Hezim Iskenderow xatirisige

Һезим Искәндәров
(1906 17.04-1970)

Һезим Искәндәров билән Өмәр Муһәммәди әсәрлириниң идийиви вә темилиқ йеқинлиқинила әмәс, бәлки шәхсий достлуқниму бирләштүрди. Көп йиллардин буйан, уйғур әдәбийатидики бу икки чоң шәхс йанму-йан меңип, иҗадийәтниң хушаллиқи вә азабинила әмәс, бәлки даим бир парчә болкиниму тәң бөлүшти. Уларниң тәрҗимиһали охшишип кетиду: һәр иккиси 1906-йили туғулған, һәр иккиси Ташкәнттә оқуған, һәр иккиси охшаш 1926-йили бәдиий иҗадийәт, нәшрийатчилиқниң тикәнлик йолиға киргән (Өмәр Муһәммәди — «Қизил оқуғучи» журнилида, Һезим Искәндәров -«Inkilapchi Shark» «Инқилапчи Шәрқ» журналда). Уларниң тунҗи шеирлири, һәр иккиси «Қәмбәғәлләр авази» гезитидә актип һәмкарлашқан, һәр иккиси оқуш пүттүргәндин кейин, Алма-Ата вә Йаркәнттики  Сoпи Зарватов мәктипидә оқутқучилиқ қилған. Шундақ қилип 1931-йилғичә, Өмәр Муһәммәдиниң отлуқ йүрики соқуштин тохтиди.
Һезим Искәндәровниң әсири Өмәр Муһәммәдиниң шеирийитини логикилиқ давамлаштуруш вә техиму тәрәққий қилдуруш. У охшаш пафос, охшаш үмидварлиқ вә қәтийлик билән характерлиниду.
30-йиллардики шаирлар ичидә Һезим Искәндәров әң мол һосуллуқ болупла қалмай, уйғур әдәбийатиниң әң иқтидарлиқ вәкили. Он йиллиқ сәнәт җәрйанида, шаир нурғунлиған есил поема вә шеирларни иҗад қилған болуп, уларниң әң йахшиси 1936-йили рус вә қазақ тилиға тәрҗимә қилинған.

Уйғур шаирлириниң барлиқ коллектип топламлириға даим қатнашқучи. 1934-йили Һезим Искәндәров тунҗи мустәқил топлими «Челиш долкунлирида» ни нәшр қилдурди, бу униң сәнәт әсириниң дәсләпки он йилиниң нәтиҗиси иди. Униңдин кейин «Хан-теңри» (1935) «Сазим» («мениң сазим») вә «Уйғур қиз» («Уйғур қиз», 1936), «Шеирлар», 1937 йил).

Бу тоғрида шаирниң әсири үзүлүп қелишқа мәҗбур болуп, йигирмә йилдин кейин әслигә кәлгән.

20-вә 30-йиллардики уйғур шеирийити, униң барлиққа келиш вә шәкиллиниш дәври романтик сезим, кәлгүсигә пидакарлиқ билән ишиниш, нахша ейтиш вә уни йеқинлаштуруш арзуси билән алаһидә пәрқләнгән. У йуқири үмидварлиқ вә пуқралиқ шеирийити еди. Һәмдә у йиллардики Һезим Искәндровниң айәтлири буниң йарқин дәлили.
Шаир уйғур йезисиниң һайатинила әмәс, у уйғур дехқанниң хизмәт күнлиринила көрситип берәлмәйду. Униң хизмәт даириси чәксиз кеңийиду.

Шаир җуңголуқ қулларниң айиғи астида налә қилип, көп сандики кишиләрниң қийин тәқдирини әкис әттүрди. Һезим Искәндәров бу мавзуға наһайити әһмийәт бериду вә улуғ талантлиқ шаир болуш сүпити билән униңға өзигә йеқинлишиду. Башқа нурғун уйғур шаирлириға охшимайдиғини, Һзим Искәндәр һәмишә чәтәллик қериндашлириниң җапалиқ турмуши һәққидә биваситә сөзлимәйду, гүзәл турмуш үчүн күрәш қилиш үчүн һәмишә уларға биваситә мураҗиәт қилмайду. Бәзидә бир шаир һайаттики мәлум бир һадисини әкис әттүриду, униңға исим қоймай, зор һессийат күчиниң тәқлид образини қоллиниду.

Бу йәрдә у Шәрқий Түркистанға җайлашқан Хантәңри теғидин сорайду:

Егиз асман бойлап турған Хантәңри,
Турушиңдин алдим аччиқ бир туйғу.
Сөзлә қени, муңлириңни ейтқина,
Яки һәсрәт бирәр қайғуң бармеди?

Һәй көкәргән ала-йешил, егиз тағ,
Сени көрдүм, мәндә тақәт қалмиди.
Чүнки вәхшәт, җәбир-зулум үстүңдә,
Чидалмиди, билди көңлүм «аһ» деди.

Қара булут орап алған тениңни,
Һәр тәрәптин шорап турған қениңни.
Қараңғу түн қанат йейип бағриңда,
Қийнар еди һаман сениң җениңни.

Әсирләрдин яттиң ғәпләт ичидә,
Әнди ойған, һаят бойлап таң атти.
Таң бөшүги маңлийиңдин нур сепип,
Бәхит күлүп йәр-җаһанни ойғатти.

Күн нурлири салам берип үстүңдин,
Нур яғдуруп саңа һаман қарайду.
Баһар келип һаятиңға гүл терип,
Таң булбули әнди келип сайрайду.

1934 йил

 

АХИРҚИ СӘПӘР

 

Бүйүк уйғур шаири Һезим Искәндәровқа беғишлаймән

 

Шәһәрдин чүшкә йеқин чиққан машина Ғулҗа йолини бойлап, бир хил иштикликтә кәлмәктә. Баһар айлири болғачқа, йәр җаһан көкирип қалған. Бүгүн күнму алайтәнла иссиқ. Машининиң алдинқи орундуғини сәл ятқузуп, қаттиқ ойға чөмгән һалда Һезим олтириду. Артқи орундуқта қериндиши Савут вә оғли Коммунар Һезим акиниң ойини бөлмәс үчүн аңлинар-аңланмас авазда параң селишип кәлмәктә. Ахирқи вақитларда ағриқханида йетиватқан Һезим акиниң саламәтлиги еғирлишип, уруқ-туққанлири уни жутқа елип кетиш қарариға кәлгән.

Һезим лентидәк созулуп ятқан йолға қарап, ойға чөмүп келиватиду.

— Һәй, Ғулҗа йоли, сән тәвәррүксән. Сени бойлап кимләр сәпәр чәкмиди. Сениңдә әҗдатларниңму изи бар. Жуттин оқуш издәп чиқип, билим елип, адәм болуп қайтқинимда, тәқипниң қурвини болуп, андин қутулуп, меһри иссиқ, қойни кәң жутумға йәнә сән йәткүзиведиң. Мана бүгүн мән йәнә сәпәрдә, сеғинған жутумға кетип баримән…

Һезимни баш-учи йоқ хияллар йетиләп, өтмүшкә елип кетивататти. Шу бир мудһиш жилларда жутиға қайтқини ядиға келип, қанчә ойлимай десиму, көз алдидин кәтмәй турувалди…

***

1947-жил. Май ейиниң дәсләпки күнлири. Алмута І төмүр йол вокзалиға Красноярск-Алмута поезди келип тохтиди. Репродуктордин тәнтәнилик марш яңримақта. Вокзалниң маңлийида — Сталинниң чоңайтилған сүрити. Қизил рәхткә йезилған шиарларму хелә илинипту. Май мәйрими өтүп кәтсиму, мәйрәмлик кәйпият сақланған. Икки һәрбий «товарный» дәп атилип кәткән вагонниң йоған ишиклирини икки яққа серип ечиветиведи, ичкиридин башлириға қулақча, үстигә фуфайка, айиғиға кирза өтүк кийгән һалсиз, сақал-бурутлири өсүп кәткән адәмләрниң қияпити намайән болди. Алдинқи сәптикиләр сәл даҗип, икки қолтуғидин йөләп елип келиватқан рус адимигә йол беришти. У киши сиртқа узақ қарап турдидә, андин буғулдап жиғлап кәтти. У қуруқ яла-төһмәтләрниң қурвини болуп, Сибирниң орманлирида, хаңлирида, ач-ялиңач һақарәт астида өткән өмригә ечинип жиғлатти. Шунчә азапларда аман қелип, әркинликкә чиққиниға хошал болуп жиғлатти. Һезим ағриқ, нака кишиләргә ярдәмлишип, өзи ахирида йәргә чүшти. Уларни қарши еливатқан һечким йоқ. Перронда қалаймиқанчилиқ. Келиватқанлар, нәләргиду алдирап кетиватқанлар… Топниң ичидин арилап-арилап орден-медальларни есивалған һәрбийләр бөләкчила көрүнәтти.

Шәһәргә чиқидиған ишик тәрәпкә меңиведи, көзи пака һарвуда олтарған кишигә чүштидә, униңға қарап туруп қалди. Һарвуда үстигә гимнастерка кийип, мәйдисигә «Әрлиги үчүн» медалини тақавалған, айиғи белиғичә, бир қоли мүрисигичә йоқ киши олтиратти. Һезим униң йениға келип икки тал тамакисини чиқирип яндурди вә бирини униңға чишләтти. Һәр иккиси үн қатқини йоқ. Һезим һарвудики кишигә қарап ичи-ичидин тит-тит болмақта. «Һәй, ләннити уруш» дегән сөзни үнлүк дәвәткинини өзиму сәзмәй қалди. Шу заманла йәрдики жүк халтисини мүрисигә арттидә, вокзалдин тез сиртқа чиқип кәтти. Һезим өй тәрәпкә маңмақчи болуведи, аилисиниң жутқа кәткини есиға чүштидә, шу күнила йолға чиқти.

Мана у үч күн йол меңип, ахири туғулған жутиғиму йәтти. Шунчә жил чәттә жүрүп жутини бәкму сеғинипту. Белидики жүк халтисини йәргә қоюп, әтрапиға қариведи, Мәккә акиниң беғидики алмилар бүк чечәкләп, һал-қизил рәңгә боюлупту. Һапиз тағамниң қораси алдидики, һечкимни чәйләтмәйдиған чимлиғи йешил паяндаздәк көкирип туратти. Кочиларда һечким көрүнмәйду. Ишик алдидин өткән-кәчкәнгә һавушуп чиқип келидиған иштларму йок.

Һезимда «йезидикиләр мәлини ташлап бир яққа кәткәнму?», дегән қорқунуч сезим пәйда болди. Шу чағда төвәндин икки атлиқниң қариси көрүнди. Һезим уларни күтүп туруп қалди. Пакизә кийингән, аяқлирида пақирап турған хром өтүктики икки атлиқ Һезимға йеқинлишип келип, атлириниң чулвурини тартип тохтатти. Амма бираз вақит қарап турдидә, немишкиду атлириниң бешини бурап, чапсанла кетип қелишти. Бу учришишни Һезим яхшилиққа җоримиған еди. Чоң кочини бойлап селинған өйләрниң лаңқаси йенида турған, җул-җул кийингән, бәш-алтә яшлар чамисидики, бири болса, техи кичик, рәңги җүдәң қизчақларға бир нәрсә демәкчи болуп, уларниң йениға йеқинлашти. Чоңи йочун кишигә қарап турдидә, өйигә жүгрәп кирип кәтти. Бир чағда өйдин бир аял чиқти. У Һезимға қарап қоюп, лаңқа йенидики кичик қизини җулқушлап алдиға салдидә, кәйнигиму қаримай, ишигини йепип кирип кәтти. Һезим ичидә: «Товва, бу кишиләргә немә көрүнгән, тонуғанлар тонумасқа селиватиду, тонумиғанлар кимлигимни сорапму қоймайду», дәп ойлиди. Шаирниң көңлини қандақту-бир әнсизчилик қаплавалған еди. Төрт кочиниң қийилишидики өйниң һойлисида кишиләрниң қариси көрүнди. Һойла четигә орнитилған җугазиға қошулған җирән атни 8-9 яшлар чамисидики бала минивелип, яғ тартиветипту. Җугаза йенида бойи пакағинә, оттура яшлардики киши яғ қачилавататти. Әтималим, сетивалғили кәлгәнләр болуши керәк, бәлдиңдә икки аял олтириду.

Шу йәрдә турған Абдрим акиға бири «қара» дегәндәкла қилип қалди, бешини көтирип, кочида турған Һезимни көрди.

— Өз көзүмгә өзәм ишәнмәйватимән, Һезим ука сәнғу, әйтәвир, аман кәпсәнғу, җүри өйгә кирәйли – дәп Һезимни өйгә башлиди.

— Болди, рәхмәт, Абдрим ака, сени көрүп саламлишип өтәй дегәндим.

— Өзәңчу қандақ, өй-ичиң, бала чақилириң яхшиду?

— Яхши ука, течлиқ, татлаштуруп күнүмизни көрүватимиз.

Оғуллириңчу, чоң болуп кәткәнду?

Яхши ука, Аллаға шүкри. Шу Қурван оғлумдин айрилип қалдим. Уруш башланмай әрмигә кетиведи, кейин уруш башлинип хәт-хәвәрсиз йоқап кәтти. Икки оғлум қолумға аман-есән қайтти. Шуниңғиму шүкри. Нурғун балилиримиз қайтмиди. Уларниң ата-анилири қан жутуп қалди. Өзәңчу, Һезим, нәләрдә болдуң, узақ вақит йоқап кәттиң? Сени тутуп кетипту, дәп аңлидуқ.

— Һә, бираз чәтләрдә жүрүп кәлдим, — Һезимниң у мавзуға сөз қозғиғуси кәлмәтти.

Һай, балам, җүгү, чоң дадаңға услуқ елип чиқ, жирақ йолдин келиватиду, уссапму қалғанду.

Бала жүгрәп кирип услуқ елип чиқти. Һезим чайдин бир сүмәрди.

— Бу оғлуң кичигиму, саңа ярдәм қилғидәк әсқетип қапту.

— Һә, бу оғулларниң кәнҗиси. Исми Насир. Мениң йенимда қол-қанат болуп жүриду. Қалған қиз-оғуллар колхозниң ишида.

— Рәхмәт Абдрим ака, мән маңай. Һә растла, бизниң өйдикиләр қәйәрдә туруватиду?

Улар Решит акиниң кона өйидә.

Һезим қолидики чинини балиға тутқузуп, өйигә қарап меңип кәтти. Өйигә йеқинлашқансири жүригиниң соқуши иштикләп, өзини дәм йәтмәй қалғандәк сезинди. Чолпан чоң қиз болуп анисиға әсқетип қалғанду. Оғлум туғулуп көрмидим, уму чоң болуп қалған болуши керәк. Шу хияллар билән өйигиму йәтти. Қоруқта бешиға яғлиқ теңивалған қизчақ олтирип көктат терийдиған йәргә уруқ селиватиду. Чоңла болуп қалған бала һойлидики очақниң бешиға қорайларни бағлап, тизивататти. Бир чағда қизчақ орнидин туруп, кийимлирини қаққач лаңқа тешида турған кишини көрүп қалди.

— Дада-а-а, дадам, мениң дадам кәпту, мениң дадам, — бу үн һойлида әкси сада бәргәндәк аңланди.

— Қара, Коммунар, дадам кәпту. Укам, бизниң дадимиз…. Һечнәрсини чүшәнмәй қалған Коммунар есини жиғдидә, қолидики қорайларни ташлап, һәдисиниң кәйнидин өзини кочиға атти. Һезим балилирини бағриға қаттиқ қисип өпкидимәктә. Атиниң көзидин аққан яш, бирдә қизиниң, бирдә оғлиниң үзини жуюп өтәтти.

Балилирим, аманму силәр, силәрниму көридиған күнләр бар екәнғу?

Һезимниң еғизиға башқа гәп кәлмәтти. Шу териқидә узақ турушти. Холум-хошнилар, ушшақ балилар уларни чөрәдәп алғинини сәзмиди.

Мәлә ичигә «Һезим қайтип кәпту» дегән сөз чақмақ тезлигидә тарқап, етизда ишләватқан Керәм, Дәра, Тоқа, Таҗи ишлирини ташлапла, мәлигә меңишти.

— Һой, адаш растму-ялғанму, өз көзүмгә өзәм ишәнмәйватимән, аманкәнсәнғу, әйтәвир, — деди Тоқа Һезимни бағриға бесип.

Мән ейттимғу силәргә, Һезим гунасиз, чоқум қайтип келиду дәп, мана өзи алдимизда турупту.

Керәм мошу сөзләрни ейтиветип, ағиниси билән қучақлап көрүшти. бағриға басти. Уларға қарап турған Дәра көзигә кәлгән лиқ яшни көрсәтмәй дәп, арқиға бурулуп, қол яғлиғи билән сүртүвататти.

— Қени, мениң қавул ағинәм, маңа йол бериңлар, — дәп көпчиликниң ичидин йерипла Олалим пәйда болди. Һезим өзиниң балилиғини биллә өткүзгән, бир тоғачни тәң бөлүп йегән ағинилирини көрүп, кимгә немә дәрини билмәй туратти.

— Адаш, һазир терим вақти, биз иштин қалмайли, бийил қиш созулуп кетип соқиғиму кәчәрәк чиқтуқ әмәсму, кәчтә жиғилип муңдишармиз, — деди Керәм. — Униң үстигә етиздин һеч кимгә ейтмайла кетиведуқ.

— Раст, булар баривәрсун, иштин қалмисун, мән йениңда қалай, — дәп Тоқа уларни йолға салди.

— Сәйдулла акам аңлидиму, у малда болуши керәк, адәм әвәтәйли, — дейишти өп-чөридикиләр. Һезим Тоқа ағиниси вә балилири билән хали қалди.

Һезимниң бала-чақиси туруватқан җай — Решит акиниң ташлинип кәткән кона өйи. Һезимниң аилиси жутқа келип, хелила қийнилип қалиду. «Хәлиқ дүшмининиң» аилиси билән арилишиватиду» дегән сөздин қорқуп, уруқ-туққанларму, тонуш-билишләрму өзлирини улардин жирақ тутушқан. Чүнки вәзийәт шундақ еди. Шәһәрдин келип, Саадәтхан икки балиси билән «өй» дәп аташқиму болмайдиған қораға орунлишиду. Буни көргән Һезимниң ана җәмәт туққини Дәра «Акамниң шунчә немә гунаси бар. У төһмәт билән сотланди. Униң бала-чақиси немишкә азап чекиши керәк. Немила болсам мән болай» дәп мошу өйниң үстини йепип, сугап, уларни көчирип әкелиду. Хәқ көрмисун дәп кечилири балилириниң еғизидин ашуруп, азду-тола нан- чейиниму йәткүзүп туриду.

Ташлинип кәткән өйни җөндәп қойғандин кейин униңға егә чиқишқа башлиди. Саадәтхан билән балилириниң бар бисати — кона қара кигизи билән орун-көрписини талаға ташлап, панасиз қалдурған күнләрму болди. «Хәлиқ дүшмининиң балилири», дәп Чолпан билән Коммунарни мәктәп босуғисидин нәччә рәт қайтуруп, жумранларниң жүригини моҗуған пәйтләрму болди…

Шу кечиси Һезимниң туққанлири, ағинилири Сәйдулла акиниң өйигә жиғилишти. Диләсәхан ана «бири келип қалса» дәп елип қойған гөш-йеғи билән суюқ аш етип қоюпту. Һәммә жиғилип дәстихан әтрапиға җәм болушти. Җоза үстидики лампа бөлмә ичини ғува йорутуп туратти.

Һезим, сөзлә, нәләрдә болдуң? Сениң гәплириңни аңлимиғинимизға он жилдәк бопту, сеғинипму қаптимиз.

— Таҗика, нәдә болуп, немә көргинимни ейтсам — параң көп. Униңдин мән силәрни тиңшай, өзәңларниңчу, әһвалиңлар яхшиду? Һезим өзи тоғрилиқ гәп ачқуси кәлмәтти.

— Немә дәйсән, күнимиз кетип бариду. Немила болса уруш түгидиғу. Нурғун балилиримиз қайтмиди, қайтип кәлгәнләрниң көпчилиги накалар. Иккидин, үчтин оғуллири қайтмиған өйләрму бар. Абдурахман акиниң үч оғли, Зулияр тағамниң икки оғли урушта қаза болди. Ундақ аилиләр нурғун.

— Әгәр миллионлиған адәм бегуна қамалмиған болса, мүмкин, унчивала қурванлиқму бәрмәс едуқ. Башта дүшмән билән күч тәң болмай нурғун кеңәш әскәрлири қирилип кәтти әмәсму. Биз билән нә-нә атақлиқ һәрбий қоманданлар болди. Улар «қариғай кәскичә, фронтқа берип немисниң бешини кесәйли» дәп нәччә сорансиму қоюп бәрмиди, — деди Һезим.

Бири қолидин, бири айиғидин айрилип кәлгәнләрму бар. Уларға тезла атму қоювалдуқ. «Әхмәт чолақ», «Ғула току», — дәп гәпкә арилашти Олалим.

Бу дурус әмәс, улар қолини, айиғини җәңләрдә дүшмән билән елишип йоқатти әмәсму. Биз уларни әксичә «Әхмәт батур», «Ғула палван» дейишимиз керәк.

Һезимниң бу сөзи олтарғанларға қаттиқ тәсир қилди. Таҗи йенидики Сәйдуллиниң қулиғиға «Иниң оқуған әмәсму, биз уттурла ойлаймиз, у болса башқичә», дәп сивирлиди. Сәйдулла болса Һезимдәк инисиниң барлиғиға мәғрурлинип олтиратти.

— Сени тутуп кәткәндин кейин жутниң хелила көзи очуқ кишилири сотлинип кәтти. Аңлиқ, саватлиқ кишиләрди, — деди Керәм арилиқтики җим-җитлиқни бузуп.

— Төмүрчи Манапни дегинә! Көрүк бесип, көмүрниң қара күйидә булғанған қоли байқимай депутатниң тамға илинған сүритигә тегип кетиптекән, «бу хәлиқ дүшмини, депутатниң үзигә қара күй сүркиди», дегән яла билән бир кечидила елип кетишти. Кейин аңлисақ, етиветипту. Яп-яшла бала еди. Олалимниң сөзини тиңшап олтарған Һезимниң мушлири қаттиқ түгүлгән еди.

Қарилап әризә йезиш техила тохтимиди. Кимләр йезиватқинини билсәкму ейталмай, һәммини ичимизгә жутуп жүримиз. Уларниңму ашкарә болидиған күнлири келәр, — Керәм ака өзини басай дедиму, орнидин туруп сиртқа чиқип кәтти.

Худайимниң ағамчиси узун. Бирини қахшатқан яман, һөкүмәт бир күни кимниң ақ, кимниң қара екәнлигини айрип бериду. Айниң он бәши қараңғу болса, он бәши йоруқ, — деди уттур сөзләйдиған Тоқа.

Жутта әрләр азийип қалғандәк көрүниду. Бар еғирчилиқ аҗизларниң зиммисигә чүшкәнму, – деди Һезим.

— Шу аҗизлар етизға чиқип, қолиға кәтмән елип, әрниң оқитини қиливатиду. Улар ялаң аяқ су тутса, техи бели қатмиған оюн балилири чеғида бағ бағлап, тулуқ тепип чоңлар билән тәңла етизда. Патәмхан аҗиз беши билән тракторға олтарди.

Ағиниләр йерим кечигичә муңдишип, андин өйлиригә тарқашти. Һезим Дәраға «Бир дәм туруп турғинә» дәп ишарә қилип, өзи ағинилирини узитип сиртқа чиқип қайтип кирди.

— Дәра, мән саңа бир өмүр рази. Балилиримни тенәтмәпсән, аңлидим. Бу яхшилиғиңни унтумаймән. Мениңдин қайтмиса Алладин қайтар, — деди бағриға бесип туруп.

Әтиси әтигән турған Һезим бирәр ишниң пешини тутуш нийитидә колхоз башлиғиниң алдиға барди.

— Ашлиқ терип, бақаламсән? — дәп сориди рәис.

— Немишкә бақалмаймән, өзәм мошу йезида өскән дехан балиси турсам.

Ундақ болса, бүгүндин башлап кәтминиңни алдә, етизға чиқивәр, — дәп ишик тәрәпкә ишарә қилди.

Шу күнила бригадир «арқа» дәп атилип кәткән етизлиқтин Һезимға ашлиқ терийдиған йерини көрситип бәрди.

Һәш-пәш дегичә аридин бир ай вақитму өтти. Һезимниң тәргән буғдийи тәкши майсә болуп үнди. Ахтама сүйидин чиқарғанда, бир тал буғдай сепини чепивәтмәй дәп аятти. Бүгүн у етиз бешиға күн чиқмайла келивалди. Тамакисини туташтуруп, болуқ-болуқ тарттидә, кәтминигә йөләнгән һалда, тәкши үнгән буғдайға қарап зоқи келип, есиға жигирминчи жилларниң ахири язған шеири чүштидә, уни аста ядқа оқушқа башлиди:

Кәң етиздин кәтмәстин,

Кәтмән чапқан чағлирим.

Кечә-күндүз ишлигән,

Мениң дехан вақлирим,

Сени ойлап сеғиндим…

Бом аваз барғансири күчәймәктә. Қандақту-бир тилсим күч баятин уруватқан етиз шамилини тохтатти. Шамалда йәлпүп турған буғдай майсилири тиничланған һалда шаирни тиңшимақта. Һезим болса, өзини баш-учи йоқ, чоң залда шеир оқуватқандәк сезивататти. Шеирини ахириғичә оқуп чиқти. Зал тәвринип, олтарғанлар орунлиридин туруп, шаирға алқиш яғдурмақта. Шу чағ етиз шамилиму қайтидин уруп, йешил майсиләрни йәлпүп чавак чалғузди.

Язниң оттуриму болуп қалған мәзгил. Буғдайлар баш елипму қалди. Һезим йәнә шу етизда. Мәлидин чиққан чоң йолда келиватқан ат һарву етизлиқ тәрәпкә бурулди. Һарвудики Шавкәт билән Һетахун еди.

Һезим ака сәһәрдила ишни башлапсәнғу? — деди Һетахун.

Һә, әтә дан сүйини алай дегән, туғанларни йепиватимән.

Шавкәт ака һарвудин қапақтики чайни алдидә:

Һезим ака, кәл, чай ичивал, уссапму қалғансән?

Шавкәт «рабочий батальондин» қайтип кәлгәндин бери колхозниң техникисиға йеқилғуни мошу ат һарвуда йәткүзәтти. Һетахун болса урушта айиғидин җараһәтлинип, жутқа қайтип кәлгәндин бери — һесапчи. Һетахун Һезимдин хелила кичик болсиму, илпәтлишип жүрәтти.

— Шавкәт, сениңчу әһвалиң қандақ, һарваң сунмай жүрүватқанду?

— Рәхмәт, яхши, етиз арилап жүрүп бу ишқиму үгинип қалдим.

— Һезим ака, аңлидиңму, Һетахун йеқинда өйләнгиниватидиғу.

— Һой, мубарәк болсун, кимниң қизиға?

— Әмәр акиниң муәллим қизи Рәһимәмгә.

— Һә бопту, бәхитлик болуңлар. Мени тойға чақиришни унтуп қалма йәнә.

— Яқә, Һезим ака, сени чақирмисам, кимни чақиримән.

— Мән йоқта Әмәр ака түгәп кетипту, Челәккә йәрлинипту дәп аңлидим, — деди Һезим ака.

— Шу, буниңдин 8 жил бурун айиғиға йеқилғу қачиланған еғир туң чүшүп кетип, қаттиқ җараһәт алған. Җараһити еғирлишип, шәһәргә елип кетиведи. Йолдила җан үзүпту. Қатнаш йоқ үчүн шу Челәккә дәпин қилинипту.

— Әмәр акиниң тописини Челәктин буйруптекән, қәйәргила йәрләнсәң, шу бир топа, — дедидә, Һезим икки алиқинини ечип, ичидә бир нәрсиләрни оқудидә, андин дуа қилди.

Улар бираз олтиришип, «биз маңайли, тракторларға йеқилғуни әтигәнирәк йәткүзүшимиз керәк», дәп етиз арилап кетишти. Һезим кәч патқичә ишини пүтирип, падидин қайтқан малниң айиғи бесилғичә шу йәрдә болдидә, көз бағланғанда өйгә қайтти.

Тоқа йеңила әтигәнлик наштиға олтириведи, сиртқи ишик ечилди.

— Тоқа, һай Тоқа, барму сән, чиққинә бу яққа, — дегән Һезимниң әнсиз авази аңланди. Тоқа чиқипла ағинисиниң өңини көрүп, чөчүп кәтти.

— Һуй немә болди шунчә, түрүңдин кетипсәнғу, немә әнсизчилик бу?

— Немә болуп кетип бариду шунчә бу заман, немә болуп кәтти бу хәқ? Һезим һелидин-һели тамакисини шоратти. Тамака тутқан қоли болса, һаман титирәтти.

— Һезим өзәңни басқинә, немә болди, алдиримай ейтсаң, кишини әнсирәтмәй.

— Әтигәндә етизға маңай дәп турсам, «сени башлиқ тез кәлсун», дәп Мәсим кәпту. Кәңсилаға барсам, башлиқ, йенида төрт-бәши. Ишиктин киришимгила һәр яндин аһанәтни башлиди.

«Ейттуққу биз, бу «хәлиқ дүшмини» дәп, әттәй социалистик мүлүккә хиянәт қилди, сотлитиш керәк буни», дәпла кәтти. Һечнәрсини чүшәнмәйла қалдим. «Немә җағдай шунчә, чүшәндүрүп ейтсаңларчу, жүрәк йерилмас», десәм: «Сән хиянәтчи, сән бәрибир хәлиқ дүшмини. Етиздики тәйяр болуп қалған ашлиққа мал киргүзүп чәйлитипсән. Сени сотлитиш керәк», дәп ян-яқтин тегишипла кәтти. «У немә дегиниңлар, мән мал айиғи бесилғичә етизда болуп, қараңғу чүшкәндә өйгә кәлдимғу» десәм, тиңшар әмәс. Бу немә яла шунчә? Ойлап көргинә, маңлай тәримни төкүп қилған әмгигимгә өзәм хиянәт қилимәнму?

— Болди адаш, өзәңни бас. Дәвериду. Уларниң қәсти сениңдин бирәтола қутулуш. Сән бой бәрмә. Униңдин чоң ялиларға чидидиң, буниңғиму чида. Адаш бир күнләр келиду, буғдайни қаримуқтин айрийдиған. Кимниң ким екәнлигини шу вақта көримиз.

Бир күнлири «бешимни елип жуттин кетәймекин» дегән ойғиму келимән.

Һезим йәнә тамакисини туташтурди.

— Жутқа рәнҗимә, көриватисәнғу күнини, бир күни ач, бир күни тоқ, йә түзүгирәк әңли йоқ. Жутқа зади рәнҗимә. Буниң һәммиси үч-төртиниңла иши. Жуқуриға яхши көрүнидиғанға «ақниму қара, қариниму қара», дәп йәткүзүп жүриду улар. Өзлириниңла мәнпийитини көзләйду. Жутниң ғемини қилитқан улар йоқ.

— Ахири немә болди шуниң билән?

— Немә болиду дәйсән, башлиқ «алдирақсанлиқ қилмаңлар, биринчи баш-айиғиға йетәйли» дәп бесип қойди.

— Һә боптиғу қутулған болсаң, җүрү чай ичили, әтигәнлик чайғу.

Һезим ағинисиниң шунчә тутқиниға қаримай, уттур етизға йол алди.

Дегәндәкла аридин бираз күн өтүп, мәлидә ашлиққа бирлири әттәйләп мал киргүзүп, чәйләткәнлиги тоғрилиқ сөз тарқалди. Бирақ униму заманниң рәптайидин қорқуп, бир-биригә сивирлишип ейтишатти.

Ашлиқ жиғиш пәйтиму кәлди. Язичә қилған әмгиги бекар кәтмәпту. Хамандиму иш қайниған. Бир чәттә тулуқ тепиватқанлар, тулуқниң кәйнидин буғдайни сориватқан аяллар. Шамалда учуп, таза буғдай айрилип, пәйда болуватқан догилар. Бу жили һәқиқәтәнму һосуллуқ жил болса, звеноларниң арисида Һезим бу җәһәттин карванбеши еди.

Жутниң хәлқи хамандики дога-дога ашлиқни көрүп «әнди ачлиқтин қутулармиз, балилиримизниң тәлийигә» дейишәтти. Догиланған ашлиқ тағарларға қачилинип, колхоз амбириға тошулди. Бираз күндин кейин наһийәдин вәкилләр келип, бираз ашлиқни келәрки жили уруққа дәп қалдуруп, қалғинини машина, һарвуларға бесип елип кетишти. Йеза хәлқи йәнә қар астидин башақ терип, чашқан угисини колап йерим ач, йерим тоқ қиштин чиқишти.

Бүгүн колхоз клубиға йеза хәлқи толуқ жиғилған. Улуқ Октябрьниң 30 жиллиғи мунасивити билән өткүзүлүватқан мәйрәмлик жиғинға наһийәдин икки вәкил кәпту. Бири наһийәлик парткомдин, йәнә бири — НКВД хадими. Колхоз рәиси уларға йеза активлиридин бәш-алтисини қошуп, сәһнигә тәклип қилди. Һәммә җайлишип олтарғандин кейин жиғинни ечип, вәкилләрни тонуштурди. Рәис сөз елип, бийилқи жили колхозчиларниң уруштин кейинки хәлиқ егилигини тикләш үчүн аянмай әмгәк қилғанлиғини, чарвичилиқта чоң утуқларға йетип, деханчилиқтиму яхши көрсәткүчләргә егә болғанлиғини тәкитләп өтти. Новәттики сөзни НКВД хадими алди. Үстигә китель, голифе сим, айиғиға пақирап турған өтүк, бешиға сталинчә шапка кийгән кишигә бир қариғандила һәр кимдә қорқунуч сезими пәйда болатти. У көз әйнигини сәл чүширип, залға бираз қарап турдидә, сөзини башлиди.

— Һөрмәтлик колхозчилар, биз улуқ даһи, хәлиқләр атиси Сталин башлиған коммунистик партия йетәкчилигидә немис-фашистлири үстидин Ғалибийәт қазандуқ. Бирақ ички дүшмәнләр билән болған күрәштә техи толуқ йеңишкә йәтмидуқ. Биз улардин пәхәс болушимиз керәк. Ундақлар силәрниң араңлардиму болуши мүмкин. Һәрқандақ гуманлиқ адәмни көрсәңлар, бизгә хәвәрләңлар. Хәлиқ дүшмәнлиригә аяшқа болмайду, улар тегишлик җазасини елиши керәк. Андин «Яшисун, ярқин келәчәккә башлиған даһимиз Сталин!», «Яшисун, коммунистлар партияси!» дәп сөзини түгәтти. У йәнә залға бираз қарап турдидә, орниға олтарди. Залдикиләр бир-биригә гуманланғандәк қаришатти. Ахирқи қатарда олтарған Һезим өзини нақолай әһвалда қалғандәк сезинди. Жиғин ахирида әмгәк илғарлириға соғилар тапшурулди. Немишкиду, Һезимниң исми аталмай қалди.

Жиғиндин кейин Һезим Тоқани чақиривалдидә, униңға мундақ деди:

— Адаш, бүгүн мәйрәмғу, бир йәрдә дәм елип һадуқ чиқармаймизму, силәрму зерикип қалғансиләр?

— Нәдә олтиримиз?

— Сениң өйүңдә.

Тоқа сәл қинҗилғандәк болди.

— Қорқма, кәпратиптин («кооператив» демәкчи) ичмәкни өзәм еливалимән, — деди күлүп — ағиниләрниң һәммисини чақир, Һетахунға бир балини жүгәтивәт, уму кәлсун. Мән Мамирни тапай. Дутар-тәмбүрини әкәлгүзүп, бираз нәғмә қилайли. Олалиға ейт, депини еливалсун.

Һезим жутқа кәлгәндин бери, ағинилириниң өйлиридә талай меһман болуведи. Бүгүн болса, у уларниң көңлини елип, һадуқ чиқириш ойида.

Бу кечә ағиниләр пуғани қанғичә дәм елишти. Болупму Һезим өзи яхши көридиған «Жунунни» ейтқинида, һәммә зоқ билән тиңшашти. Садир нахшилириниму бабиға йәткүзүп ейтти. Мамирму акилириниң көңлини елиш үчүн бар маһаритини төкти.

Кечидики җим-җитлиқни бузуп йәнә нахша башланди.

Қара дәйду, қара дәйду,

Қара мәндә йоқ.

Қаримуқниң қасрағидәк,

Гуна мәндә йоқ…

***

…Һезим көзини ечиведи, машина Сартоқай чатқаллиғидики илан кәби йолни бойлап келиветипту. «Раст, мениңда қаримуқниң қасириғидәк қара йоқ еди, қара чаплиди. Лекин вақит кимниң ким екәнлигини айрийдекән. Болдила, шу күнләрни унтай зади… Нәләргә башлап кәттиң мени хияллар…»

Машина чоң таш йолдин бурулуп, тағ тәрәпкә өрләп хелила маңди. Һезим акиниң димиғиға шивақниң һиди кәлди. Йол бойи параң қилмай келиватқан Һезим тил қатти.

— Савут, Коммунар қандақ келиватисиләр?

— Яхши, өзәңчу, биз сениң уйқаңни бузмайли дәп гәпму қилмидуқ.

— Мән ухлимидим, өтмүшкә сәпәр қилдим. Мону шивақниң пуриғини қараңлара. Әҗайип пурақ. Нәпәсим ечилип, өзәмни йеник һис қиливатимән. Мәлигиму йеқинлап қаптимиз, жутқа берип Ташкечикниң сүйидин ичсәм, сәллимаза сақийип кетимәнму техи. Арманлирим көп мениң, көңлүмгә пүкүп жүргәнлиримни ақ вараққа чүширишим керәк. Жигирмә жил вақтимни бекар өткүзүп қоймиған болсам, мүмкин үлгирәр едим. Һелиму кәч әмәс. Бу йолларда талай сәпәр чекимиз техи.

Лекин Һезим бу өзиниң ахирқи сәпири екәнлигини билмигән еди…

 

Һасил АБДРИМОВ.

Ават йезиси, Уйғур наһийәси.