Ghulja xatiriliri-ULY

Bashqurush eskeritmisi： bu yazmigha admins teripidin nadirlandi (2008-04-08)
Ghulja xatiriliri
(1856 – Yilidiki ghuljigha qilghan sepirimdin xatire)
Choqan Welixanow (rossiye)
1856 – Yili 1 – awghust
Jonggoning boroxojir chégra qarawulxanisi –

Melum ish tüpeylidin jonggo terepke ötüshke toghra keldi. Qapal shehiridin yolgha chiqip tatarinowning öyide hemrahlirimni kütüwatqinimgha bügün alte kün boldi. Pütün alatawa wadisidiki dawanlar ichide santas dawinidin qalsila biz ötidighan mushu uygéntas ( tash döwisi dégenlik ) dawini ötüsh bir az qolayraq dawan hésablinidu. Uning nami san – sanaqsiz qazaq qebrilirige oxshap qalidighan bir kichik qorghanning namidin kélip chiqqan. Bu yerlerde undaq qorghanlarning sani mingdin ashsimu, emma bularning ichide uygéntas eng dangliq bolghachqa, pütün bir wada bilen qoshulup, bu dawanning nami ashu qorghanning nami bilen atilip qalghan. Riwayetlerde éytilishiche, bu qorghanni jongghar xanliqining qunteyjiliridin biri bolghan sire batur bina qildurghanmish.
1852 – Yili polkownik kowaléwiskiy bashchiliqidiki zembirekler bilen qorallanghan bir top kazak eskiri mushu uygéntas dawinidin ötken. Biz qosmurin qelesidin ötüp bir édirliqqa chiqip qalduq. Bu alataw taghlirining axiriqi édirliqliri bolup, emdi mangsaq ili tewesige ötüp kétettuq. Édirliq tügishi bilenla keng tüzlenglikke chiqip qalduq. Aldi teripimizde bir tüp derex derex etrapida otlap yürgen atlarni körduq. Biz körgen ashu derexning tüwige jonggo terepning qarawulxanisi orunlashqandi. Biz qarawulxanigha yéqinlishishimizgha etraptiki bir töpilikke chiqip qarawulluq qiliwatqan bir esker » adem keldi » dep ünlük towlidi. Qarawulxana tamliridin birnechche ademning taqir bashliri ghil – pal körünüp yene yoqap ketti. Bundaq yawayiliq eslide warwarlargha adet bolup medeniyetlik dep sanilidighan jonggoluqlar undaq qiliqlarni qilmasliqi kérek idi. Biz jonggoluqlargha bihörmetlik qilmayli dep aldi bilen alaqichi ewettuq we qarawulxana udulidin orun tallap qonalghu rasliduq. Biz ishlirimizni tügitip kigiz öylirimizge kirishimizgila qarawulxana tereptin manjular chiqip keldi. Ularning aldida birsi étining tizginini aldigha tashlap qoyup, atni yenggil mangdurup gidiyip kéliwatatti. Biz uni mertiwilik loyi ( bashliq ) bolushi mumkin dep perez qilishtuq. U bizning chédirgha éngiship kirip xuddi köndürülgen qara qushqachtek awazini inchike chiqirip sözlep salam – sa’etni bashlidi. U aldi bilen bizge «chi fenlima ? ( Tamaq yidinglarmu )» dédi, andin özining jangjün we meslihetchi ambalgha wakaliten bizdin qisqiche ehwal soridi…
Héliqi emeldar birdem harduqini éliwalghandin kéyin, özining manju ikenlikini hem ili jangjüni teripidin bizni kütiwélip, ghuljigha bille élip bérishqa mesul bolup kelgenlikini éytti u tatarchini az – tola bilidiken, shunga u biz bilen alaqe qilghanda xenzu tiligha türkiy til arilashqan bir xil qiziqarliq tilda sözlidi.
2 – Awghust
Boroxojir qarawulxanisidin öttuq. Boroxojir qarawulxanisidin taki ösek deryasighiche bolghan ariliqta xas qaqas dalida méngishqa toghra kélidu. Bu tüzlenglikning bir uchi ghuljigha tutishidu. Bu dalida pakar shiwaq, qara shiwaq, oghri tiken dégendek chöl ösümlükliridin bashqa héch nerse uchrimaydu… Biz taza charchap, kalpuklirimiz gez baghlap ketkende ösek deryasi boyigha yétip kelduq. Chüshlük tamiqimiz piship bolghiche sugha chüshüp rahetliniwalay, dep derya süyige chüshtüm. Nediki rahet, qanlirim qizip bolalmidim, axiri aptapta issip qalghan qimizni ichip baqtim, sugha arilashturup ichip baqtim, herqanche qilipmu ussuzluqumni basalmidim… Ösek deryasidin ötüshimizgila etrapimizdiki tebi’et özgiriwatqandek bilindi. Biz keng ketken bir toqayliqqa qedem tashliduq. Ong teripimizde ili deryasi, udulimizda keng ketken bir munbet tupraq bizni kütüp turmaqta idi… Bu jaydiki ériq östenglerning boylirida her xil ösümlük, zira’etler qoyuq öskendi. Eslide achchiq shiwaq bilen oghri tikendin bashqa nerse unmeydighan tupriqi nachar, shor örlep turidighan bundaq tashlanduq zéminni érinmey özgertip, hayatliq üchün japaliq ishlep, xilmu – xil zira’etlerni térip jan béqiwatqan jonggo déhqanlirining gheyritige qarap heyran bolmay turalmaysen. Bundaq ellerde ter töküp birer nésiwige érishimen dégen adem aldi bilen dunyagha jonggoluq bolup yarilishi kérektek qilidu. Ular japa chekkendek qilghini bilen arzu qilghan nersilerge érishken. Érishkendimu nahayiti érishkendek qilidu. Chünki ular özliri xalighan yerlerni talliyalaydu hem u yerlerge xalighan chaghda su bashliyalaydu. Eslide bu köchmenler ichki jonggoda teste ige bolidighan yamghur süyigila tayinip yer térip tériqchiliq qilidighan ahaliler idi. Del mushu ehwallargha qarap bizning yerlirimizni ünümsiz dep bir ishni bashqa élip chiqalmaywatqan astiraxan, orinburig gobirnatorluqining bashqurishidiki déhqanlirimiz bu yerning déhqanliridin ögense bolghudek, dégümiz kélidu…
3 – Awghust
Biz yol boyi kichik – kichik toqayliqlar, chönek tartilghan étizliqlardin késip öttuq. Aghdurulup qoyulghan yerler, aldirash déhqanlar uchrap turatti. Biz shibe zenggi ( herbiy emel nami ) turushluq yarkent, tishqan sheherlirini ong teripimizde qaldurup, aqkentke qarap yürüp kettuq… 15 Chaqirimche mangghandin kéyin aldimizda bir bostanliq körünüshke bashlidi. Bu eslide etrapi sépillar bilen qorshalghan bir kichik sheher bolup, yiraqtin qarighanda bu sheher bekmu chirayliq körünetti. Biz sépil sirtidiki xendek üstige ornitilghan köwrüktin ötüp, sheherge kirduq. Sheher ichi jimjit bolup, égisiz qalghan sheherdek bilinetti. Her bir a’ilining hoylisida derexler bolup, qoyuq saye tashlap turatti. Biz sheherning bir doqmushida ikki balini egeshtürüp kétip barghan bir ayalni körgendila andin bu sheherdimu ademning barliqigha ishenduq. Manju impiriyesining özgiche turmush haliti biz uchratqan bu tunji sheherdila namayen bolushqa bashlidi… Biz sheherdin chiqip üch chaqirimche mangghandin kéyin toxtap kechlik qonalghu rasliduq. Kéchiche pasha chéqip tüzük uxliyalmiduq.
4 – Awghust
Tang seherde qattiq urulghan dumbaq awazi bilen oyghinip kettuq. Ili deryasi boyigha yétip barghiche yene nurghun égiz – pes töpiliklerdin ötüshimizge toghra kéletti, shunga etigendiki salqinda yolni utiwélishimiz kérek édi…
Qorghas deryasidin ötüshimizgila asmanni tuman basqandek boldi. Bir qarisaq bir top pasha bizni qorshiwalghandi. Mushundaq issiqta ölgidek halgha kélip qalghinimizda pasha uchrighiche birer salqin jay uchrisichu kashki! Rast gepni qilsaq biz qorghas etrapida ashu qan shorighuch hasharetning qolida jan bergili tas qalduq. Eslide bu pashilar sazliqtiki qumluqlar we etraptiki zira’etler arisidin tuyuqsiz hujum qilip chiqqanken. Manju élige ichkirilep kirgenséri adem olturaqlashqan yurt – kentlermu köpiyishke bashlidi. Bu kentlerni qélin derexler orap turghachqa biz sheher körmey derex körduq désekmu bolidu. Eger bu yurtlarda derexzarliq bolmay peqet soqma tamliq öylerla bolghan bolsa bizdek harduq yetken yoluchilargha xuddi sehrayi kebirni bésip ötkendek éghir tuyulatti. Biz ene shundaq güzel yurtlarning biri bolghan qorghas shehiridin öttüq. Ong teripimizdin ikki chaqirimche nérida chilpenze kenti körünüp turatti. Ong terepte körün’gen taghning baghrida yene ashundaq bostanliq yurtlar bolup, ular solun kentliri we shibelerning yuquri, ottura we töwen köpchan dégen namlar bilen atilidighan kentliri idi. Qorghas mushu iqlimdiki yurtlarning kattisi. Ili jangjüni yénidiki bérigadigha biwaste qaraydighan shibe ambal ( jujurtay ) mushu sheherde turidu. Qorghas shehiri bir – biridin üch chaqirimche ariliqta ayrilip turidighan üch parche bostanliqtin terkip tapqan. Chilpengze bagh – waranliri köp bir bostanliq sheher…
Biz yoldin ötüp barghanlar arisidin bir loyining texti rawanliq mepisige xéli obdan sep salduq. Bu bizning bundaq mepini 2 – qétim körüshimiz idi… Mepige ornitilghan textirawan nahayiti yasidaq bolup, üstige yépilghan ésil rextler aldigha éship, mepe shotisining üstige saye tashlaytti. Mepining chaqlirimu kök rengde sirlanghandi. Mepini ikki qéchir söreytti. Mepining aldida bir chaparmen, etrapida we keynide mulazimlar hörmet bilen méngishatti. Biz burun bundaq ishlarni körüp bir az te’ejjüplen’gen bolsaq, emdi téximu yéngi ishlarni körüp heyranliqimiz téximu ashidighan, barmaqlirimizni chishlep, barliq ishlarni bir allahqa tapshuridighan bolduq. Biz bügünki qonalghumizda pashining derdini tartmiduq. Etisi ornimizdin tursaq, bedenlirimiz éghirliship, yüz – közlirimiz sanggilap qalghandek hés qilduq. Men tang atqiche miltiqimni kötürüp etrapni kézip chiqtim, biraq izdiginimning paydisi bolmidi. Kéchiche sayrap uyqumni haram qilghan bödüne dégen bu bir némiler qéshimdila tursa bikardinla izdep aware boptimen.
5 – Awghust
Biz qomush basqan, yilanlar uzüp yuridighan bir deryadin ötüp, sherqiy shimalgha burulup orda xoza dep atilidighan bir kentke kélip toxtiduq we bizdin nériraqta bir derexning tuwide musulman (uyghur) déhqanlar qattiq – quruq nanlirini ghajiship oltu’atti. Tomuzning aptaplirida köygenmu yaki esli renggi shundaqmu altisheher türkliri ( uyghurlar ) ning chirayi qaramtul bolup, afghan irqidikilerge oxshaytti. Ular bashqa ottura asiyaliqlargha qarighanda wijikrek kélidu, burunliri türklerning ispahan qilichliridek ilmek, közliri chongqurraq, kalpukliri népizrek kélidu. Xenzularning tesiri bu xelqning örp – adetlirige qandaq yuqqan bolsa, chirayighimu shundaq yuqqandek körünetti. Sherq islam alimide jahankezdi, teqwadar, «heq dinning öchmes chiriqi» dégendek heywetlik nami bar emme, waqti kelgende dinning eng kichik emelliri toghrisida nurghun yil detalash qilip aghzi bésiqmaydighan ölimalarni öz medrisliride terbiyelep chiqqan mensürowtek (xoja muhemmed shérif – 19 – esirning otturilirida ottura asiyada peyda bolghan yalghan ewliya) na’ehliler we bir talay qazi, molla dégendeklerni pütkül ottura asiyagha tériwetken, nepsaniyetchi sopi – ishanlarning pasq heremxanisi, pütkül gunahlarni meydanigha aylinip qalghan buxaradek bir yerni özlirige merkez qiliwalghan. Gherbiy turkistanliqlargha qarighanda, alte sheherlikler qandaqtur bir teqwadarmu emes idi hem diniy emellerge anche qiziqip ketmeytti.
Qeshqerliqlerning yaxshi adetlirining bir ayallargha toluq erkinlik bérilgenliktur. Ayallar herqandaq yighilishlargha bimalal qatnishalaydu, hetta ayallarsiz yighilish bolmaydu désekmu artuq ketmeydu. Bu yerdiki taranchilar (ili uyghurliri ) mu xenzu medeniyitining tesirige uchrighan bolup, ular tamaq yégende choka ishlitidu, bir pöpüklük manjuche malxay kiyidu, xalas. Orda xoza bu yurttiki muhim bir bazar. Bu yerde ching impiriyesining turmush halitining hemme terepliri gewdilen’gen déyishke bolatti. Bu bazarda ashpuzullarmu az emes, her xil, her yangza kiyin’gen chenpenler (ichkiridin yötkep chiqilghan sürgünler) qedemde bir uchrap turidu. Yollarda harwilarning méngishidin peyda bolghan topa – changlar bésiqmaydu. Chékermenler we bazarchilar ashpuzullarning aldigha qoyulghan orunduqlarda olturup chay ichishidu yaki gholpiyaz, much dégendeklerni arilashturup hozurlinip olturup bir nimilerni yéyishetti.
6 – Awghust
Biz kech sa’et 7 de ghuljigha yétip kelduq. Ghuljidek bundaq zimingha adem yötkep kélip orunlashturush, bizning roslirimizning xiyaligha hergiz kirip chiqmaytti. Emma manjular japa – musheqqettin qorqmay, bundaq müshkül ishni emelge ashurghandi. Bu yerge nurghun ahale köchürüp kélin’gen bolup, bular ili teweside sekkiz sheher we bir qanche on kent bina qilghandi.
Gherbiy yurttiki chégra qoghdighuchi qisimlarning hemmiside shibe we solun eskerler bar. Solunlar manju xanliqi jongghariyeni béqindurghan ashu yillarda sherqiy shimaldiki ölkilerdin köchürüp kélin’gen. Shibeler bolsa kéyinrek yeni qeshqer tereplerdiki qozghilanglardin kéyin yardemchi küch süpitide élip kélin’gen. Shibe we solun qisimliri ghuljining shimalidin tartip ili deryasini boylitip taki chégra ponkitlirighiche jaylaghturulghan. Ularni ilidiki bir birigada générali bashquridu. Xujurtay déginimiz shibelerdin qoyulidighan polk komandiri derijilik bir emelning nami. Shibeler bilen solunlar sekkiz polkqa bölünidu. Her bir polkni kök qubbe munchaqliq qalpaq kiyidighan zenggiler bashquridu. Solunlar ghuljigha yéqin jayda turidu, shibeler bolsa tagh baghrilirigha makanlashqan. Bu xelq manju impiriyisining etiwarliq jengchiliri bolup, ularning muqim herbiy wezipisi bar… Ularning qazaq we mongghullar bilen alaqisi qoyuq bolghachqa, rohi haliti kötürenggü we jushqun…
Bizni ghuljigha konsul özi bashlap keldi. Biz sayram köli etrapidiki taghlarda mongghullarning qalmaq, chaxar we turghawut qebililirining yashaydighanliqini bilduq… Biz bu bir künde 50 chaqirimche yol mangghandin kéyin yérim kéchide ghuljidiki soda bazirigha yétip kelduq. Chégra sodisi élip bérish üchün 1852 – yili ruslar ghulja bilen chöchekte soda bazarlirini qurghandi. Shu chaghda manjular bazar qilidighan yerni sarbulaqning u teripidiki tashlanduq yerdin körsitip bergendi.

7 – Awghust
Biz ilgiri jangjünning du loyi isimlik herbiy emeldari arqiliq ewetken sowgha – salamlirini qobul qilghanduq. Bu qétim bizningmu ulargha jawaben sowgha – salam bérishimizge toghra keldi. Bu ishqa mesul bolghan manju emeldar sowgha – salamlirimizni qobul qilishqa jüret qilalmay toxtap qaldi we jangjündin qayta ijazet élip kelgendin kéyin, andin bizge jangjün bilen meslihetchi ambalning sowgha – salamlarni qobul qilishqa teyyar ikenlikini, ruslar bilen manju xanliqining dost eller ikenlikini bayan qilishti. Du loyi bu geplerni dep bolup ikki qolini pishanisige apirip juplep bizge tazim bija keltürdi. Shundaq qilip u könglidikini emeliyette körsetkendek qildi.

8 – Awghust
Biz töt tamning ichide olturup qilidighan birer ishimiz bolmighachqa taza zériqtuq. Bügün chüshlük tamaqta konsul bizning béyjingda oqup bilim alghan kishilirimiz toghrisida gep échip qaldi. Béyjingdiki rus elchiliri bilen 18 yil bille bolghan kaminiskiy dégen kishi chéchini chüshürüp rahip bolghanken. Kaminiskiy béyjinggha qarap yolgha chiqqan kündin bashlap kündilik xatire yézip mangidiken, u yazghan xatirilirini kichik bir qapqa sélip saqlaydiken… U yene bosh waqitlardin paydilinip xenzularning yin – yang ( musbet we menfi ) dep atilidighan dunyagha tunji bolup yaralghan er – ayal heqqidiki tunji diniy diramisi heqqide izden’genken. U diramidiki » yin naxsha éytsa, yang ussulgha chüsher, yin – yanglar xoshal bolup cheksiz hozur halawet sürer » dégen nezmilirini terjime qilghanken. Yene bir alim iyakinif ependi bolsa amirosiyening nikahsiz ayalidin tughulghan balisi. Iyakinif 26 yéshida arximandirt bolghan. U turmushta shallaqraq bolghachqa, dadisi amirosiye uni chetelde tursa tüzülüp qalar, dep oylap, béyjinggha ewetiptu. U shuning bilen nam – mertiwidin ayrilip, béyjingdiki wolokolamiski munastirida 5 yil turghandin kéyin, baron shillingning yardimide munastirdin boshap, qiyaxtagha qaytip kélip, diniy tonini tashliwétip, addi puqragha ayliniptu. Iyakinif béyjingda xenzuchini pishshiq ögen’gen we eserliride keltürgen pakitlar ching hökümitining resmiy söhbetliridin élinghan…

9 – Awghust
Kalinowiski ( 1856 – yili ghuljidiki rus konsulining katipi bolghan kishi ) » aqsugha barghinimda bir xenzuning kündilik xatirisini oqudum » dégendi. Uning xatiriside » yü’en sulalisi tarixlirida mongghullar qipchaqlarning yurtlirini boysundurghan, déylgen, undaqta yü’en sulalisining boysundurghan yurtlirining biri jenubtiki yette sheherning biri bolghan aqsu shehi’iri ikenlikide guman yoq » dep yézilghan. Bügün chüshlük tamiqimizda béliq yiduq. Ili deryasining biz tereptiki bölikide bu xil béliq uchrimaytti. Béliqchilarning éytishiche, ili deryasining yuquri éqimida bundaq béliqlarni tapqili bolidiken.
Emdi yémek – ichmek ehwali toghrisida toxtilip öteyli: bu yerde gösh erzan bolup, kala göshining bir qadiqi töt tiyin kümüsh, qoy göshining bir qadiqi besh tiyin kümüsh pulgha sétilidu. Biz tereplerde gollandiye toxusi déyilidighan toxularni bu yerde xenzu toxusi deydiken. Bu toxu adette 10 qadaq kélidiken. Tumshuqining üstide yene bir kichik qizil qangshiri bar béyjing ghazlirining göshi temsiz hem qattiq kélidu. Ördekliri bizning ördeklirimizdin anche perqlenmeydu. Miwe – chéwilerdin bu yerde shaptulning üch xil sorti bar. Bir xili almidek chong bolidighan tüklük shaptul, ikkinchi xili qizghuch parqiraq hem kichik kélidu. Üchinchi xili yapilaq shaptul bolup, bekmu yiyshlik. Bundaq tatliq shaptul hetta béyjingdimu ösmeydu. Bularning ichide yoghan tüklük shaptul déginimiz bashqa shaptullarni ulash arqiliq yétishtürülgen sort bolup, temi kéyinki ikki xildek tatliq emes. Neshpütliri nahayiti yaxshi. Berge amut dep atilidighan bir xil amut türi bolup, uning temi bizning neshpütlirimizningkige yetmeydu. Ghuljida alma köp bolsimu, biraq temini bek yaxshi dep ketkili bolmaydu. Neshpütliri bek temlik bolup, fransiyening neshpütlirige oxshap qalidu. Anar nahayiti az uchraydu. Aluchilar baghlarda yaki dalilarda iyul éyining kirishi bilen piship bolidu. Üzümning sortliri bek köp. Aq saywa, munaqi üzüm, achchiq – chüchük pishidighan qara üzüm yene her xil üzümler bar ushshaq bolidighan qara üzümlermu uchrap turidu. Bu yerde yene sériq qoghun bilen qeshqerning puraqliq qoghunlirimu bar. Yene kök qoghun, qishliq aq qoghun dégen sortlirimu bar. Qishliq qoghunlarni kéler yilning mart aylirighiche saqlisimu buzulmaydu hem bundaq qoghunlarni bashqa jaylargha yötkisimu héchnerse bolmaydu. Tawuzliri sel saghuch rengde bolup anche temi yoq. Eslide qipqizil chiqidighan tawuzlargha bu yerning tupriqi xil kelmigechke, sarghiyip qalghan bolushi mumkin. Terxemekliri uzun – uzun bolup chüshidu. Biraq uni tuzlap xam sey qilghanda, renggi saghuch körünidu. Yögimech ottek yamiship ösidighan kartopning tüpi yoghan bolidu. Badana temi kartopqa oxshighini bilen xéli temlik.

10– Awghust
Bügün rus sodigerliri bilen sada alaqisi bar bir xenzu bizni izdep keldi. U ruschini az — tola bilsimu xenzulardek ahangini dimaqtin chiqirip sözleytti hem bizning geplirimizni xatirilep mangatti. Bu xenzugha bizning échip yapqili bolidighan kichiki bir eynikimiz yéngiliq tuyuldi bolghay uni qoligha élip aldi – keynige sinchilap qarap maxtidi. Men uninggha eger bu eynekni yaqturup qalghan bolsang élip ket, dégendim, u tekellup qilghandek qilip manga, könglingiz tüz ademkensiz, dégendek yaghlima sözlerni qilishqa bashlidi. Menmu uninggha jawaben adet boyiche köksi – qarningiz keng, chiqishqaq ademkensiz dep jawap qayturdum.

11 – Awghust
Bügün ikki terepning söhbiti resmi bashlinidighan kün. Manjular biz uchün xilmu xil ta’amlarni teyyarlidi. Ashpezler tamaqni köz aldimizdila teyyarlap bizge öz hünerlirini köz – köz qilishti. Buning üchün ular xojayinliridin inam alatti. Bu ta’amlargha nimilerning qoshulghanliqini bir xudaning özi biletti. Ularning eng isil tamiqi bolghan choshqa göshi, karakatsiya dep atilidighan bir xil déngiz mehsulati we ömüchükke oxshap qalidighan qurutlar qorulghandi. Yene samsa, ördek göshi dégenlermu turatti. Bu ta’amlargha piyaz bilen lazining arilashmisini quyghan bolghachqa, puriqi dimaqqa urulup turatti. Méning mijezim taza yaxshi bolmighachqa bu ta’amlarni aghzimgha bir talmu salmidim.

15 – Awghust
Mushu künlerde chishim aghrip qattiq qiynilip kettim. Axiri amal bolup qalar dep xenzu tiwiplargha körünüp baqtim. Ular manga dora dukinidin aq parashokqa oxshaydighan dora bilen bir xil puraqliq ot chöpning yopurmaq – yiltizlirini ekilip bérishti. Biraq bu dorilar chishimning aghriqini toxtitalmidi. Manga dunyada chish aghriqidinmu yaman aghriq yoqtek bilinip ketti derdimni özem bilimen. Tünügün biz ghulja shehirige at bilen kirip chiqtuq. Aldimizda bireylen yol bashlap mangdi. Sarbulaq jilghisidin chiqishi’izghila ong teripimizde heywetlik mawtinsha imariti, sol teripimizde qebristanliq körünüp turatti. Ölgenler üchün qebre qaturushqa jay tallashta dunyada xenzulardek estayidil ish qilidighan xelq bolmisa kérek. Pakar – pakar xenzu qebriliri bizning soda bazirimiz etrapidimu, yollardimu uchrap turatti, musulmanlarmu ayrim qebristanliq bina qilip, etrapini tam bilen qorshap, ikki yerdin derwaza qoyuptu. Musulmanlarning qebrisimu özgiche: qebrige qurandin élinghan ayetler yézilghan qebre béshigha ay süretlik belgiler qadalghan bolup, bekmu heywetlik we chirayliq körünidu. Qebristanliq qoyuq ormanlar bilen qaplanghan bolghachqa, bir baghchigha oxshap qalidu. Shunga sherq elliride kishilerning topliship ziyaret qilidighan jayi qebristanliq bolushi ejeplinerlik emestek qilidu.
Bu yerning baziri bizning bazarlardek bir keng meydangha bina qilinghan emes. Bazarlar kochigha oxshaydu, kocha boyidiki a’ililerning keynide hoyla – aram bar, aldi kochigha qaraydu, bu halet biz tereptiki a’ililerning tetürisi désekmu bolidu. Bazarda herxil ademler uchrap turidu. Uzun yektek kiyiwalghan döletmen sodigerler, qapqara saqalliq selle yögiwalghan enjanliqlar ( ottura asiyaliqlar ), qara köz, ilmek burun, aq köyneklik qeshqerliqler hemmisi bar. Bu bazarda uchisigha uzun chapan kiyiwalghan bir taranchi ( jenubtin yer térish üchün kelgen uyghurlar ) sétiwalghan pichip tawuzini hozurlunup yémekte. Uning chirayi négirning chirayidek qapqara, chishliri merwayittek apaq idi. Qapaqliri ishship ketkendek körünidighan gazir köz manjular, közliri qismaq, lighildap turidighan népiz aq köynek kiyiwalghan xenzular, bélini ching baghliwalghan, téridin tikilgen tumaq kiygen, putigha tére yögiwalghan mongghullar dégendek her xil irqtiki kishilerning hemmisi tépilidu. Qarisingiz hemme adem aldirshtek birer ishning helekchilikide chépip yürgendek qilidu. Yipqa ötküzüp kötürüp yürgen yarmaq pullarning jiringlighan awazliri anglinip turidu. Yollarda kishiler ghangzilarda bir nimilerni chékiship, külüshüp bir – biridin ehwal sorashqandekmu qilishidu… Bizning bu yerge kélishimiz bazarchilarni heyran qaldurup ghulghula peyda qildi. Terep – tereptin » olus, olus » dep towlighan awazlar anglandi. Beziler téxi yénimizgha kélip, üsti bashlirimizni silap béqishti. Téxi men, bir köchmenning kiyimlirimizdiki iznak – belgilirimizni körüp hemrayigha: qarap baqe, orus loyining kiyimliridiki yamaqlar néme dégen köp, déginini anglap qaldim. Biz kochilarda xanim – qizlar olturghan mepilerge uchriduq. Mepidiki yüzlirige apaq upa sürüp, lewlirini qizartiwalghan nazinin xénimlar bizge tikilip qarap, yüzlirini yelpügüch bilen menilik yelpüp qoyatti. Beziliri tuyuqsiz kakkuktek qaqaqlap külüp kétetti hetta chéchigha qisiwalghan güllerning chüshüp ketkininimu sezmey qalatti. Bular xanliqtiki » sheherning apetliri » dep nami chiqqan setenglerning bir xili bolushi mumkin. Biz bir dukangha kirduq. Dukandar bizni obdan qarshi élip orunduqqa teklip qildi. Dukan ichi xéli pakiz idi. Tamgha bir qanche eynek we uzun saqalliq bir ambalning süriti ésiqliq turuptu. Yene bir tamda etrapi zinnetlen’gen, hösnixet chüshürülgen manju yéziqidiki lewhe ésip qoyuluptu. Yene bir terepke qalpaq, chilim, hésabat deptiri dégendek nersilerni ésip qoyuptu. Dukandar bizni nahayiti chong izzet – ikram bilen kütüwaldi. Keyni – keynidin tamaqqa zorlap turdi, hetta héliqi » sheherning apetliri » dep nam chiqarghan seteng xénimlarnimu chaqirip kelmekchi boldi. Xenzular arisida mundaq setenglersiz méhmandarchiliq bolmaydiken. Bundaq setengler üch tariliq ghijeklirini chélip, sizge naxsha éytip béridu. Bu arqiliq rohingizni kötürüp, könglingizni échip, sizni özige ram qilmaqchi bolidu. Sizni tamaqqa teklip qilghan bolup apaq qollirini boyningizgha gireleshtürüp sizge yalwuridu. Bu chaghda ularning güzel ruxsarigha qarap siz hergiz yaq déyelmeysiz. Ular téxi tamaq üstide oyun chiqiridu, oyunda utulup qalghanlar haraq ichidu. Bundaq oyunlar biz üchün yéngiliq bolsimu, biraq biz ularning telipini qobul qilmiduq. Chünki bizning bazar aylinip qilidighan ishimiz téxi tügimigendi. Biz turalghumizgha qaytish yolida ashpuzullarnimu aylinip chiqtuq. Kishini heyran qalduridighini shuki, bu yerdikilerning hayati xuddi qedimqi rimdiki sergerdan puqralargha oxshash dalida we yollarda ötidiken. Ular kün boyi bazarlarda laghaylap yuridiken. Bir yarmaqqa ige bolsa, qorsiqini béqip, nede kech bolsa shu yerde tüneydiken. Egerde bundaq erzanchiliq bolmighanda, bu eldiki namrat — yitimler achliqtin ölüp tügigen bolatti. Ademmu shunche köp, shunche köp ademning hemmisi ishlemchi, epsus, bundaq köp ademge nede ish. Shunche ishlemchi bikar yürgen, bu yerde emgekning héch qimmiti yoq. Biz tereplerde 300 somgha saldurghili bolidighan öylerni bu yerde 100 somgha saldurghili bolidu. Biz tereplerde sizning bir qachingiz sunup ketse tashliwétisiz, emme bu yerdiki kishili’er uni qayta qaditip ishlitidu. Men üsti – üstilep qadaq saldurup chaplap ishletken bir qachini kördüm. Buni qadap chiqish üchünmu bir qanche kün waqit israp bolatti. Bizler bundaq idishni bikargha bersimu almaymiz hem chaplatqilimu apirip bermeymiz, chünki bundaq qachining bahasimu 20 tiyindin ashmaydu. Yaz pesli yétip kélishi bilen köchmen xenzular tériqchiliq ishlirini bashliwétidu. Ular yalang ayagh, yalang bash boluwélip ishlep, xalighan yerde yétip – qopup yüridu. Biraq qish pesli ular üchün bir dozaq. Chünki bu yerning hawasi ichki jonggoningkige oxshimaydu, qishta qar, soghuq, shiwirghan höküm süridu. Qishning qehritan soghuqlirida nurghun köchmenler tonglap qar astida qalidu. Etiyaz kélishi bilen nurghun jesetler ili deryasigha tashliwétilidu yaki chérikler teripidin tépilghan jayigha kömüwétilidu. Xenzu qebrilirining muqim bir yerde bolmay, u yer bu yerlerde közge chéliqishidiki seweb mana mushu.

18 – Awghust
Yéqinda ikkinchi qétimliq söhbet ötküzüldi. Jonggoluqlar at qoyushqa nahayiti usta xelq. «Mandarin» dégen söz bizge portugaliyelikler arqiliq kirgen. Emma bu sözning xenzularning qaysi sözidin élinghanliqi namalum. Manju xandanliqida ahaliler min, chén dégen ikki guruhqa ayrilghan, «min» dégen addi puqralarni körsitidu, «chén» dégen padishahning emeldarliri dégendek bir menige ige.
Ili shehiri yeni musulmanlar ghulja dep ataydighan bu sheher ili wilayitining merkiziy shehiri hésablinidu. Pütün shinjang yeni ili, tarbaghatay we yette sheherlermu ghuljigha qaraydu. Ölkidiki bash gobérnator we barliq qisimlarning bash qomandani jangjün déyilidu. Uning yénidiki mu’awini we meslihetchisi meslihetchi ambal déyilidu. Tarbaghatydimu bir gobérnator ( okurday ) qoyulghan. Ilida manju hökümiti bilen bille yerlik hakimbeglermu bar. Kona ghulja dep atilidighan musulmanlar shehirini hakimbegler bashquridu. Alte sheherdiki herqaysi sheherlerning öz hakimbegliri bar. Ularning birsige wangliq nami bérilgen. U hakimbeg eyni chaghda manjularning jahan’gir xojini yoqitishigha töhpe qoshqan ishaq dégen kishining ewladi iken. Turghawut mongghullirini manju emeldarliri bashquridu, emme ularning arisida ewladtin – ewladqa miras qalidighan wang otughatini alghan qebile bashliqliri we musteqil el sorash hoquqigha ige qebile bashliqilirimu bar ili ahalisidin esli bir bolghan yerlik musulmanlar, qeshqerlikler, taranchilar, xenzular we manju emeldarliri sheherlerde turidu. Shibeler bilen solunlar herbiy wezipe öteydu. Chaxar mongghulliridin ayrilip chiqqan qalmaqlar sayram köli etrapida, oyratlardin chiqqan qebilili’er bolsa tékes etrapida yashaydu. Ghuljigha musulmanlar ( uyghurlar ) ashu jonggharlar dewride ashliq téritquzush üchün köchürüp kélin’gen bolup, ular eng deslep kona ghuljigha kélip olturaqlashqan. Shibe we solunlar manjuriyedin köchüp kelgenler bolup, solunlar daghurlar bilen manjularning arisidin chiqqan bir xelq. Shibeler bolsa manjular bilen solunlarning arisidin chiqqan xelq. Bu xelqler manju xanliqi bu yurtlarni el qilghan chaghlarda köchüp chiqqan.
Taranchilar alte sheher tereptin köchürüp kélin’gen déhqanlar, ular yer térip eskerlerni ashliq bilen béqish wezipisini üstige alghan, hökümet ularni sapan, boqusa, öküz qatarliq déhqanchiliq lazimetlikliri bilen teminlep turidu, ularning hali tolimu xarab. Qalmaqlar herbiyler üchün ishleydighanlar bolup, chégrida qarawulxanidiki eskerlerning atlirini baqidu, ilidiki xenzularning bir qismi soda – sétiq üchün kelgen tijaretchiler, bir qisimi waqitliq turidighan hünerwenler, yene bir qismi biraqla köchüp kelgen ahaliler hésablinidu. Biraqla köchüp kelgenler chenpenler déyilidu, ular kentlerde olturaqliship, kanlarda ishleydu yaki her xil ishlarni qilish üchün sheherlerde yashaydu. Ular jandin toyghan bir top sergerdanlar bolup, da’im jidel – majira chiqirip turidu. Ötken yili qishta ghuljida chenpenler topliship isyan kötürmekchi bolghanda, manjular bilip qélip, eskerlerni ishqa sélip, mingdin oshuq chenpenni qirip tashlaptu. Bbu qirghinchiliqta ularning yérimi dargha ésiliptu, bir qismini deryagha tashlap öltürüptu, yene bir qsimi jenubqa qarap qéchip qazaq dalisi bilen chégrilinidighan qalqan téghigha qéchip bériwaptu. Ular hazirmu shu yerde möküp yürgidekmish. Bu elde yene xuy – xuy deydighan bir musulman xelq bar, ular buningdin 300 yil burun xenzu élige kirgen türklerning ewladi, ular hazir öz milliy alahidiliklirini yoqatqan bolup, xenzuche kiyinip xenzuche sözlishidu, biraq öz aldigha meschit sélip, namaz oqup, diniy ehkamlar boyiche ish qilidu, meschitlirini butxane sheklide salidu hem meschitning wiwiskisini xenzuche yéziqta yazidu, ularning axun dep atilidighan öz molliliri bar, ular xudani allah démey foya dep ataydu, muhemmet eleyhisalamni meymeyti dep ataydu. Jonggo tarixida xuyxu, xuyxur, xuy xuy dégen namlar bilen atilip, kéyin alte sheherning asasliq ahalisi bolup shekillen’gen bir xelq bar, sherq menbeliride bu xelqni uyghur dep ataydu, hazirqi altesheher xelqini manjular chentu dep ataydu, bu sözning esli menisi béshigha selle yögiwalghanlar dégenlik bolidu. Uyghurlar türkiy tillarning uyghur dé’aléktida ( kilaprot dégen kishi uyghur dé’alékti dégenni otturigha qoyghan ) sözlishidu. Bu til türkiy tilni asas qilighini bilen yene melum jehettin oxshashmaydu. Uyghur tilida mongghulche sözler köp, tibetche sözlermu az emes, bu tilning girammatikiliq özgirishliri we gep qilghanda melum bolidighan alahidiliklirimu nurghun alataw qirghizlirining tili mushu uyghur tilining bir tarmiqi hésablinidu. Uyghurlar chinggizxan yashighan dewrlerdila islam dinigha kirip bolghan hem özlirining yéziq medeniyitini saqlap kelgen millet. Ular medeniyetlik millet bolghachqa, mongghullar ularni katipliq we bashqa hakimiyet ishlirida alahide orungha qoyup paydilanghan. Men bu yerde qedimqi uyghur yéziqi dégen nam bilen meshhur bolghan qedimqi mongghul yéziqidiki wesiqilerni qanche izdep baqqan bolsammu tapalmidim. Manjular uyghurlar bilen bille yashap turup, ularning namini uyghur dep atimay «musulman» depla ataydu, emma bashqa bir qisim milletlerni öz milliy namida ataydu. Manjular ottura asiyaliqlarning hemmisini enjanliqlar dep ataydu. Osman türklirini xunkar, ruslarni ulus, mongghullarni toyzi, qazaqlarni xasaq, alataw qirghizlirini burut dégendek namlar bilen ataydu we qirghizlarni bedewiyler dep qarap héchqandaq étibar bermeydu.

20 – Awghust
Bir ishtin tolimu heyran qalduq. Bügün chüshlük tamiqimizgha qara toxuning göshini ekelgenken, qarisaq toxuning göshimu, shorpisimu, hetta söngeklirimu qara chiqiptu. Iwan ilich ( konsul ) bizge qara toxuning göshining qara, qattiq hem temsiz bolidighanliqini dédi. Xenzularda öy qushlirini öltürüp, yungdap bolghandin kéyin satidighan adet bar.

21 – Awghust
Xenzular élini sherqte chin dep ataydu. Miladiyidin ilgiriki 221 – yilidin miladiyidin ilgiriki 221 – yilghiche bu elde chin sulalisi dégen bir fé’odalliq padishahliq qurulghan. Bu sulalining qurghuchisi chin shixu’ang dep atalghan. Uning oghli textke chiqqanda ichki urush yüz bérip, chin sulalisi aghdurulghan. Xenzular öz élidiki bashqan millet xelqlirini qebile we xaqanlarning namliri bilen, özlirining naminimu sulale namliri bilen atiwalidu. Ular özlirini manjulardin perqlendürüsh üchün » xenzu » dep ataydu. Xen dégen nam miladiyidin ilgiriki 206 – yilidin miladiye 25 – yilghiche höküm sürge ikkinchi qétimliq sulale – xen sulalisining namidin kelgen. Bu sulalini xen’gawzu dep atalghan lyu bang dégen kishi qurghanken. Xen – sama yoli dégen söz. Manju impiriyisining jonggo dégen yene bir nami bar. Burunqi chin sulalisi yurt sorashta tedbirsizlik qilghachqa, tézla aghdurulup kétip, tarixta yaman ataqqa qalghan. Biraq chin shixu’ang padishahliqning qurghuchisi dep qaralghachqa, u hörmetke sazawer bolup kelmekte. Adette xenzular manjulardin perqlendürülüp min ( puqra ) dep atilidu. Manjular tugh dep atilidu. Manjularning hemmisi birqanche tughlargha bölün’gen.
Qedimqi zamanlarda yeni miladiyidin ilgirila xenzulargha tonushluq bolup kelgen bu yurtning öz aldigha hökümranliri bolghan, bir qanche sheher döletliri qurulghan. Bu xelqlerning kim bolidighanliqi hem qaysi tilda sözlishidighanliqi namelum, kéyinki zamanlarda bu yerdiki xelqler türkistanni merkez qilghan soghdiyane dölitige tewe bolghan. Xenzular bu yerdiki bir qedimiy sheherni béshi bali dep atishidu. Bu isimdiki » bali » dégini » bel, dawan » dégenlik bolidu. Shunga » béshi bali » dégenlik » besh bel, besh dawan » dégenlik bolidu, dégen qarashlarmu bar. Altesheher dégen isimning kélip chiqishi toghrisida xenzu menbeliridin bir nersige érishkili bolmaydu. Xenzu menbeliridiki tujö ( türk ), jojan, yawchi dégenler zadi qandaq xelqler ? Bezi alimlarning qarishiche qara xitaylar kidanlarning ewladi, altun xanlar ( chin sulalisi kishiliri. Burfélar ) bolsa yöjilerning ewladi déyilidu. Iwan ilich bularni gétlar, masagétlar dep qaraydu. Heyran qalarliq yéri shuki, miladiyidin ilgiriki xenzu menbeliride bir xil qewimler tilgha élinghan bolup, bu qewimler noghaylargha ishlep béridighanlar idi, déyilgen. Bu toghruluq tepsiliyrek chüshenchige ige bolush üchün iyakinif bichürin ependining «qedimqi ottura asiya xelqliri toghrisida melumatlar» namliq kitabigha muraji’et qilishqa toghra kélidu.

22 –Awghust
Bu yurttiki nanlar bizning nanlirimizdin aqiraq kélidu. Buning sewebi bu yerdikiler bughdayni nemdep bolghandin kéyin un tartidu. Emma bundaq unda yéqilghan nanlar asan qurup qélip qétip kétidu. Bu yerdiki xenzu tügmenlirige at, qéchirlar qoshulidu. Bezide su tügmenlirimu uchrap qalidu, emma bizlerningkige oxshimaydu. Bu yerning xamanlirimu bashqiche, bu yerdikiler xamanda bughday yumshitish üchün öküz yaki at qoshulghan chong tashlarni mangghuzidu. Ichki ölkilerde dénini israp qilmasliq üchün, bughdayning bashaqlirini ayrim qirqiwélip, samanlirini kéyin orup yighiwélip, uni öy salghanda ögzige salidiken yaki bora, qalpaq dégendek nersilerni toquydiken.
Jonggo ( menching impiriyesi ) özining muqim bolmighan jemiyet ehwali, mejusiylik asasidiki pelsepisi we yekke — yiganiliqi jehettimu, ajizliqi we mudapi’e jehettiki boshangliqi jehettimu qedimqi zamandiki halidin kétip xarap bolush aldida turuwatqan rim impiriyesige barghanséri oxshap qéliwatatti. Eger siz jonggo tarixini téximu ichkirilep bilip baqsingiz, bundaq oxshashliqning yene barliqigha qarap heyran qalisiz. Tarixta bedewiyler xenzulargha köp qétim tehdit salghan. Xenzular taqabil turalmay ajizlargha xas chare – tedbirlerni tüzüp, yatlargha qulluq bildürüp ulardin insab tiligen hem bu sowgha — salam tartuq qilip, ulardin insab tiligen hem bu sowgha – salamlarni yat qewimlerning özlirige qilghan yardemlirining ejir heqqi dep qarap kelgen. Xuddi qedimqi rim padishahliri yat qewimlerge kénez namini berginidek, jonggo padishahlirimu etraptiki bashqa xelqlerge wang, gung namlirini tartuq qilip, ularning abraypereslik héssiyatidin paydilinip kelmekte. Yene kélip bu padishahlar sowgha – salamgha qarighandimu éghirraq bir xil bedelni töleydu. Xuddi türkiye sultanlirining öz qizlirini özi yétilep apirip yat qewimlerge sowgha qilghinigha oxshash, jonggo padishahlirimu öz melikilirini etraptiki yat milletlerge yatliq qilghan. Jonggodin ibaret bu döletning nime üchün munqerz bolup ketmigenlikige heyran qalmay turalmaymiz. Bu döletni yat eller köp qétim bésiwélip, talan – taraj qilip kelgen. Emma her qétimliq qalaymiqanchiliqta peqet padishahla texittin chüshüp, jonggodin ibara’et bu el bir dölet süpitide saqlinip qéliwergen. Bu döletni bésiwalghan yat xelqler xenzu medeniyitining küchlük tesirige uchrap, axirida xenzulargha asmilatsiye bolup ketken. Undaqta shunche medeniyetlik dep atalghan rim impiriyesi nime üchün sirttin bésip kirgen yatlarni ( yawayi xelqlerni ) medeniyet jehettin béqinduralmighan. Rim impiriyesi qedimde munqerz boldi. Butpereslikni yiltizidin yoq qiliwetken xiristi’anlar munqerz qiliwetti. Rimliqlar dinsizlar idi. Ularning yol bashlighuliri ( peyghemberliri ) mu yoq idi. Shuning bilen qedimqi dunyadiki bu qudretlik elni yat xelqler emes belki xiristi’an dini munqerz qiliwetti désekmu bolidu. Jonggoda din eng üstün orundiki nerse emes. Herkim xalighan dingha kirse boliwéridu, shunga sirttin kirgen yat xelqler xenzu medeniyitini qobul qilmasliqqa, xenzular bilen arazlishishqa seweb tapalmaydu, yene kélip xenzular üstidin shikayet yürgüzgen yat xelqlerning özlirimu dingha anche étibar bérip ketmeydighan xelqler idi. Rim impiriyesige bésip kirgen gérman qebililiri bolsa xiristi’an dinini yéngila qobul qilghan bolghachqa, diniy qizghinliqi nahayiti yuquri bolup, dinsiz hem xudaning asiysi hésablinidighan rimliqlargha chish – tirniqighiche öch iken. Shunga xiristi’an eqidilirige pütünley yat bolghan rimdiki mejusiylik we bashqa eqidilerning pütünley yoqilip kétishi muqerrer idi. Rim impiriyisining gümran bolishigha gérmanlar sewebchi bolghan bolsa, kéyin kirist baryriqi astida jem bolup güllen’gen gérmanlarning dunyagha kélishide yene özliri asasliq rol oynidi. Eger tarixta xenzularni musulmanlar yaki xiristi’an dinidiki xelqler boysundurghan bolsa, jonggo belki munqerz bolup ketken bolatti, u chaghda jonggoda saqlinip kéliwatqan dunyawi shöhretke ige medeniyet jewherliri pütünley yoqalghan bolatti yaki bashqiche bir étiqad bayriqi astida xenzula qayta yéngi qiyapet bilen otturgha chiqip tereqqiy qilar idi.

23 – Awghust
Bügün üchinchi qétimliq söhbetni élip barduq. Chay ichkech parangliship olturduq. Biz bilen söhbetlishishke kelgen bezi amballar mügdep qalghandek olturatti. Biz terepning konsulida béyjingda sizilghan manju impiriyisining xeritisi bar idi. Bu nahayiti toghra sizilghan bir xerite bolup, xeritidiki chong deryalar qara kök rengde, kichik deryalar yéshil rengde sizilghanidi. Taghlarmu egri – bügri belgiler arqiliq ipadilen’gendi. Jonggodiki ikki muhim derya atalghan changjyang we xu’angxé deryalirimu éniq körsitilgendi. Konsulda yene shinjangning jungghariye, tarbaghatay we altisheherlerning atlisimu bar idi. Xeritide jonggoning gherbiy chégrisi balqash köli bilen issiq kölgiche ulashturup sizilghan hem balqash köli tömürtunur, issiq köl tuz köl, dep atalghan. Déywis ependi jonggo xeritiliri toghrisida toxtilip » jonggo xeritisi del sizilghan xerite. En’giliye bashqurushidiki hndistanni hésabqa almighanda, bashqa asiya döletlirining xeritiliri arisidin jonggo xeritiliridek toghra sizilghan xerite yoq déyerlik » dégendi.
Bu yurttiki budda dinining xutuxta ( lama dinidiki bir diniy emel derijisi ) derijilik rohaniysi xamba dep atilidu we ghuljidin 15 chaqirim néridiki bir jayda turidu. Mongghuliye bilen tibette budda dinining muxlislirining sanigha qarap qoyulghan 72 dek xutuxta bar, ular dunyagha qayta törelgen muxlislar dep qarilidu. Xutuxta – yuquri kamaletke yetken dégenlik bolidu. Ular buddaning hozurigha eng yéqin kishiler déyilidu. Xutuxta bolghanlar bom oqush üchün tibetke barsa dalay lama ularni alahide kütiwalidu.

25 – Awghust
Tünügün men ghulja shehirining sirtigha chiqip keldim. Bu yerdiki sheherlerning hawasi dimiq bolghachqa ademning nepsini qisatti. Shinjangda eng deslep yene miladiyidin ilgiri’iki zamanlarda zadi qandaq milletlerning yashighanliqi toghrisida izdinishke toghra kélidu. Qedimqi zamanlarda üchturpan, aqsu, kucha, ürümchi, pichan, xoten, yeken, qeshqer qatarliq sheherlerning hemmisi öz aldigha padishahliri bar bolghan sheher döletliri idi. Xenzu menbeliride bayan qilinishiche, bu padishahliqlarning ahaliliri budda eqidilirige qattiq emel qilghan hem budda eqidiliri öginish üchün ichkiridin nurghunlighan rahiplar xoten’ge kélip budda ilmi bilen pelsepisini öginip qaytqan. Bezi alimlar bu sheher döletlirini hindi nesilidiki ahaliler berpa qilghan hem xoten dégen söz sansikiritche qostana ( yer kindiki ) dégen sözdin kélip chiqqan, dep qaraydu. Bu hökümning toghriliqigha anche ishen’güm kelmidi, shundaqtimu bu pikirlerning xéli jéni bardek qilidu. Özara qoshna bolghanliqi üchün tibetlerning turan tereplerge ötüp budda dinini tarqitishi éhtimalgha nahayiti yéqin idi. Altisheherliklerning chiray – shekli hindi, parslargha we ottura asiyaliq tajiklargha oxshaydu. Tajiklar özlirini hazir yashap kéliwatqan jaylarda qedimqi zamanlardila yeni türkler kélishtin burunla yashap kelgen, dep qaraydu. Qaramtul, chongqur köz, qangsharliq, wijikrek kelgen altisheherlikler türk we mongghul irqidikilerge oxshimaydu. Beziler 11 – esirlerde shinjangning asasliq ahalisige aylinip bolghan uyghurlarni mongghul irqigha tewe déyishidu. Eyni chaghda maware unnehirge kelgen mongghullar bilen özbéklerning mongghul irqigha xas chiray – shekilliri esli halitini saqlap kéliwatidu. Eger uyghurlarni mongghul irqigha tewe dések, u halda ular asanla özgirip hazirqidek bashqiche bir irqtik milletke özgirip qalattimu? Ejeplinerlik yéri shuki, pütkül alte sheher xelqi türkiy tilda sözlishidu ( tajiklardin bashqa ). Shunga » bu mesililerning tégige yétish nahayiti tes dégen gep. » Guchchuru – dapchuru » dep atilidighan bir budda dini qamusi bolup, u 520 jildtin tüzülgen. Qamustik élipbelik munderijimu 20 jild kélidu. Bundaq kitablar herqandaq bir lama ibadetxanisida uchrap turidu. Eger mongghullar yaylaq almiship köchüshke toghra kelse, peqet mushu qamusni yötkesh üchünmu 52 tögige artishqa toghra kélidu. Bu qamus kitab barliq dini ehkamlar, eqiler, pelsepe, tarix, til bilimlirini toluq öz ichige alghan, yene uningda sansikiritche lughetmu bar déyilidu. Manju padishahi bu qamusning chirayliq tüplen’gen bir nusxisini rosiye wekillirige sowgha qilghanmish. Qalghan bir qismi hazir rosiyege élip bérilghan bolushi mumkin.

30 – Awghust
Tünügün biz xéli daghdughuliq bir merike ötküzüp konsulimizning tughulghan künini xatiriliduq. Bu merikimiz zérikishlik turmushimizgha xoshalliq ekilip hemmeylenni shatlandurdi. Merikide xenzularning pojangzilirini attuq we bashqa qiziqarliq oyunlarni oyniduq.

3 – Séntebir
Bügün manjular we xenzular üchünmu birer xoshalliq kün bolghandek qilatti. Sépil ichidin chiqqan burgha awazi bilen top – zembireklerning gülderleshliri kéchiche anglinip turdi. Pojangzilar étilip qulaqni pang qiliwetti. Fushenlun isimlik bir sodiger aghinem manga yaxshiliq belgisi sélip pishurulghan ay toqachtin ekilip berdi. Men ularning örip – aditini közde tutup temini tétip baqay dep, bir talni aghzimgha éliwidim, choshqa yéghining puriqi güpüldep chiqip turghachqa seskinip kettim.

4 – Séntebir
Bügün manjular derya boyida herbiy meshiq élip bardi. Qoldaylar özlirining chékimliklirini chekkech chédirlarda küzetmekte, eskerler oqya étishni meshq qilmaqta. Ularning oqliri peqet zaya bolmay nishangha tegmekte, ular oqya étishqa karamet usta idi. Emma top étishqa nabapraq idi. Qolday déginimiz shtab ofitséri dégenlik bolidu. Bu söz mongghul tilidin kirgen söz bolup, peqet tetqiqatchilarla bilidiken. Bu yü’en sulalisida ishlitilgen söz bolup, rus shejeriliridimu uchrap qalidu. Ilidiki manju emeldarliri xizmet nami yaki nam atiqi bilen atilidu. Généralni ambal yaki darén deydu, ambal dégini manjuche, darén dégini xenzuche bolup, her ikkisi chong adem dégenlik bolidu. Yeni ruslarning wélmuja ( ulugh ) dégen sözi bilen menidash. Yene chongraq ofitsérlar loyi dep atilidu. Her xil emeldarlarni bir – biridin perqlendürüsh üchün öz ismining birinchi heripi ( familisi ) din kéyin, bu namlirini qoshup ataydu. Mesilen : tu darén, ka darén, sa qolday, ka qolday, bu qolday dégendek.
Bu elde ruslardiki » ura » dégen alqish sözini xü’endu deydu yaki » wensüy ( tümenming yil yashighayla ) depmu ataydu. Jonggoda nurghun nersiler kem bolsimu, biraq bizning öginiwélishimizgha tégishlik nurghun nersiler bar. Jonggoluqlar emgekchan, özini pes körmeydighan, rastchil bolushtek kishilik munasiwette kem bolsa bolmaydighan mijezge ige. Jonggoda birer sulale almashsa, kéyinki sulale kishiliri jem bolup aldinqi sulalining tarixini yazidu, yazghandimu pakitqa hörmet qilip yazidu. Sot ishlirini memuriy emeldarlar özi élip baridu. Jonggoda gunahkar dep qaralghanlar iqrar qilmughuche sot qilish axirlashmaydu.

6 – Séntebir
Bügün baghlarni seyle qilduq. Ghulja shehirining ili deryasi boyidiki bir sheher ikenliki hemmeylen’ge melum. Biraq bu sheherning sarbulaq deryasining ili deryasigha quyulidighan jayigha jaylashqanliqini bilmeydighanlar bolushi mumkin. Sheherning uzunluqi we kengliki oxshashla töt chaqirim kélidu. Sheherning yérimi dégüdek zimini qum tupraq, qiyaliqlarni öz ichige alidu. Rosiye jughrapiye ilmiy jemiyitining bir matiriyalida, bir tatarning sözi neqil keltürülüp, ghuljining öyliri bir – biridin ayrilip turidighan tamlar bilen qorshalghan yaghach öyler déyilgen bolsimu, bu sheherde yaghach öyler yoq hem bir qisim bambuk kepilerni hésabqa almighanda, yaghach öyler toghrisida héchqandaq melumat yoq. Ghuljidiki öylerning ögzisi qomush yaki samanlar bilen yépilip, üsti lay bilen suwap ishlinidu. Peqet chongraq ibadetxana imaretlirining üstila kahish bilen yépilidu.
Ghuljida 70 mingche adem bar déyilidu. Sheher sirtidikiler buninggha kirmeydu. Shunga ghuljidiki qebrilerning sani öyning sanidin köp bolsa köpki hergiz az emes. Sheherde 8000 che esker bar.

8 – Séntebir
Xenzular bizge nerse – kéreklerni satmaqchi bolsa köptürüp, hetta bu padishahimiz yaqturidighan nerse, dep satidu. Ular bizni héch ish uqmaydighan bedewiler dep qarighachqa, bizni padishahqa ixlas qilmaydighanlar, dep kemsitidu. Ular bir chine satmaqchi bolsimu, bizge buni apirip rus padishahigha sowgha qilghaysiler déyishni untup qalmaydu.

10 – Séntebir
Biz bügün köngül échip kéleyli dep sheher sirtidiki baghlarni chögilep kelduq. Ghulja shehirining peyzini ili deryasi boyida emes, belki sarbulaq deryasining boyida sürgili bolidu.

12 – Séntebir
Bügün sodiger aghinimiz fuchenlun bizni öyige teklip qildi.

13 – Séntebir

Bügün soda baziridiki hemme ademlirimizni bille élip ili deryasi boyigha barduq chünki biz bu yerde mallirimizni yermenken qilip satattuq. Biz derexler saye tashlap turghan sap muhittin yaxshi hawalinip kelduq. Yermenkining axirqi künliri boran chiqip, hawa sowup ketti démisimu küz pesli yétip kelmekte idi. Bu yerning yaz pesli issiq bolghini bilen qish peslide biz tereptikidek qattiq soghuq bolmaydu. Qattiq soghuq bolghandimu nöldin töwen 15 giradustin chüshüp ketmeydu.

15 – Séntebir
Burun bir qisim tetqiqatchilar jonggoning memuri organlirining tüzülüshi yawropa ellirini ülge qilip teshkillen’gen, ulardimu teptish orunliri bar, sot orunlirimu ajayip, dégenni otturigha qoyghandi. Emma bu qarashlargha qarighanda, sénkowiski ependining jonggoluqlarmu parislar we türklerge oxshashla asiyaliqlar, shunga ularda teptish, sot organliri bar déyilgendimu özlirining kitapliridila bolushi mumkin, emeliyette mewjüt emes, dégen qarishi xéli aqilane qarashtek qilidu. Bizning qarishimizchimu jonggoning dölet bashqurush usuli bashqa asiya ellliriningkige oxshaydu. Bu yurttiki jangjünmu bizning qedimqi zakun tayiqi tutqan padishahlirimizdin qélishmaydu. Jangjünning kiyim – kéchek, yimek – ichmeklirini pütünley xelq kötüridu. Qassaplar uninggha gösh ekilip béridu, tikküchiler kiyim tikidu, ustilar öy sélip béridu, baj, séliq, xiyanetchilik edep ketken. Parixorluqta bu amballar iran shahidin éship chüshken. Men amballarning dewani qandaq bir terep qilidighanliqini öz közüm bilenmu körüp baqtim. Bir qétim méning étim sugharghili aparghan yerdin qéchip kétip, manjularning atlirigha qoshulup ketti. Kéyin at bashqilargha sétiwétiliptu. Erz qilghanduq, amballar héch nersini bilmes boluwélishti, bu ishni bilidighan xenzular qorqup aghzini achqili unimidi, amballar héchqandaq tedbir qollanmidi. Qagha qaghining közini choqumaydude! Men katta abroyluq kishiler méhmanlargha xiyanet qilmaydu, depmu baqtim. Manjularning yoqalghan nersini tambalning ichige tiqiwalsangmu bolidu, dégen maqalini, mongghullarning bir tögining süydükige ming töge téyilip kétidu, dégendek maqalilirini ishlitipmu baqtim, biraq bu gepler kar qilmidi.
Herqandaq ésil ademningmu nachar illetliri bolghangha oxshash, jonggoluqlardimu buzuqchiliq ishliri qedimdin tartip dawam qilip kelgen. Sheherlerde ademni yoldin chiqiridighan setengler mighildap yürüshidu. Anglishimizche béyjinggha yéqin bir kichik sheherning bazirigha shundaq setengdin her yilliq yermenkide 700 seteng yighilarmish. Xu’angxé deryasini boylap mangghan ademge mexsus sélinghan setengler sariyidin 10 chaqirimda biri uchrap turarmish.

29 – Séntebir
15 – Séntebirdin bashlap hawa sowup, gherbiy jenubtin toxtimay shamal chiqip, küz peslining alametliri resmiy körülüshke bashlidi. Kéchisi chiqqan qattiq boranning dehshetlik awazi destidin tüzük uxliyalmiduq. Ghulja etrapidiki taghlargha qar chüshüp barliq yéshilliq qar astida qalghandi. Mushu künlerde ghuljigha yéngi kelgen kishiler bezgekke oxshap kétidighan bir xil késelge giriptar boluwatatti. Méningmu shundaq bir késelge giriptar bolghinimgha bir hepte bolghandi. Bu jeryanda biz ili we sarbulaq deryalirining boyigha bir qétimdin bérip kelginimizni hésabqa almighanda héch yerge barmiduq. U yerlerde yawa ördekler bilen qirghawul köp bolsimu, u yerdiki ow owlishimizning tayini bolmidi. Sarbulaq deryasi qunduzlarning makani iken. Men qunduzlarning xuddi choshqa küchüklirining béshigha oxshaydighan bashlirini sudin chiqirip yürgenlirini kördüm.
Tünügün ghuljigha qizay qebilisidiki qazaqlar kélip soda chédirlirining etrapigha öz chédirlirini tikishti. Bu künlerde maware unnehir elliridin soda qilghili kelgen sodigerler öz chédirlirini tikkendi. Bular soda chédirliri dep atilatti. Bu chédirlarning ichidiki mallarning xilmu – xilliqi ademning közini alichekmen qilip, qedimqi grétsiyining sirliq xezinilirini köz aldigha keltüretti. Bu yerdiki altun pul élip yüridighan sodigerler, manjular üchün paylaqchiliq qilidighanlar hem shu jeryanda épini tapsa at oghrilap kétidighan kespiy oghrilar, ishqilip her xil, her yangza kishilerning hemmisi bar idi. Qizaylar kigiz dégendek nersilerni mushu bazarda jonggo mallirigha almashturatti. Ular manju hökümitige olpan tapshuridighan bolsa kérek. Manjular qizaylar ekelgen qoylar arisidin yaxshilirini tallap éliwalatti. Manju xanliqigha béqindi bolup bu bichare qewmler her bir ötengde bir qoy sowgha bérip kelduq dep chuqiriship naraziliqini bildüriwatatti.

8 – Öktebir
Biz uzundin béri saqlap kéliwatqan nerse – menching dölitining bizge teyyar qilip béridighan höjjiti axir pütüp chiqti. Gerche bu höjjet ( kélishim ) 11 gez kelgidek qeghezge bésilip 23 yérige tamgha bésilghan bolsimu, emma bizni xoshal qilghudek mezmunlar yoq idi. Jonggo qa’idiliri yawropaningkige oxshimighinidek, ularning ish béjirish usullirimu bashqiche idi. Bundaq oxshimasliqlarni del jayida bayan qilip ötkendi.

10 – Öktebir
Bügün malgha nerse – kérek almashturush üchün yene alban qazaqliri keldi. Ular 15 malgha bir malni ayrip hökümet terepke séliq hésabida tapshurghandin kéyin, qalghan mallarni qeshqer matalirigha tégishti, andin biz terepke kélip bizdin chay alghandin kéyin qaytip kétishti.

12 – Öktebir
Bügün ishim onggha tartip xéli obdan nersilerni sétiwaldim.
Bular : yekendin chiqqan tagh qashtéshi, xoten deryasidin chiqidighan qashtéshi, kériye tereplerdin tépilidighan altungha oxshaydighan ésil meden, yekendiki tadir taghliridin yeni tibet yolidin chiqqan sap günggürt parchisi, yekenning jigde yilimi dégendek etiwarliq nersiler idi. Qashtéshi peqet altesheherdinla tépilidu, yene kélip altisheherning hemmila yéridin tépiliwermeydu hem bu nerse jonggoda nahayiti qimmetlik nerse qatarida etiwarlinidu. Hökümet yorungqash deryasidin shexslerning qashtéshi izdishini chekleydu. Deryadin tépilghan qash tashlirini xezinige éliwalidu. Yeken shehiridin 230 li ( 576 kilométir ) kélidighan mirjay téghida xilmu – xil meden tashlar chiqidu. U yerdiki ademler bu tashlarni pütün péti qéziwélish usulini téxi bilmeydu. Xotende qashtéshi xoten deryasidin tépilidu. Kuchadin günggürt, nöshüdur dégenler chiqidu. Quchada yene sélitiramu bar. 1786 – Yilidiki manju xani chiqarghan perman boyiche aqsu bilen üchturpandin tagh günggürti yötkelgen. Yeken tereptin her yili manju xan ordisigha nurghun miqdarda qashtéshi ewetilgendin sirt yene 10 ming gina ( ching sulalisining ölchem birliki ) qashtéshi ewetilidu. Yorungqash, qaraqash deryaliridin élinip ordigha ewetilgen qashtashlirining köplikidin saninimu alghili bolmaydu. Shexslerning meden tashlarni élip – sétishigha yol qoyulmaydu.
Bir xenzu seyyahning » gherbiy yurtta körgen – anglighanlirim » dégen bir kitabi bolup, bu kitabni
N. Ya. Bichurin ependi » jungghariye we türkistan » dégen nam bilen terjime qilghan. Bu kitabning aptori söz ishlitishke dégendek usta bolmisimu, biraq altesheherliklerning xuy – peylini xéli toghra yazghan bolup, uningda mundaq déylgen : «altesheherlikler ilgiridin tartip gumanxor xelq bolup, hemme gepke asanliqche ishinip ketmeydu, chünki özlirimu yalghanni qoshup sözleshke amraq. Sen ulargha yumshaqliq qilsang, séni bizdin qorqti dep qaraydu, qattiqliq qilsang yuwashlap tügüshüp kétidu. Bu xelqning döletmenliri öz ishlirigha pishshiq bolup, qol astidiki bichare qérindashlirining hali bilen kari bolmaydu. Namrat, ajiz bicharilerni bozek qilidu. Yurt chongliri bir — birini chetke qéqip, sésitip, eng axirida yurtni ayighi üzülmes tepriqichilikke duchar qilidu». «Altesheherliklerning dunya qarishi bezide buddistlarningkige oxshap qalidu. Budda ilmidimu eqilliq kishiler sézip yételeydighan ewzel qarashlar bar idi. Biraq altesheherdiki axunlar shu qeder nadan bolup, ademni söyünduridighan ilghar qarashliq birer ölimani tapmaq tes. U yerdiki axunlarning köpchiliki xenzularning bir qisim nepsaniyetchi buddistliridek bozek xelqni aldap, ularning qolliridiki azghine tapqan – tergenlirini éliwélishni közlepla yürüshidu. Bu yurtlarda sopi – ishan, derwishler bilen lamalarning inawat tépip kétishi kishini tolimu échinduridu».
«Altesheherlikler oyun – tamashigha amraq kélidu, haraq – sharab we hawayi – hewesler geliqi tutqan padishahlirimizdin qélishmaydu. Aqsuluqlar baghri yumshaq, mulayim xelq, emma ularmu bashqa altesheherliklerge oxshash özara detalashlargha hérismen kélidu. Yekenlikler ezeldin yuwash – yumshaq we manju hökümitige ita’etmen xelqtur. Biraq toy – tökün, oyun – tamasha dése yuwashliqni bir yaqqa qayrip qoyup jénini béridu. Ularning ayal xeqliri naxsha – usulgha usta we tengdashsizdur. Ularning darwazliqini körsingiz téximu heyran qalisiz. Yekenlikler hawayi – hewisi küchlük, bayliri namratlirigha shepqet qilmaydighan bir qewm. Xotenlikler chirayliq, insab – diyanetlik, ishchan we rastchil xelq. Ular tériqchiliq we toqumuchiliq ishlirigha pishshiq kélidu. Qeshqerdiki naxshichi, ussulchi ayallarni sanap tügetkili bolmaydu».

Yuquriqi kitabta yene tang sulalisining tarixiy kitabliridin neqil keltürülüp, qedimde shimalda yashighan milletlerning örp – adetlirining oxshap qalidighanliqi, sherqdin gherebke sozulghan bu dalidiki milletlerning hemmisining hawayi – hewisining küchlük kélidighanliqi sözlen’gen. Bu terjime kitabida yene qeshqerlikler hiyle – mikirgha usta xelq. Xotenlikler naxsha – usulgha amraq hem toqumuchiliq bilen shughullinidu. Xotenliklerning qedimde pile qurti béqishni qandaq ögen’genliki heqqide riwayetlermu bar dégen bayanlar uchraydu. Bu riwayette déyilishiche, xoten padishahi bashqa bir elning melikisige öyliniptimish, melike padishahning tapshuruqi boyiche öz élidin bir tal pile qurtini chéchining arisigha yoshurup alghach kelgenmish.
Gherbiy yurtning qizliri ezeldin naxsha – ussulda kamaletke yetken bolghachqa, ular qedimde ottura tüzlenglik padishahlirighimu yarap qalghanken. Uyghurlarni kéyinki zamandiki xenzulargha sélishturghanda, heqiqiy chewendazlar déyshke bolidu. 757 – Yili tang sulalisida en lushen isimlik bir leshker béshi topilang kötürüp, özini padishah dep jakarlidi. Shu chaghda uyghurlarning xani muyunchur tang padishahigha yardemliship, qoshun tartip barghan. U tang sulalisining qomandani goziyi bilen féngshyang dégen jayda uchrashqanda, uni uyghurlarning böre térisidin yasalghan bayriqigha tazim qilishqa mejbur qilghan. Uyghurlar bu qétimqi herbiy yürüshke 4000 kishilik qoshun chiqirip, tang shahzadisige iltipat körsetken. Shu yili topilangchilar tinchitilghan. Bu jeryanda uyghurlar öz ittipaqdishi bolghan tang élini bulap – talighan. Tang ordisining xezinisini quruqdap qoyghan. Tang shahzadisi uyghurlarni tosuwalalmighan, ahaliler 10 ming top shayi yighish qilip, uyghur eskerlirige tartuq qilghan. 758 – Yili tang sulalisi ordisida uyghurlarning elchisi ereb elchisi bilen üstünlük talashqan. Ikki elchi ordigha kirishtimu ikki ishiktin kirgen. Uyghur elchisi öz élige qaytidighan chaghda tang padishahi öz qizi ninggo melikini uyghur xaqanigha xotunluqqa bérip qoshup qoyghan. Padishah qizini shyenyen dégen yergiche uzitip qoyghan. Uyghur xaqani melike bilen bille kelgen yüwang ( padishahning tughqini ) ni béshigha qalpaq, uchisigha qizil ton kiygen halda kigiz öyde qobul qilghan. Uyghur xaqani asiylarni tazilash üchün 3000 kishilik qoshun chiqarghan. Emma bu qoshun yéngilip qalghan, xaqan ölgendin kéyin uyghurlar xanishnimu bille tirik kömmekchi bolghan, emma xanish biz xenzularda bundaq adet yoq, dep nale qilghan. Uyghur xaqani idiken dewride uyghur qoshunliri tang sulalisige yürüsh qilip, talan – taraj qilghan déyilidu. Idiken xaqan «düshmenni yer bilen yeksan qilimen» dep 100 ming kishilik qoshungha bash bolup, özi jengge chiqqan. Uyghur xanliqida turuwatqan yüwangni qoghliwetken. Yüwangning ikki adimini 100 kaltektin urghuzup öltüriwetken. Uyghurlar tang sulalisining sherqiy astanisini bésiwélip, 10 mingdin oshuq ademni öltürgen. Kiyim – kécheksiz qalghan ahale qeghezlerni yépinchaqliwalghan. Qirghizlardin jonggo terepke ötkenliri ularning kérey qebilisi ular manas shehirige yéqin bolghan qubdu dégen yerlergiche bérip köchme charwichiliq qilidu hem ular turghawutlar bilen teng derijide bashqurilidu. Qazaq kéreylirining qebile kéngishige qatniship turidu.
Emdi gépimizge kelsek, bu soda chédirlirigha kelgen qewimler özliri ekelgen nersilerni 14 – öktebirgiche chaygha almashturup bolushti. Ular 50 somluq chaydin 95 taxta chayni tégishiwaldi. Qeshqerlikler yung yip dégendek nersilerni köprek aldi. Ghulja ( kichik qum ) bilen qum ariliqida manju qoshunliri we ikki tunggan kenti jaylashqan, daghurlar bilen solunlarning töt kenti bar. Shiweler ili deryasining sol teripidiki töt sheherge orunlashqan. Qumning u teripidiki töt sheherning yérimida shibe, solunlar bar. Taranchilar taghning kün’gey teripige makanlashqan. Ularning ikki tarmiqi sarbulaqqa, üch tarmiqi aqsu, chong – kichik qorghaslar, chéj, toshqan, barxansu, yerkent dégen jaylargha tarqilip makanlashqan.
Ösek deryasi ikki tarmaq éqingha bölinidu. Uning biri yerkentsu, yene biri türgensu. Ösek deryasining u teripi qomushluq we del – derexsiz jaylar bolup, peqet chöl ösümlüklirila ösidu. Bu yerler qazaqlarning alban qebilisining qishlaqliri bolup hésablinidu.
«Choqan welixanow tallanma eserliri» ning 1986 – yilidiki qazaqche neshridin terjime qilindi.
(Terjime qilghuchi memtimin ömer)
Menbe : shinjang tezkirichiliki 2002 – yilliq 1 – san
Erkem tori
Slawiyen’ge aylandurup tehrirligen amraq