“Chong térror” we uyghurlar

2020-05-31 amraq

1997-zhili Qazaqstan Jumhuriyitining Prézidénti Nursultan Nazarbaéwning Permani bilen 31-may — Seyasiy teqip qurwanlirini xatirilesh küni dep élan qilindi. Eyne shuningdin étiwaren bu küni memlikette XX esirning birinchi yérimida teqiplesh «tügminining» chaqpéligide halak bolghan millionlighan béguna ademlerning xatirisige béghishlanghan mémorial chare-tedbirler ötküzülüp kelmekte. Bolupmu 1937 –1938-zhillardiki «chong térrorni» teqipleshning «eng choqqisi» dep éytsaq bolidu.

Rastini éytish kérekki, seyasiy teqipler kommunistik idéologiyaning ajralmas qismi boldi. Ular soSial-démokratik heriketning bolshéwiklar qanitining rehbiri Lénin tereqqiy etküzgen «prolétariat diktaturisi» konSépSiyasidila ekis etken édi. Diktatura idéyasining özila libéralizmgha qarshi édi, herqandaq bashqiche pikirni ret qilatti, prolétariatning sinpiy düshmenlirini rehimsiz basturushni közde tutatti. Seyasiy reqiplerge mundaq keskin munasiwet qilish «IntérnaSionaldila» ekis etken édi: «…Biz zorluq duniyasini tüp-asasidin yoqitip, andin kéyin özimizning yéngi duniyamizni qurimiz…»

(«..Весь мир насилья мы разрушим//До основанья, а затем//Мы наш, мы новый мир построим…»).

Eger inqilawiy aghdurush reqiplirige nisbeten shundaq rehimsiz munasiwetni aqlisa, kéngesh hakimiyiti pütkül memlikette ornighan we oppoziSiyani tügel yoqatqan xéle kéyinki waqitta sinpiy küreshning turaqliq xaraktérgha ége bolushi kérekligi we uning soSialistik dölet mojut bolghanda zörür ékenligi toghriliq konSépSiya ishlendi. Tebiiyki, seyasiy teqipler memlikette bir partiyawiylik sistéma we Stalinning ayrim hakimiyitini ornitish méxanizmigha aylandi.
Ademlerning bésim köpchiligi seyasiy teqip dégende 1937 – 1938-zhillardiki «chong térrorni» köz aldigha keltüridu, chünki neq moshu waqitta millionlighan béguna ademler qamaqqa élindi, jazalash lagérlirigha ewetilip, «üchlükning» qarari bilen sot-soraqsizla étildi. Amma bu emeliyatning yiltiz-tomuri kéngesh hakimiyitining deslepki zhilliridin, yeni bolshéwiklar öz reqiplirige qarshi rehimsiz jaza charilirini körüshni qarar qilghan 1918-zhili grazhdanlar urushi bilen bille bashlinidu. Bolshéwiklar «Qizil térrorni» 1918-zhili, yeni yéngi hakimiyetke qarshi qozghilang we isiyanlar Rossiyaning Éwropa qismidiki besh wilayitini öz ichige alghanda élan qildi: ularni basturushqa Qizil armiya eskerliri, chékistlar otryadliri ewetildi. Shu zhili iyul éyidila peqet Yaroslawl shehiride 428 adem bolshéwiklar teripidin étildi. Shu chaghdila bolshéwiklar Rossiyade Birinchi jahan urushida peyda bolghan teqiplesh quralidin – jazalash lagérliridin – deslepki qétim paydilanghan édi. Buningda duniya prolétariati dahisining özi peqet emgekliride we körsetmiliridila emes, belki 1918-zhil 5-séntyabrdiki «Qizil térror toghriliq» Dékrétta jazalash lagérlirini qurush teshebbusini kötergen qilghan édi.
Grazhdanlar urushi ayaqlashqandin kéyin memlikette jazalash lagérlirining tarmighi qurulup, u SSSR Ichki ishlar xeliq komissariati Bash lagérlar bashqarmisining qarimighida boldi. Eyne shundaq ikki chong lagér – Qaraghanda lagéri (Karlag) we Aqmola «weten xainliri» ayallirining we aile ezalirining lagéri (ALZhIR) Qazaqstan térritoriyaside orunlashti. Özbekstan térritoriyaside Ottura Aziya lagéri (SAzlag) qayghuluq shan-sherepke ége boldi.
Stalin waqtida seyasiy teqipler ammiwiy xaraktérgha aylinip, memlikette yashawatqan barliq milletlerning wekilliri uning qurwinigha aylandi. Peqet Qazaqstan térritoriyasidila toluq emes melumatlar boyiche 110 minggha yéqin adem seyasiy teqipke uchridi. Kommunistik partiya sépidin chiqirilghanlarning sanila teqipleshning neqeder miqiyasliq bolghanlighini ispatlaydu. Mesilen, 1934 – 1938-zhillarda Qazaqstanda 30 387 adem partiyadin chiqiriliptu. Qazaqstanliq tarixchi Zh.B. Ebilqozhinning tekitlishiche, 1935 – 1938-zhillarda partiyadin chiqirilghan 25 833 ademdin 8,5 mingi «xeliq düshmini» dep élan qilinghan, bu 1938-zhilning 1-yanwarigha qeder 48 ming ezasi bolghan Qazaqstan partiya teshkilatining 17 payizini dégidek teshkil qilghan édi. Partiyadin chiqirilghanlar etimu yaki kechtimu beribir jazalash lagérlirigha palanghan édi.
1937-zhili 23-féwral – 5-martta bolup ötken WKP(b) Merkiziy komitétining Plénumi «chong térrorni» téximu keng qanat yaydurdi. Uningda Stalin «Partiyawiy ishtiki kamchiliqlar we troSkiychilar bilen bashqa xainlarni yoqitish chariliri toghriliq» doklad bilen sözge chiqti, dokladta «xeliq düshmenlirini» pash qilish we ujuqturush chaqirighi otturigha tashlandi. Moshu doklad xeliqqe élan qilinghandin kéyinla dölet teqiplesh mashinisi chaqiriqni orunlashqa kiriship, pütkül memliket boyiche ammiwiy qamaqqa élishlarni bashlidi. Teqiplesh, Kéngeshler élining pütkül xeliq égiligi oxshash, planliq usul bilen emelge ashuruldi: zhuquridin yerlik teqiplesh organliri ujuqturushi shert bolghan «xeliq düshmenlirining» sani bériletti. Elwette, jay-jaylarda «xeliq düshmenlirini» ujuqturush planini ashurup orunlashqa tirishqanlarmu boldi.
Teqiplesh qurwanliri kélip chiqishi, sinpiy teelluqlughi, ötmüshi oxshash ijtimaiy we seyasiy ölchemler boyiche tallawélinatti. Tarixiy wetini Kéngesh Ittipaqining sirtida bolghan milliy toplargha munasiwetlik memlikette yashawatqan chetelliklerge oxshash «düshmen millet» topigha teelluqluq” dégen ölchem qollinildi. Peqet melum milliy topqa teelluq bolushning özila teqiplesh üchün asas édi. Qazaqstan we Ottura Aziyade köpligen étnik toplar düshmen millet katégoriyasige kirgüzülgen bolup, ularning arisida némislar, polyaklar, uyghurlar we koréylar san boyiche nurghun édi. Moshu milliy toplargha qarshi zhürgüzülgen teqiplesh charilirining spéSifikisini tarixiy wetini – Sherqiy Türkstan – Ottura Aziya kéngesh jumhuriyetliri bilen xoshna bolghan uyghurlar misalida qarap chiqishqa bolidu.
Stalin Kéngesh Ittipaqining chégarisini pütünsürük front liniyasi dep tesewwur qilatti we uning tashqi seyasiti xoshna ellerdiki dostane tüzümni qollap-quwetleshke qaritilghan édi. Mesilen, Kéngesh hökümiti 1933-zhili Shinjangda gubérnator Shéng Shiseyning hakimiyet béshigha kélishige yardem qildi, u bolsa, SSSRgha ölkining ixtisadiy résurslirigha we seyasiy hayatigha yol échip berdi. Netijide ölke Kéngesh Ittipaqigha baghliq bolup qaldi – bezibir bahalashlargha qarighanda, Shinjang Kéngesh dölitining yérim mustemlike térritoriyasige aylandi. Shu chaghda seyasiy teqipke Kéngesh NKWDning agéntliri ochuq heriket qilghan moshu ölkining ahalisimu duchar boldi. Yerlik tüzümning dostane ékenligige qarimay, Kéngesh hakimiyet orunliri bu yerde Yaponiya we Angliya tesirining tarqilishidin qorqqan édi. Gep shuningdiki, Shinjangning jenubidiki Qeshqer shehiride XIX esirning axiridin tartip ingliz konsulxanisi ishlep, u moshu ölke bilen umumiy chégarilargha ége Büyük Britaniya mustemlikisi bolghan Hindstanning menpiyetlirige wakaletlik qilatti. Rossiyadiki grazhdanlar urushi we chet el intérwénSiyasi zhillirida ingliz konsulxanisi bolshéwiklargha qarshi küreshte chong rol oynighan édi. 1930-zhillarda konsulxana paaliyiti toluq ghulitilip, Shéng Shiseyning kéngeshperes tüzümi we Kéngesh agéntliri teripidin toluq nazaret qilinatti. Shuninggha qarimay, Stalinning teqiplesh mashinisi uyghurlar diyarida ingliz konsulxanisining bolushini Kéngeshler Éli üchün xowup-xeter menbesi dep hésaplatti. Kélip chiqishi uyghurgha «xeliq düshminige» munasiwetlik höküm chiqirilghanda, Angliya paydisigha jasusluq qildi, dégen eyip téngilghini téngilghan édi. Kéngesh Ittipaqi shundaqla Yaponiyaning Shinjangning uyghur ahalisigha tesir qilishidin qorqatti, shunglashqa “Yaponiya xizmet orunliri bilen hemkarliq qildi”, dégen oydurma uyghurlarni qamaqqa alghanda yene bir sewep boldi.
Bügünki künde Kéngesh uyghurlirini teqiplesh tarixi asasen Qirghizstan uyghurliri misalida yaxshi üginilgen. Mesilen, jumhuriyettiki seyasiy teqipler toghriliq dissértaSiya qoghdighan qirghiz tarixchisi Bolot Abduraxmanow “Kéngeshke qarshi chet el merkezliri bilen alaqida boldi”, dep eyiplengen uyghurlar we bashqa milliy toplar toghriliq arxiw matériallirini tehlil qildi. Bu matériallar 2014-zhili «Ittipaq» uyghur jemiyiti chiqarghan «Qirghizstan uyghurliri» namliq albomni toplighuchilar teripidin paydilinildi. Uyghurlarni teqipleshte tetqiqatchi keltürgen ikki misal diqqetke sazawer.
1. 1938-zhili martning axirida Oshta zhürgüzülgen chet eldin qéchip ötkenlerge qarshi kürishish kampaniyasi dairiside birnechche kündila ikki minggha yéqin uyghur qamaqqa élinghan.
2. Uyghurlar NKWDning 1938-zhil 30-séntyabrdiki «Xarbinliqlar atalmish Yaponiya agénturisining térrorluq, buzghunchiliq we jasusluq paaliyitige baghliq chare-tedbirler toghriliq» buyrughigha muwapiq bashlanghan «Xarbin opéraSiyasi» atalmish opéraSiyaning qurwini boldi. Bu buyruq «Xitay-Sherqiy tömüryolining (KWZhD) sabiq xadimlirigha we Manjuriyade Yaponiya teripidin qurulghan Manjuriya qochaq dölitining réémigrantlirigha qaritilghan édi. Ye KWZhDgha, ye Manjuriya qochaq dölitige héchqandaq alaqe-munasiwiti yoq uyghurlar «Xarbin opéraSiyasining» zerbisige uchridi, aqiwette ularning nurghunliri jazalash lagérlirigha palandi yaki étiwétildi.
Teqiplesh organliri Kéngesh dölitining heqiqiy we mümkin bolghan düshmenlirige qarshi küreshte SSSR térritoriyaside chet el razwédkisi üchün asas bolushi éhtimal besh ahali katégoriyasini éniqlidi. Ularning beshinchisi «memliketke ammiwiy tertipte kelgen (némislar, polyaklar, uyghurlar, xensular, iranlar w. b.) shexsler» süpitide teriplendi. Endi uyghurlarni Kéngesh Ittipaqi térritoriyasige nurghun sanda kelgen ahali katégoriyasige yatquzush heqiqetke uyghun kelmetti. Énighiraghi, u peqet Perghane wadisidiki ehwalnila ekis ettüretti. Melumki, XX esirning béshida u yerge xoshna Qeshqerdin qeshqerlik mewsümlük ishchilar nurghun kélip, köpchiligi moshu yerde qalghan édi. Kéngesh Ottura Aziyasidiki memuriy-térritoriyalik bölüshtin kéyin bu qeshqerlikler ikki jumhuriyet – Özbekstan we Qirghizstan – térritoriyaside bolup qalidu. Shübhisizki, Perghane wadisi uyghurlirining bésim köpchiligi Qoqent xanlighi térritoriyaside yüzligen zhillar mabaynida yashighan shu qeshqerliklerning ewlatliridin édi.
Qazaq SSRdiki uyghur ahalisining ehwali tamamen bashqiche édi, uyghurlar jumhuriyetning sherqiy-jenubida, Yettisuda zhighanchaq yashatti. Bu yerde uyghurlarning bésim köpchiligini ilgiri taranchi nami bilen melum bolghan Ili uyghurliri teshkil qilatti. Taranchi ahalisining shekillinish tarixi impériya dewridin, bolupmu Rossiya impériyasining 1871 – 1881-zhillarda Ili (Ghulja) ölkisini ishghal qilishi waqtidin bashlinidu. Rossiya on zhil Ghuljini égileydu, Yettisu wilayitige ilgiri Taranchi sultanlighigha teelluq bolghan Ketmen boluslughi kiridu. 1882 – 1884-zhillarda bu ahaligha Sankt-Pétérburg shertnamisining (1881-zh.) shertlirige muwapiq Ili ölkisidin ammiwiy köchüp chiqqan uyghurlar qoshuldi. Rossiya impériyasi uyghur-taranchilarni Türkstan ölkisining tüplük xeliqliri bilen tengleshtürüp, ularni yerlik ahali katégoriyasige yatquzdi. Uyghur ahalisining moshu qismining wekilliri Yettisuda Kéngesh hakimiyitini ornitishqa paal qatnashti. Uyghur kommunistlirining lidérliri Abdulla Rozibaqiéw, Ismayil Tayirow, Burhan Qasimow we bashqilar «chong térror» waqtida teqiplesh qurwanlirigha aylandi. Ular Kéngesh hakimiyitige qarshi heriket qildi, dep eyiplendi.
Qazaqstanda Seyasiy teqip qurwanlirini xatirilesh künide Yettisudiki qizil térrorning eng deslepki körünüshlirining birining – uyghur yézilirining turghunlirini ammiwiy qirishning – qurwanlirigha béghishlanghan mémorial chare-tedbirlerni ötküzüsh en’enige aylandi. 1918-zhili may éyining axirida Muraéw qomandanlighidiki Qizil armiya otryadi Wérniyda kazaklarning qozghilingini basturup, Ghulja yoli bilen sheriqqe qarap mangdi we herbir uyghur yézisida téch déxanlarni ammiwiy qirishni uyushturdi. 2018-zhili Qazaqstan uyghurliri minglighan ademning hayatini qiyghan we 20 ming ademning Qizil armiya herikiti aqiwitidin öy-égiligini tashlap, xoshna Xitaygha qéchishigha mejbur bolghan pajielik waqiening 100 zhillighini atap ötti.
Kéngesh hakimiyiti waqtida bolshéwiklarning seyasiy teqipliri toghriliq söz bolmatti, bolghan halettimu faktlar buzulup keltürületti. Mesilen, uyghur yéziliri turghunlirining étilishi Kéngesh istoriografiyaside kontrréwolyuSion ésérlarning ishi süpitide körsitildi. Endi Yettisu uyghurlirining xatiriside 1918-zhili uyghurlargha qarshi emelge ashurulghan qanliq qirish «Atu pajiesi» süpitide saqlanghan. Qazaqstan musteqillikke érishkendin kéyin Almuta wilayiti ilgerki Chélek nahiyesining birnechche yézisida, jümlidin Lawarda, Qoramda mémorial yadikarliqlar ornitildi. Uyghur nahiyesining Chong Aqsu yézisida qizilarmiyachiler qolidin ölgen yéza turghunlirining sani – 1334 – oyup yézilghan tash moshu küngiche saqlaqliq. Bu yadikarliqlar we xasiyetlik jaylar Qazaqstanning muqeddes jaylirigha yatquzulup, ularni oqup üginish zörüriyiti «Ruxani zhangghiru» programmisi asasida ebediyleshtürüldi.
Epsus, seyasiy teqiplerni industrial jemiyetni qurush boyiche zhuquri idéyaler bilen aqlaydighan stalinizm terepdarliri hazirmu uchrishidu. Amma insaniy jemiyetning aliy qedriyiti hésaplinidighan adem hayatini qiyishni héchqandaq zhuquri idéyaler bilen aqlash mümkin bolmisa kérek. Seyasiy teqiplesh qurwanlirini xatirilesh küni neq moshundaq pajielerning kélechekte qaytilanmaslighi üchün kérek.

Ablehet KAMALOW,
tarix penlirining doktori, proféssor.