир қатар амилларму бар, әлвәттә. Хитай билән мусулманларни пәрқләндүридиған ислам етиқади, йәрлик милләтләрни бирләштүргән бир муһим күчтур. Шуниңға охшаш, мутләқ көп қисим йәрлик милләтләрниң ортақ түрк тилини ишлитидиғанлиқи һәм ортақ мәдәнийәтни қобул қилғанлиқиму уларниң итипақлиқи үчүн чоң рол ойниған. Мустәқил Түркистан қуруштин ибарәт ғайә (бу арзуни Йақуб бәг дәвридин башланған дәп қарашқа болиду ) бәзи қаршилиқ һәрикәтлириниң муһим бир амилидур.

1933-йили, Хитайға қарши һесийаттики шундақла түрк дөлити қуруп чиқишни арзу қилидиған күчләр, Шәрқий Түркистан һөкүмитини қуруп чиқишқа биһудә урунуп баққан болди. Иттипақсизлиқ, йуртвазлиқтин халий болалмиған тунҗи Шәрқий Түркистан һөкүмитини Шиң Шисәй Совет иттипақиниң йардимидин пайдилинип йоқитивәткән болсиму, өз вақтидики һөкүмәт әзалири аман қалған болуп, Түрк дөлити қуруш өчүн тохтимай һәрикәт қилип турған. 1930-йиллири уларниң нурғун әгәшкүчилири мәвҗут иди. Нәтиҗидә, тунҗи Шәрқий Түркистан Җумһурийити тармар қилинған болсму шу ғайә давамлиқ сақлинип қалған.

Шиң Шисәй һакимйити астида, күндин күнгә еғирлишип кәткән зораванлиққа болған наразлиқ хәлқниң Хитайға болған өчмәнликигә сәвәб болуп, уларниң мустәқил ислам дөлити қуруш арзусини бир қәдәр күчәйткән болди. Шиң һакимйитиниң ахирида, милләтчиләрниң түрк йезиқидики тәшвиқат вәрақлири өлкиниң пайтәхти вә үч вилайәттә пәйда болушқа башлиди. Шу тәшвиқатлар барлиқ мусулманларни бирлишип Хитайға қарши һәрикәтләрни елип берип, әркинликни қоллап, мустәқил мусулман дөлити қуруп чиқишқа чақирған иди.
Гәрчә у материйалларда (мисаллирини китабимниң ахирдики қошумчә қисимлардин көрүвелиңлар) мурәккәп сийасий пиланлар көрүнмисиму, уларниң чақириқи бир қәдәр ениқ болған милләтчилик чүшәнчилиридин ибарәттур. Йәни, ортақ мәдәнийәт вә тил, ортақ диний етиқад, ортақ иқтисадий еһтийаҗ билән ениқ бәлгиләнгән територийидин ибарәт ортақлиқларға асасланған. Бу ортақлиқларниң һәммиси һазирқи заман милләтчиликиниң тәркиблири болуп, Шәрқий Түркистан һәрикитиниң үч вилайәт хәлқиниң кәң көләмдә қоллишиға капаләтлик қилған. Бу һәрикәтни тәдриҗий һалда өлкидики барлиқ хәлқләр кәң көләмдә қоллайдиған болған.

Шәрқий Түркистан Җумһурийити қурулғанлиқиниң өзи түрк милләтчиликиниң Шәрқий Түркистанда көчийип кәткәнликиниң бир испати. Қолимизда бар мәлуматлар шуни көрситидуки, Шәрқий Түркистан рәһбәрлири милләтчи мусулманлар болуп, уларниң мәқсити исламий түзүмдә болидиған Шәрқий Түркистандики мутләқ көп қисимни игиләйдиған мусулманларниң «Түркистан» ни қуруп чиқиштур. Шуниң билән бир вақитта, Шәрқий Түркистан Җумһурийити қурулуп, бирқанчә йил мәвҗут болуш арқилиқ, Шәрқий Түркистанда ислам һакимйитини мувәппәқийәтлик башқуруп кетишкә болидиғанлиқини испатлиди.

Шәрқий Түркистан мусулманлири рәһбәрликидики йеңи һөкүмәт вә Хитай билән болған мунасвитини наһайти йахши бир тәрәп қилди. Шәрқий Түркистанға Совет тәрәптин һәрбий тәминат давамлиқ кирип, қозғилаңниң ғәлбисигә капаләтлик қилди. Шуниң билән бир вақитта,ИСовет итипақи билән болған муһим сода мунасвити қайтидин тикләнди. Хитай билән болған мунасвәттә, Шәрқий Түркистан рәһбәрлири сөһбәтләр арқилиқ Хитай һөкүмити билән муһим келишмиләрни түзивелип, Шәрқий Түркистанда кәң көләмдә сайлам өткүзүш арқилиқ демократик һөкүмәт тикләшни әмәлгә ашурди.

Униң өстигә, тинчлиқ битимидики маддиларға асасән,ТШәрқий Түркистан тарихида тунҗи қетим рәсмий сайлам өткүзүлди. Биз көрүп өткәндәк, Шәрқий Түркистан вәкиллири сайламни елип бериш җәрйанида өлкиниң һәр қайси җайлириға барғач өзлириниң милләтчилик көз қарашлирини районниң болуң-пучқақлириғичә тарқиталиған болди. Шәрқий Түркистанниң «Йашлар тәшкилати» (пүтүн Шәрқий Түркистан инқилабчил йашлар тәшкилати, тәрҗимандин) дәп атилидиған сийаси тәшкилати паалйәтлирини өлкиниң һәр қайси җайлирида күчләндүрүлгән болди. 1947-йили гезиттә болған «уруш»лар шуни испатлайдуки, қозғилаңниң роли Или вәкиллириниң өлкилик бирләшмә һөкүмәткә қатнашқанлиқидин аҗизлап кәткән әмәс. 1947-йили Хитай армийисиниң күчийип кәткәнлики пүткүл райондики түркләрниң Хитайға болған қаршилиқини техиму күчәйтивәткән болуп, Җаң Җиҗуң Қәшқәрни зийарәт қилғили барған вақитта, Или қозғилиңиниң җәңгивар роһи техи униңға қошулмиған җәнубқиму тарқалғанлиқи ениқ болди.
Шуниң үчүн, «Шәрқий Түркистан инқилави» дин нурғун «мевиләр» йаритилған болуп, буларниң бири түрк милләтчиликиниң бир қәдәр илгирлигән һалда пүтүн өлкә бойичә омумлашқанлиқидур. Мәмликәтниң диққитини тартқан шу тарихи дәвирдә, Хитай һөкүмитиниң 7 вилайәттики һакимйити тохтимай риқабәткә учирған болди. Шу сәвәбидин Хитайлар асаслиқ рол ойнайдиған өлкилик һөкүмәт тамамән һәрбий қошунларға тайинип районни башқуридиған болуп қалған иди.

Шәрқий Түркистанда узун йиллардин бери «бихлиниватқан» милләтчилик, Илидики қозғилаң вә Шәрқий Түркистан Җумһурийитиниң қурулиши арқилиқ ашкарә болди. 1945-йилдин 1946-йилғичә давам сүргән тинчлиқ бәрпа қилиш басқучи вә шуниң нәтиҗисидә шәкилләнгән бирләшмә һөкүмәт мәзгилидә, Шәрқий Түркистандики мусулман хәлқләр өлкә бойичә ислам вә түрк мәдәнийитини хәлқигә вәкиллик қилалайдиған һәм уларниң сийаси һоқуқини қоғдайдиған, заманивилашқан бир һөкүмәтни қуруп чиқиш ишлириға арлашқан болуп, йеңи шәкилдики түрк күч қудритини намайән қилған болди. Нәтиҗидә, Шәрқий Түркистандики милләтчилик тәдриҗий һалда күчийип, дәл Америка консули Роберт 1948-йили ейтқандәк «бир үнүмлүк иш болди». Гоминдаңчи Хитайниң шу ойғанған милләтчиликни үнүмлүк бир тәрәп қилишта мәғлуб болғанлиқи, милләтчиләрниң мәркизий һөкүмәтниң һоқуқиға риқабәт қилғанлиқиға Хитайниң иқра болмиғанлиқи, 1944-йилдин 1949-йилиға қәдәр униң Шәрқий Түркистанға болған игилик һоқуқиға зор дәриҗидә тәһдит салған болди.

(енгилизчидин тәрҗимә қилғучи : Туғлуқ Абдуразақ)