Bir tughular aka-ukining hayat dawanliri
Bir tughular aka-ukining hayat dawanliri
«El ümütini er aqlar, er dangqini el saqlar» dégen dana xelqimizning sözliri yadimgha kelgende, téxi yéqindila hayat bilen menggülükke xoshlashqan zhutdashlirim, uyghur xelqining ataqliq perzentliri, aka-uka Oktyabr we Mirzexmet Jamaldinowlarning yarqin simaliri xatiremge ulashqan édi. Bu aka-ukilarning biri, yeni Oktyabr aka Jamaldinow uyghur ilim-penini we maaripining yarqin namayendisi bolsa, uning inisi Mirzexmet aka yéza égiligining mahir teshkilatchisi. Bir qosaqtin chiqqan aka-uka hayat waqtida el ümütini aqlighan shexsler ékenligi sözsiz. Ularning baliliq chaghliri urush dewrige toghra kelgechke, urush zhillirining baliliri kebi arqa septiki barliq japaliq ishlarni öz höddisige alghanlighi, baliliqning shatliq tuyghulirini, shérin deqiqilirini tétip körmigen ösmürlerdin ékenligi heqiqet.
Merhum Mirzexmet akining «Uyghur awazi» gézitining 2020-zhilning 8-oktyabrdiki sanida élan qilinghan «Méning alim akam» namliq maqalisida: « Bizning tégi-tektimiz jaghistayliq. Bowam Zordunaxun Emrullaéw tarixiy wetinimizde angliq ademlerdin bolghan éken. Uning konsulxanilarda, mekteplerde ishligenligidin xewirimiz bar…» dep xatirileydu u. Teghdir teqqazisi bilen ularning bowisi, ayali wapat bolghandin kéyin üch balisini tashlap, Kéngesh élige chiqip, Chong Aqsu yézisida oltiraqlishidu. Shu chaghlarda u nahiyediki Chong Aqsu, Uzuntam, Toqquzbulaq yéziliridiki mekteplerde muellimlik qilidu. Uning Jaghistayda qalghan üch perzendining biri, yeni ularning dadisi Jamaldin er yétip, dadisi bilen Chong Aqsuda tépishidu. Kéyin Ilisxan isimliq qizgha öylinip, öy otaqliq bolidu, tört perzent tapidu.
Xulles, Gitlér gérmaniyasi Kéngesh Ittipaqigha urush élan qilmay, bésip kirgen 1941-zhili Oktyabr aka on, Mirzexmet aka sekkiz yashta édi. Ularning dadisi Jamaldin Zordinow akiliri bilen jeng meydanigha atlinip ketkende, ularning méhriwan anisi Ilisxan tört ailining balilirini özi yalghuz baqidu. Ilisxan ana nahayiti méhriwan we keng destixanliq bolghachqa, tört ailining baliliri bir ailidek terbiye köridu. Yézilarda urush zhillirida asasen étiz ishliri bilen shughullanghachqa, Ilisxan anining mürisidin ketmen chüshmetti. Ularning chongliri Oktyabr aka bilen Mirzexmet aka ikkisi eyne shu éghir künlerde apisining eng yéqin yardemchiliridin bolup, étizda yangrighan xeliq naxsha-qoshaqliri Oktyabr aki qelbide xeliq éghiz ijadiyitige, milliy til tereqqiyatigha qiziqishini oyghatsa, Mirzexmet akining déxanlarning emgigidin pexirlinip we apisining yerge bolghan muhebbitidin ilhamlinip, agronom bolush arzusi bilen yashaydu.
Oktyabr aka bilen Mirzexmet aka Uyghur nahiyesige qarashliq Chong Aqsu yézisida tughulghan. Köpchilik yaxshi biliduki, Chong Aqsu Qazaqstan uyghurliri zich istiqamet qilidighan Almuta wilayitidiki körkem yéza bolupla qalmay, belki xelqimizning yarqin namayendilirini duniyagha élip kelgen ataqliq zhutlarning biri. Shunglashqimékin, xeliq arisida Chong Aqsuni «Allahning nezerige chüshken zhut», «Allahning nuri yaqqan zhut» dep alahide hörmet bilen tilgha alidu. Bu heqiqet. Qazaqstan uyghurlirila emes, belki sabiq Kéngesh Ittipaqida shöhret-dangqi alemshumul uyghur perzentlirining hayat-paaliyitige nezer aghduridighan bolsaq, köpligen kishiler Chong Aqsuda tughulghan yaki Chong Aqsudiki ottura mektepte tehsil körgen. Ular peqet chong aqsuluqlarning pexri emes, xeliqning pexrige aylanghan uyghur xelqining bir tughular perzentliridur.
Oktyabr aka ottura mektepni tamamlighandin kéyin, 1950-zhili Tashkent shehiridiki Ottura Aziya dölet uniwérsitétining Sheriq fakultétigha oqushqa chüshidu. Uni 1956-zhili muweppeqiyetlik tamamlap, tughulghan zhutigha yollanma élip, emgek paaliyitini ustazliq qilishtin bashlaydu. Uning baliliqtiki bilimge, yeni til tereqqiyatigha bolghan ishtiyaqi Qazaqstan SSR Penler akadémiyasi Tilshunasliq institutining aspiranturisigha élip kélidu. 1965-Zhili «Hazirqi zaman uyghur tilidiki rewish katégoriyasi» dégen mawzuda namzatliq dissértaцiya yaqlap, filologiya penlirining namziti ilmiy derijige muyesser bolidu. Aspiranturidiki oqushi, andin kéyin Tilshunasliq institutining Uyghurshunasliq bölümide ishligen deslepki dewirlerde Oktyabr aka ilmiy ish élip bérish bilen bille neshriyat we metbuat ishliridin tashqiri, ana tilliq mektepler üchün til we edebiyat derisliklirini yazidu. Alimning telep-éhtiyaji dairisi dayim keng bolghanlighini, uning uyghur xeliq éghiz ijadiyiti boyiche emgeklirimu ispatlaydu. Uyghur folklori sheriq xeliqliri éghiz edebiyatida bir qatarda turidighanlighini köpchilik yaxshi bilidu. Ezhdatlirimiz qaldurghan bébaha bu tarixiy mirasni «zhingne bilen quduq qazghandek» érinmey zhighishni mexset qilghan alim, köpligen ilmiy эkspédiцiyaler jeriyanida til matérialliri bilen bille xeliq qoshaqchilirining ijadini chongqur ügünidu, ularni ilmiy asasta tetqiq qilidu. Bu emgeklerning yémishi süpitide «Uyghur xeliq qoshaqchiliri», «Uyghur xeliq qoshaqliri» namliq ilmiy-ammibapliq emgeklerni meydangha élip kélidu. Uzun zhilliq tinimsiz we tirishchanliq emgekning netijisidin meydangha kelgen bu emgekler hazirqi künde edebiyat ishqiwazlirining kitap tekchiliridin munasip orun alghan.
Istédatliq alim «Hazirqi zaman uyghur tili» namliq ilmiy grammatikini yézishqa qatniship, uyghur mektepliri üchün derisliklerni, diktant we izahet toplamlirini tüzdi. Aliy oqush orunliri üchün uyghur tili boyiche oqush qurallirini teyyarlidi. U shundaqla léksikografiyalik (lughetchilik) boyiche ünümlik ishligen uyghur alimlirining biridur. Shuni pexirlinish bilen éytish hajetki, Oktyabr aka Jamaldinow shu kemgiche héch kim qolgha almighan we tehlil qilip, öz xelqige teghdim qilishni oylimighan we ana tilimizdiki bu bayliqni, yeni frazéologiyalik sözlerni toplap, «Uyghur tili frazéologiyasining izahliq lughiti» namliq emgekni 1988-zhili deslepki qétim, kéyin 2020-zhili uning toluqturulghan wariantini neshir qildi we bu emgek ilim ehli, ana tilimizgha qiziqquchilar tereptin qizghin qobul qilindi. Shuni tekitlep éytish lazimki, Oktyabr aka chong hejimlik bu kitawini uyghur tilliq mekteplerge sogha süpitide tarqatqan édi. Istédatliq alimning kölemlik emgigi uyghur xelqining til ilimidiki nadir emgeklerning biri bolup qalidighanlighi sözsiz.
Alim paaliyitining yene bir qiri pédagoka sahasi. Zhuqurida tekitliginimizdek, Oktyabr aka emgek paaliyitini mektepte ustaz bolup ishleshtin bashlighan bolsa, 1980-zhildin bashlap, Abay namidiki Qazaq pédagogika institutida Uyghur bölümi échilghanda, yéngi kafédrining deslepki muellimi bolup ishqa orunlishidu. On zhil dawamida yüzligen aliy bilimlik ustazlarni teyyarlap chiqiridu. 1990-Zhildin bashlap, S.M.Kirow namidiki Qazaq dölet uniwérsitétining doцénti bolup ishleydu we bu aliy bilim dergahidiki uyghur bölümide zhurnalistlarni teyyarlashqa chong töhpe qoshidu.
Bu künlerde uyghur mektepliride ustazliq qiliwatqan, ilim-pen, metbuat we edebiyat sahasida ishlewatqan, bir éghiz söz bilen éytqanda, filolog kadrlarni teyyarlighan körneklik uyghurshunas alim, tejirbilik pédagog Oktyabr aka Jamaldinowning shagirtliri xelqimizge tonulghan shexslerdin bolup yétilishige qoshqan ülüshi zor. Ularmu hem öz nowitide ustazini illiq hissiyatta xatirilep, hörmet bildürishidu.
Oktyabr akining inisi Mirzexmet aka Jamaldinow pütkül angliq hayatini yéza égiligining tereqqiyatigha serip qilghan mutexesislerning biri. Gerche uning emgek paaliyitige nezer aghduridighan bolsaq, köpirek yéza égiligidiki ishlep chiqirish sahasida uzaq zhillar emgek qilghanlighini bayqaymiz. Agronom, bash agronom, nahiyelik yéza égilik bashqarmisida lawazimliq xizmetlerde, andin kéyin déxan égiligide reis we Uyghur nahiyelik komsomol komitétida instruktor, kéyinerek komsomol komitétining birinchi katiwi, Chong Aqsu yéza Kéngishining reisige oxshash shereplik wezipilerni atqurghanlighini bayqaymiz. Lékin uning hayat paaliyitide asasliq saha yéza égiligi ékenligi muqerrer.
U «Aqtöbe», «Bextiqoray» uchastkiliridiki ting yerlerni özleshtürüshte, danliq ziraetlerning meydanlirini kengeytip, hosulini ashurushta we sortluq uruqlarni Qazaqstanning shimaliy wilayetlirige hem Rossiya Fédéraцiyasige köplep ewetishte bughday, arpa, samsaq we bashqimu ziraetlerning agrotéxnikiliq chare-tedbirlirining körsetküchlirini östürüshte alahide utuqlargha yetkenligi sözimizge ispat. Mirzexmet aka eyne shu zerbidar ishlesh telepliri bilen emgek qilghan dewirlerde Moskwada Xeliq Égiligining Aliy Utuqliri (WDNX) körgezmige ikki merte qatnashqan. Hazirqi ewlat üchün bu addiy bir waqiedek körüngini bilen Kéngesh dewride shu körgezmige qatnishish emgektiki aliy utuqlargha yetkenlikning nishani ékenligini delilletti. Shuning bilen bir qatarda Mirzexmet aka emgek paaliyitidiki utuqlirini hökümet teripidin zhuquri bahalinip, bir qanche médallar bilen teghdirlengen. Shuning arisida «Jasaretlik emgigi üchün» médali Mirzexmet akining heqiqiy emgek adimi ékenligini testiqleydu.
2000-Zhilning béshida Almutidin Chong Aqsuda turiwatqan dadam Shamaxun Nuraxunowning öyige barghinimda, u nahayiti xush keypiyatta oltirip, «Bir basar» namliq neq uyghur bughdiyining urughini alghanlighi heqqide chong xoshalliq ilkide sözlep béridu. Bu bughday urighining wetini – Shinjang Uyghur Awtonom Rayoni bolup, 1992-zhili Gérmaniyade ötküzilgen yéza égiligi ziraetliri xeliqara körgezmisige qoyulghanlighidin xewer tapqan biolog-alim, merhum Sawur aka Turdiéw gérmaniyalik kesipdashliri arqiliq qolgha keltüridu. Shuningdin kéyin Sawur aka özining yéqin aghinisi Oktyabr aka Jamaldinow bilen 90-zhillarda Uyghur nahiyelik yéza égiligi bashqarmisi reisining déxan égilikliri boyiche orunbasari bolup ishlewatqan tejirbilik agronom Mirzexmet akining öyige kélip, uninggha «Bir basarning» urughini amanetke qalduridu. Sawur akidin amanetke alghan 38 bughday danisini aliqandek yerge térip, besh zhil dawamida 350-400 grammgha yetküzidu. («Bir basar» bughdiyining tereqqiy tépishi heqqidiki maqale «Uyghur awazi» gézitining 14.01.11-zhilqi sanida tepsiliy yézilghan).
Dadam shuningdin kéyin bu uruqni emeliyatta keng paydilanghan shexslerning biri bolghan. Yéza égiligi tereqqiyatigha zor ülüsh qoshqan we égilik reisi bolup ishligen dadam, bu danliq ziraetning qedrini yaxshi biletti. U 2001-zhili uyghur bughdiyidin ikki kilogramm térip, 40 kilogramm uruq yétishtüridu. Endi 2002-zhili 3 цéntnérgha yetken bolsa, 2003-zhili «Bir basar» bughdiyining térilghu meydani bir géktardin éship, üch tonnaghiche hosul alghan édi.
Mirzexmet aka Jamaldinow mektepni tamamlighandin kéyin, akisi Oktyabr akigha uquq tartip, Tashkenttiki Ottura Aziya uniwérsitétining agronomiya bölümige oqushqa chüshidu. Bu mezgillerde Oktyabr aka aqsuluqlarni, uyghur nahiyeliklerning béshini qoshup, meshrep quruwalghan peytler édi. Shu meshreplerning biride Oktyabr akining dost-buraderliri, kéyinerek tonulghan uyghur ziyalilirigha aylanghan Asim Qurbanow, Abduwaris Ablesenow, Sawut Mollawutow, Hakim Nasirow, Hézim Bexniyazowlar bilen yéqindin tonushushqa muweppeq bolidu. Ularning bir-biridin ayrilmay, alahide izzet-hörmet bilen munasiwet qilidighan ejayip dostlardin ékenligige qayil bolidu.
Mirzexmet aka mezkür aliy oqush ornini muwappeqiyetlik tamamlighandin kéyin 1960-zhilghiche Qirghizstanning Jalalabad wilayiti Toqtoghul nahiyeside Agroximiya laboratoriyasining bashlighi bolup ishleydu. Shu yerde Tunisa isimliq uyghur qizi bilen aile qurup, kéyin tughulghan zhuti Chong Aqsu yézisigha qaytip kélidu. U «Emgek» kolxozida paaliyitini dawamlashturup, kéyin Uyghur nahiyesi memuriyitide jawapkerlik lawazimlirida ishleydu. Lékin balilighi urush zhillirigha toghra kelgen dewirde apisi bilen étiz-ériq ishlirigha ariliship, yerge muhebbet baghlighan Mirzexmet aka ezhdatlirimizdin miras emgek sahasi étizliqni tallaydu. U uzaq waqit mabaynida «Krasnoé znamya» kolxozida (Hazirqi Qirghizsay yézisi) bash agronom bolup xizmet atquridu. Nahiyening her xil yéza égilikliride ishlesh jeriyanida ismi nahiye we wilayet dairisige tonulghan tejirbilik nahiye rehberliri Sétiwaldi Baratow, Kintal Islamow, Hashim Arziéw, Jemshit Rozaxunow, Muratbek Nasirow kebi rehberler bilen bir septe turup, nahiyening ixtisadiy riwajilinishigha öz ülüshini qoshidu.
Agronomliq kesipni yer zergari dep atisaq, toghra bolsa kérek. Chünki bu kesipning égisi yer tinighini dilida sézip, qeyerge néme térishni, qandaq oghut bérishni, qandaq perwish qilishni bilidighan yéza égiligidiki muhim kesip égisi. Mirzexmet aka eyne shundaq kesipni tallawélishi baliliq chéghidin yer tinighini sezgen, uning bilen bir nepeste bolghan insan süpitide barliq angliq hayatini yerge béghishlidi.
Hörmetlik dem élishqa chiqip, Almuta shehirige köchüp kelgendin kéyinmu özi tallawalghan mutexesisligidin zhiraqlap ketmidi. Eksinche, baghwenchilik-köktatchiliq paaliyitini dawamlashturidu. Sheherdiki qizi Gülmiraning, oghulliri Ilmurat bilen Bextiyarning yer öyliridiki baghlirida xilmu xil méwe-köktatlarni östirish, perwish qilish bilen shughullinidu. Bu adet bir tereptin pénsionérning ermigi bolsa, ikkinchidin kespiy mutexesisligining balilighidin qénigha singgenligidin dalalet béretti.
Oktyabr aka bilen Mirzexmet aka bir anidin tughulup, pütkül ömri aka-inilargha xas bir-birige yar-yölek, meslekdash bolup ötti. Ular urush dewrining qiyinchiliq künliride urushqa ketken atilirini intizarliq bilen kütüp, téxi süyigi qatmighan gödek blushigha qarimay, méhriwan anisining bashqa zhutdash anilar qatarida étiz-ériq ishlirida bille emgek qilip tawlinip, hetta bir sheherde, bir uniwérsitétning her xil fakultétlirida tehsil körüp, ömrini bille ötkezgen qandash-qayashlar bir künde paniydin baqigha seper chekti. Bu judaliq Jamaldinowlarning ewladi üchünla emes, belki uyghur ilim-peni we yéza égilik sahasi üchün chong yoqitish boldi.
Merhumlarni bu künlerde xatirilep oltirip, ularning öz xelqi we elning tereqqiyati üchün qoshqan töhpiliri zor ékenligini tekitligüm kélidu. Her halda, ular uzun we mezmunluq ömür sürüp, Oktyabr aka öz xelqi üchün ilmiy emgeklirini, Mizexmet aka yerge ejir töküp, méhnet qilghan yéza égiligining mahir teshkilatchisi, salahiyetlik mutexesis ékenligini ispatlap alemdin ötti.
Télman Nuraxunow.