Diyanet sahibi-ULY
Diyanet sahibi
(Tonulghan tijaretchi, méцénat Dilmurat Kuziéw — 70 yashta)
Eslide birer shexs heqqide etrapliq maqale yézish nahayiti qiyin. Chünki ademni idéallashturush yaki maxtash-medhiyini sel ashuruwétidighan ehwal yüz béridighan bolsa, oqurmennimu bézar qilip qoyush éhtimali bar. Bu duniyada mukemmel adem bolmaydu. Hemmimiz Yaratquchi aldidiki bendiler bolghanliqtin, hayatta ötküzgen xatalighimizningmu, kamchilighimizningmu, bir-birimizge oxshimaydighan periq we artuqchiliqlirimizningmu bolushi tebiiy. Shuning üchün bir insangha birtereplime baha bérishke hergiz bolmaydu.
Bügünki söz qozghimaqchi boluwatqan shexs maxtashqa layiq bolsimu, hergiz medhiyige muhtaj emes. Uning heqqide köpligen etrapliq maqalilar yézildi, hayat yolini, emgek paaliyitini öz dairisige alidighan kölemlik kitapmu neshir qilindi. Méningche, uninggha munasiwetlik köngül sözliri yéterlik derijide éytilghan bolsimu, bu maqalem arqiliq xelqimizning bir qaytilanmas munewwer perzendi heqqide pikirlirimni éytip ötüshni niyet qildim.
Seksenning pellisige yéqinliship qalghan hayatimda melum turmush tejribisige ége insan rétide hem yolumning köp qismini ishlepchiqirish (yénik sanaet) sahasigha béghishlap, kéyinirek jemiyetlik ishlargha paal arilashqan shexs bolush süpitim bilen tonulghan tijaretchi, méцénat Dilmurat Pirmuhemmet hajim oghli Kuziéwning boyida men üch büyük xisletni kördüm.
Birinchisi – uning Yaratquchigha bolghan étiqati, ikkinchisi – ata-anisigha bolghan cheksiz söygü-muhebbiti, üchinchisi – xelqige bolghan sadaqiti. Elwette, bularni Allagha iman keltürgen we islam dinidiki perizlerni ada qilishqa intilghan mömün-musulmanning wujudida bolushqa tégish xisletler dep bilsekmu, uni emeliyati bilen delilligenlerning biri – Dilmurat Kuziéw. Peyghembirimiz bu toghriliq mundaq dégen: «Alla taala silerning teqqi-turqunglargha, tür-sheklinglargha qarimaydu, silerning dilinglargha, amalliringlargha (emeliy ishinglargha) qaraydu». Almuta shehirining Sultanqorghan mehellisidiki, Emgekchiqazaq nahiyesining Yéngisher yézisidiki méchitlarning qed kötirishide, jay-jaylardiki onlighan méchit bénalirining toluq jöndesh ishlirini zhürgüzüshte Dilmuratning singdürgen ejrini xelqimiz yaxshi bilidu.
Méchit – Allaning öyi. Adem balisining meniwiy jehettin tereqqiy étishi bilen bendining boyigha ademgerchilik xisletlerni singdürüshte méchitning orni herqachan alahide. Qazaqstan musteqillikke érishkendin kéyin méchitlar qulchiliqningla ordisi bolup qalmay, jemiyetlik razimenlikning, birlik bilen xeyrixahliqning ochighigha aylandi. Shuning bilen bille urpi-adetlirimizning, diniy yéngiliqlirimizning, insaniyliqning qutluq dergahigha aylandi.
Qeghezde yézilishi hem éghizda éytilishi ongay bolghini bilen, emeliyatta qurulush ishlirini sapaliq zhürgüzüshning qanchilik küch-quwet we iradini telep qilidighanlighini men yaxshi chüshinimen. Pikrimni ispatlash üchün özem guwa bolghan bir waqieni éytip kétey.
Chélek yézisidiki méchit imaritini jamaetchilikning zamaniwiy ibadet ordisigha aylandurush ishlirini Dilmurat öz zimmisige alghan éken. Etrapini güllendürüsh ishlirigha öz ülüshümni qoshush niyitide shirkitimdiki besh-alte ishchi bilen archa, tuya we gül köchetliri bésilghan zhük mashinisida méchit hoylisigha kirip kelsek, Dilmurat qoligha ketmen tutup, qizghin ishqa kiriship kétiptu. Saatimgha qarisam, téxi etigenlik sekkiz bolmaptu. Aldimizgha deslep uchrashqan zhigittin «Dilmurat qachan keldi?» dep sorisam, «Aka, Dilmurat akam bamdat namizini oqup bolupla, tang seherde kelgen, téxila bash kötermey ishlewatidu. Chong bir zawodning bashlighi bolghandin kéyin biz uni buyruq qilipla zhüridighan ademmikin dep oyliwéduq. Herqandaq jismaniy méhnettin qachmaydighan, özimu tinim tapmaydighan, bashqilardinmu sapaliq emgekni telep qilip, tinim tapquzmaydighan kishi éken» dégen jawapni anglidim. Heqiqetenmu shu küni kün patqiche, Dilmuratning qolidin güjek, ketmen chüshmidi. Uning méhnetkeshligige qayil boldum.
Peyghemberimizning hedislirining biride «Kim yer bétide Allaning öyini sélishqa küch chiqarsa, Alla taala uninggha jennettin orun teyyarlaydu» dep éytilsa, xasiyetlik Qur’an Kerimde «Allaning méchitlirini Allagha we axiret künige chin ishengen, namazni toluq orunlighan, zakat bergen, Alladinla qorqqan kishiler körkeytidu» déyilgen. Elwette, men tekitlimekchi bolghan sowapliq paaliyetler bendining maxtash-medhiyisi üchün emes, Allaning razilighigha érishish yolida ashurulghanlighi hemmimizge ayan.
Dilmuratning saxawetlik ishliri heqqide gépimni dawam qilay. Pütün kainatta sansiz mojudatlarni yaratqan qudretlik Allaning emir-merüplirini terghip qilidighan hem adil we toghra yolni körsitip béridighan muqeddes kitap — «Qur’an Kerim» kitawining diniy ölima Muhemmet Salih terjimisidiki nusxisini kirill yézighida neshir qildi. Diniy ölima Muhemmet Yüsüpning «Qur’an kerimni» izahlaydighan «Tepsir jewherliri» dep atilidighan 9 tomluq kitawinimu öz meblighi hésawigha chiqardi. Muhimi, her ikki kitap musulman bendilerge heqsiz tarqitildi. Men bu yerde Dilmuratning yardimi bilen neshir qilinghan dinimizgha ait kitaplarnila misalgha keltürdüm. Méningche, zhürigi Alla dep soqidighan, Alla dégende özge ishni qayrip qoyidighan, Alla buyrighan namaz, zakat oxshash qulchiliqlarni alahide jawapkerlik we tewrinish bilen emelge ashuridighan hem bu ömürde qilghan izgü amalliri arqiliq mehsuldar menggülük ömürge érishishke bolidighanlighini chüshengen janla moshundaq sowapliq ishlarni emelge ashuralaydu. Qur’anda «Alla taaladin bashqa ilah yoq ékenligini peqet éghizingdila éytip qoymighin, uni bilgin. Endi bilish üchün oqush we bilim kérek» dep éytilghan emesmu!
Bilimning nahayiti chong küch ékenligini yaxshi chüshengen Dilmurat maarip sahasigha alahide köngül bölüp keldi. Balilar baghchiliri bilen mektep bénalirida öz meblighi hésawigha toluq jöndesh ishlirini zhürgüzgen waqitlarmu boldi. Hetta Chonjidiki bir bénani sétiwélip, uni mektep üchün bériwetkinini gézit bétidin oqughan édim. Maddiy teminati töwen aililerdin chiqqan qabiliyetlik oqughuchilarning aliy bilim dergahlirida tehsil körüshi üchün sharait yaritip berdi. Buningdin on nechche zhil ilgiri zhigirmige yéqin oqughuchigha anisi Sherepetxan hajim namida stipéndiya belgüligenligini, ta bügünki küngiche bilimge intilghan yashlirimizning mezkür stipéndiya sahibliri boluwatqanlighidin xewerdarmen.
Yene bir hediste «Üch dua minnetlik rewishte qobul qilinidu, uningda shek-shübhe yoq: zulumgha uchrighanning duasi, yoluwchining duasi, ata-anining balisigha duasi» dégen neqil bar. Méning nezerimde Dilmurat atisi Pirmuhemmet hajimning, anisi Sherepetxan hajimning duasini alghan oghlan. Herqandaq perzent üchün ata-ana hayat waqtida xizmitide bolup, könglini xush qilip, ümütini aqlashtek bexit-saadet bolmisa kérek. Atisi Pirmuhemmet hajim «Atisiningla oghli emes, xelqining oghli bolghan» Dilmurattin razi bolup duniyadin ötti. Dilmurat atisining xatirisige béghishlanghan herxil chare-tedbirlerni turaqliq ötküzüp kelmekte. Anisi Sherepetxan hajimni özi ötküzgen hem qatnashqan xeyrixahliq paaliyetlerge élip baratti, tilek éytquzatti, paydilinishqa bérilgen imaretlerning remzlik léntisini qiyduratti. Hökümet orunlirida lawazimliq xizmetlerni atqurghan né-né emeldarlarmu Uyghur zhigitining ata-anisigha bolghan méhir-muhebbiti bilen étiqatigha hewes qilatti. Metbuat betliride ata-anisi heqqide köpligen maqalilar yézildi. Shu chaghda arimizda «Dilmurat Kuziéwningla ata-anisi barmu?» dep qizghinish ilkide qaraydighanlarmu chiqatti. «Ata-anigha bolghan hörmetning ülgisini yaritiwatqan Dilmurat Kuziéwtin ata-anigha bolghan munasiwetning qandaq bolushi kérekligini ügensek bolidu» dep shundaq heset ilkide qarighanlarning birige reddiye berginim yadimda. On balini terbiyilep qatargha qoshqan ata-anisigha kichigidinla qol-qanat bolup ösken Dilmuratning özi heqqide yézilghan kitaptiki monu bir sözliri méni tewrendürdi: «… – Ah, Yaratqan égem, – dettim men qolumni bolushiche égiz kötirip, chünki qolungni qanche égiz köterseng, Alla shunche chapsan anglaydu dep ishinettim. – Ah, Alla méni chapsaniraq chong qilghine. Sen hemmige qadirghu! Mektepni ela bahalar bilen tamamlap, institutqa chüshsem, uni tügitip, ishlep, köp axcha tépip, ata-anamgha yardem qilsam, ularni éghir ehwaldin qutuldursam deymen, O Alla! Hazir oylisam, men Alladin özemge héchnéme sorimighinimgha heyranmen. Yaq, Alladin özem üchün héchnerse sorimidim, herbir balining armini bolghan wélosipédnimu, téyilip oynash üchün konkinimu sorimidim, peqet patiraq chong bolup, apamgha, dadamgha yardem qilishni arman qildim, xalas! «Balilarning we seksen yashliq qérilarning tiligini Alla yerde qoymaydu», dep békar éytmighan éken. Men buninggha ishinimen. Allagha ming qatliq shükri. U méning arminimni orunlidi. Dadam pénsiyage chiqip, bir künmu ishlimey, dem aldi. Apammu shu. Ata-animiz héchnersidin qisilmaslighi üchün biz, baliliri, hemmini qilduq. Elwette, herqandaq qimmet sogha, körsetken herqandaq qehrimanliq ata-anangning sanga bolghan muhebbitining kichikkine bir parchisighimu tétimaydu. Lékin eger Alla taala manga duniyadiki eng qimmetlik ademler – ata-anamgha zhürigimde ghemxorluq qilalighan bolsam, shuninggha Alla yar bolghan bolsa, démek, men bu duniyagha békar kelmeptimen, dep oylaymen…».
Ötken esirning 90-zhillirining axirida Dilmurat Kuziéwning teshebbusi bilen Sanaetchiler, tijaretchiler we yéza égiligi xadimlirining jumhuriyetlik assoцiaцiyasi resmiy paaliyitini bashlidi. Yadimda, kolxoz-sowxozlar tarqap, yéngidin qurulghan déxan égilikliri bazar ixtisadining shepqetsiz xirislirigha duch kelgen édi. Yéza turghunliri yerge ishlesh üchün yéza égiligi téxnikisi, yéqilghu hem mebleghdin qiynalsa, alghan mehsulatini ötküzüshtimu ularni köpligen mesililer béaram qilatti. Mana shu chaghda Dilmurat Kuziéw rehberligidiki mezkür assoцiaцiya yardemge kelgen édi. U bazar ixtisadining qir-sirlirigha chöküp ülgermigen emgek ademlirige tijaritini tereqqiy etküzüsh üchün maddiy hem meniwiy jehettin yar-yölek boldi.
2000-Zhillarning béshida mezkür assoцiaцiya terkiwide Méцénatlar klubi teshkillinip, «Ilham» mukapiti tesis qilindi. «Ilim-pen», «Edebiyat», «Maarip», «Teswiriy sen’et», «Sport», «Muzika», «Téatr», «Téchliqni, xeliqler we dinlarara razimenlikni mustehkemleshke qoshqan chong hessisi üchün» qatarliq nominaцiyaler boyiche birinchi we ikkinchi orun alghanlargha «Ilham» mukapiti on ikki zhil mabaynida tapshurulup keldi. Bu xélila nurghun mebleghni hem tinimsiz emgekni telep qilidighan lahiye édi. Hazir shu méhnetni oy-tarazisigha salsam, bu aldigha qoyghan mexsitige yetkiche tinim tapmay heriket qilidighan Dilmurattek iradilik insanningla qolidin kélidighan ish éken. «Ilham» mukapiti xelqimizning maaripini, medeniyitini, edebiyatini, sen’itini, ilim-pen sahasini tereqqiy etküzüshte ejayip chong rol atqurdi, ijadiy ziyalililirimizgha meniwiy medet bergen ilham menbesi bolup qaldi. Mezkür mukapatqa on ikki zhilning ichide türlük sahalarda méwilik emgigi bilen utuq qazanghan herxil millet wekilliri teghdirlendi. Umumen mukapat égilirining sani yetmishtin éship ketti. Achchiq bolsimu, bir heqiqetni ten élishimiz kérek, bizde pul tapqanlar yoq emes. Amma héchqaysimiz «Ilham» mukapitidek layihini royapqa chiqiralmiduq.
Xeyrixahliq sahibi Dilmuratning qilghan izgü paaliyetlirining hemmisi, bashta qeyt qilghinimdek, uning qelbidiki Yaratquchigha, ata-anisigha, xelqige bolghan étiqati, méhir-muhebbiti hem sadaqitining yarqin körünüshidur. Dilmurat – hayat qaynimida tawlanghan xelqimizning yarqin wekili. Uning müjezidiki keskinlikni, toghrakéserligini chüshenmey qalidighanlarmu bolushi éhtimal. Amma zhürigi taza, dili pak, tebiiti quwluq-shumluq, yasalmiliq, saxtiliqtin xali insan. Wujudida jasurluq, qorqumsizliq hem bashlighan ishini axirighiche yetküzüsh xisliti bilen duch kelgen herqandaq qiyinchiliqni yéngip chiqidighan küreshchan rohi bar. Ayrim shexsler öz sahasida ghayet chong utuqlargha érishkini bilen, xelqige nep bérelmey qalidu. Dilmurat öz kespining mahiri bolushi bilen bille xelqige payda keltürdi.
Qolidin kélishiche xelqining xizmitini qilghan Dilmurat Pirmuhemmet hajim oghli Quziéw biyil hayatining yetmishinchi pellisige qedem tashlash harpisida turidu. Uninggha duniyadiki barche izgü tileklerni tilep, méningde mundaq pikir peyda boldi. Alash erbaplirining biri: «Oghlum» deydighan xelqing bolmisa, «Xelqim» deydighan oghlung nedin bolsun?» dégen éken. Pütkül hayati «xelqim» dep ötüwatqan Uyghurning munewwer perzendining tewelludi xelqimiz arisida ammiwiy rewishte nishanlinip, uninggha hörmet-éhtiram körsitilse, nur üstige nur bolar édi. Chünki uning milliy téatrimizdin bashlap hemme sahalargha béminnet körsetken yardimi bar ékenligige köz zhumalmaymiz.
Waqqas MEMEDINOW