Abliz Mexsum-ULY

Abliz Mexsum

 

    Kishiler qelbini hayajangha salghuchi, öz hayatining 47 yilini xitay zindanlirida ötküzüp uyghur milliti tarixida eng uzun türmide yétip azab chekküchi, ötkür shéir- ghezelliri, égilmes — sunmas pidakarane rohi arqiliq bügünki zaman uyghur perzentlirining tillirida dastan bolup kéliwatqan inqilabi, wetenperwer shair Abliz Mexsum, 1899- yili Atushning meshhedke tutash Baghériq kentide uyghur yéngiliq herikitining bayraqdari, jamaet erbabi, büyük alim Abduqadir Abdul Waris (texellusi Ghazi) demollamning (1870- 1924) ailiside dunyagha kelgen.
U dadisining bir qolluq terbiyilishi bilen bashlanghuch — ottura mekteplerni Qeshqer shehiride püttüridu. Bu jeryanda demollam we bashqa bir qisim ustazlardin ereb, paris tillirini öginidu. Uningdin kéyin, Abduqadir demollam oghli Abliz Mexsumni aliy bilim yurtlirida téximu yaxshi terbiyilesh meqsitide Hindistangha ewetidu.

1920- yilliri Abliz Mexsum Hindistanda aliy mektep hayatini bashlaydu. Eyni yilliri uning oqughuchiliq mezgili Hindistan xelqining Engliye tajawuzchiliqigha qarshi élip bériwatqan küresh jeryanlirigha toghra kélidu. Éytilishiche, Abliz Mexsum Shewket Éli rehberlikidiki Hindistan musulmanlirining Britaniye (Engliye) mustemlikichilirige qarshi kürishini we «xelipe herikiti» ni qollap namayishlargha qatnashqan hemde namayishchilargha: — «tajawuzchilar mustemlikichilik niyitidin asanliqche wazkechmeydu, siler quruq qol bundaq namayish qiliwermey, qolunglardin kélishiche kaltek, chomaqlar bilen qorallansanglar téximu yaxshi ünüm béridu» dep yol körsetken. Hindistan xelqi bu meslihet boyiche qoligha néme chiqsa shuni élip, namayishlardin bashqa bezi emili qarshiliq heriketlirini élip barghan. Bu heriketlerning ünimi körülüp, Hindistandiki Engliye mustemlikichilirini xélila chöchütken. Ular hindistanliqlardiki tuyuqsiz özgirishning sewebini éniqlap bilgendin kéyin, Abliz Mexsumni tutqun qilip 6 ay solap qoyghan.

1924- yili 8- ayning 14- küni Abduqadir demollam, chetel küchliri we xitay mustebit hakimiyitining yoshurun pilanlishi, satqin munapiqlarning qol sélishi bilen özining Qeshqer sheher kona ordidiki kütüpxanisida shéhit qilinidu.

Shu yili küz mezgilide bu shum xewerdin, uyghur millitining béshigha kelgen bu xil pajiedin xewer tapqan Abliz Mexsum dadisining qatilini, toghrisi uyghur millitining qatilini tépip, xelqtin ibaret büyük sodiyening adalitige tapshurushni meqset qilip hindistandin ana wetini Sherqi Türkistangha qaytip kélidu. Epsuski mustemlikichi xitay hakimiyitining köp tereplimilik tosqunluqi bilen u achqan dawa ünümsiz tügellinidu.

Özining barliqini xelqining erkinliki, wetinining musteqilliqigha béghishlighan Abliz Mexsumning 1920- yillardin bashlap shéir ijadiyiti bilen shughullinishqa bashlighanliqi melum. Ijadiyet semerilirige étiqad nuqtisidin qarashni bir minutmu untumighan shair yashlardin özining izzet — abroyini, ar — nomusini, medeniy miraslirini, étiqadini qoghdashni telep qilidu. Omumen ana wetinini xitay mustemlikichilirining tömür tapini astidin qutuldurush üchün küreshke chaqiridu. U hayatida jennet misali güzel wetinining tebiii menzirilirini teswirleshtin, reqiblirige nepret yaghdurushtin bashqigha ishenmigen. Shairning wetinige bolghan muhebbiti reqiblerge bolghan nepritide öz ipadisini tapqan bolsa, küreshtiki sewrchanliqi, özlüksizlikide, pidakarliqi isyankarliqida öz ipadisini tapidu. Qarangghu kamir, zey zindan, éghir jismani emgek bu étiqadliq insanning gigant gewdisini dawasidin, étiqadidin waz kéchishke köndürelmeydu.

***

Abliz Mexsum Sherqi Türkistan tarixida, uyghur millitining ichidin, xitay tajawuzchiliri teripidin eng échinishliq derijide xarlanghan uyghurlarning tipik misalliridin birsidur. Shundaqla Abliz Mexsum, dunya tarixida uyghurlar ichide eng köp we eng uzun türmide yatqan shexis bolup hésablinidu.

U, tajawuzchi, ishghalchi mustebit xitay hakimiyitining Yang Zéngshin (1914- 1924) dewridin bashlap, Jin Shorén (1924- 1933), Shing Shisey (1933- 1944), milletchi xitay, (gomindang 1944- 1949), kommunist xitay (1949- yilidin bashlap 1982- yilghiche birqanche qétim) ilgiri — axir bolup cheteldin qaytip kirgendin kéyinki 58 yilliq hayatining 44 yilini türmilerde ötküzgen. U hindistandimu 6 ay inglizlarning türmiside yatqan. Türmidin chiqqandin kéyinki axirqi ikki yilimu qattiq nazaret astida ötken bolup, 83 yilliq hayatining 47 yili türmilerde ötken. Uning yashliq bahari, taza jasaretke tolghan newqiran chaghliri qarangghu kamirlarda, emgek bilen özgertish meydanlirida zenjir — kishenler bilen xar — zarliq ichide ötken.

Abliz Mexsum 1930- yili yazda Ghulja shehiride bolghan bir söhbette, sorundiki jamaetke xitaben: «hindilar özining milliy — azadliqi yolida küresh qilip, düshmenning türmiside yatqan, shu yolda derd tartqan inqilabchilirini bekmu qedirleydiken. Herqandaq sorunlarda öyning törige emeldar, hakimlarni yaki pul tapqan baylarni emes, weten azadliqi yolida küresh qilip düshmenning türmiside yatqan milliy qehrimanlirini olturghuzidiken. Pütün jamaet ulargha alahide hörmet körsitidiken! Bizde bolsa, ehwal del buning eksiche. Biz mushu bir sélishturma arqiliqmu millitimizning siyasiy sapasining qaysi derijide ikenlikini körüwalalaymiz» dégen. U yene: «hindilarda mana mushundaq milliy roh bolghanliqi üchün ular inglizlarning üch esirlik mustemlikisidin qutulup, musteqilliqigha érishti. Bizmu özimizde tewrenmes wetenperwerlik hem inqilab rohini yétildürüshimiz kérek!» dégen.

Abliz Mexsum Sherqi Türkistan jumhuriyiti bilen milletchi xitay otturisida imzalanghan «11 bitim» din kéyin 1946-yili 9-ayda «birleshme hökümet» namidin élip bérilghan xelqchil saylamda Aqsu wilayitige waliy bulup saylinidu. Bitim buzulghandin kéyin u Ürümchige kélip eyni waqittiki «altay neshriyati» da muherrirlik qilidu hem «erk géziti» da muawin bash muherrir bolup ishleydu.

***

U kommunist xitayning qolidiki axirqi 32 yilliq hayatining 30 yilgha yéqin waqtini türmilerde ötküzgen bolsimu xitay tajawuzchilirigha héch bir zaman boyun egmeydu, héch bir zaman xitayning Sherqi Türkistan zéminidiki hakimiyitini étirap qilmaydu, héch bir zaman Sherqi Türkistanning musteqilliqidin wazkechmeydu. U bashtin axir qetiylik bilen xitay tajawuzchilirini Sherqi Türkistan zéminidin chiqip kétishni telep qilidu. Xitayning barliq tekliplirini ret qilidu, xitay teklip qilghan hoquq-menseplerge köz qirinimu salmaydu.
Yighip éytqanda, tajawuzchi xitay Abliz Mexsumni herqanche qilip, birer qétim bolsimu aldiyalmaydu. Özini héch bir zaman étirap qilduralmaydu, qolidin kelgen barliq rezillik, barliq wehshiliklirini ishlitipmu peqetla boysunduralmaydu.

Abliz Mexsumning pütün hayati tajawuzchi, ishghalchi xitaylargha bolghan cheksiz ghezep-nepret, öch-adawet we qan-qisas bilen tolup ketken.
Abliz Mexsum:
Xitayni men xitay deymen uni insanche körmesmen,
Meger asmanche bolsangmu séni közümge ilmasmen.
Eger jennetning achqusi sen nijisning qolida bolsa,
Allahgha ant ichermenki u hal jennetke kirmesmen.

Dégen shéiri arqiliq xitaygha bolghan yürikidiki cheksiz öchmenlikini éniq ipadilesh bilen birge, özining neziride xitayning némilikini, özining kimlikini hem meydanini éniq bildürgen.

***

«Abliz Mexsum sepdashliri bilen birlikte 1942- yili «Sherqi Türkistan Islam partiyisi» isimlik bir mexpiy partiye qurghan. 1954- yili Nimshéhit Armiye demollam 30 kishilik hej ömiki bilen hejge chiqqan waqitta, Abdul Eziz Mexsum yézip teyyarlighan bir parche xetni mexpi élip chiqip misirning bir gézitide élan qilghan. Xitay 1954- yili Mexsumning öyini axturghanda Mexsumning öyidin Sherqi Türkistan Islam partiyisining bir dane altun tamghisi we bu partiyige ait nurghunlighan höjjet, pul qatarliq maddi boyumlarni tépiwélip élip chiqip ketken. Kéyin bu altun tamghini Seypidin Ezizi (1915- 2003) xitayning melum idarisidin élip chiqmaqchi bolghanda, bu organdiki alahide saqchi xitaylar qarshi chiqqan. Shuning bilen seypidinler bilen u idaridiki altun tamghini qoghdawatqan alahide xitay saqchilar otturisida étishish yüzbergen. Bu étishishta, Seypidin Ezizining qazaq muhapizetchisi bir saqchi xitayni étip öltürgen. Seypidin Ezizi terep altun tamghini mejburi élip chiqip ketken….».
…..
1980- yili küz aylirida xitay jallatliri Abliz Mexsumni yashinip qalghanliqi hem késelliki sewebi bilen 81 yéshida türmidin boshitidu.
…..
Inqilabi shair, meshhur jamaet erbabi Abliz Mexsum bir dini alim bolush süpiti bilen:
«Weten we milletni söymek ehli islam shanidur,
Bu heqiqet, bu adalet tengrining permanidur.»
Digendek jarangliq misraliri bilen wetenperwerlik sadasini yangritidu. Wetenperwerlikning heqiqi ülgisini tikleydu. Weten we milletni söyüsh dinimizdimu teshebbus qilinghan emir-perman ikenlikini éniq otturigha qoyidu. Wetini bolmighan her qandaq bir xelqning öz yurtidimu xaru-zarliqtin qutulalmaydighanliqini, wetensiz milletke bashqa ellerdimu ebediy xatirjemlik bolmaydighanliqini ochuq jakarlaydu.

Weten söygüsi

Jiger pare yürek yare, siqilsa ten ara janim,
Weten derdi ghémi millet bilen ölsem yoqtur armanim.
Weten dep dinu-millet dep béshimgha her bala kelse,
Bilermen bextu iqbalim, shereplik pexru unwanim.
Derixa wetinimni gheyriler zorlap bésip alghach,
Yürek baghrim köyüp, qanim qizip qaynaydu wijdanim.
Büyük tarix, azat millitim qulluqqa aylanghach,
Peqet taqet qilalmay örtünüp yanmaqta heryanim.
Qéyip bashim, éqip yashim, chüshüp rohim, sunup könglüm,
Orap ghem-qayghu halimni yétishmey chare dermanim.
Ézildim bikar öldüm we lékin bolmidim na ümid,
Sebeb kim waqitliktur bu ézilgen, bu siqilghanim.
Nishanemge érishmekke ishenchim zor tuluq chünki,
Dégech hörlük üchün qandash-tilekdashlar pida janim.
Tur ey türk oghli bu ar numusni kötürmestin,
Tining irghat, közüng ach, bash köter ewladi turanim.
Ughuzxan chong babam Aprasiyap, Atilla, Bughralar,
Büyük kök tughlirin dep kökke yetti ah tartqanim.
Büyük altun kömüsh orda qurulghan chaghda shol tughni,
Quchaqlap turghinimda aqsa arman yoq qizil qanim.
Saqal-sachim qizil qangha boyalmastin qaza qilsam,
Yumulmastin közüm, dilda qalur hesret we armanim.
Érishmek erkin azatliqqa heqqani küresh birle,
Asarettin weten milletni qutqazmaq méning shanim.

Hesret

Men ishengen millitimdin körmidim héchbir wapa,
Béshimgha keltürdiler dert we elem türli japa.
Sen özeng asra méni Tengrim, i birubar,
Türli apet we balalerdin biheqqil mustefa.
Bu muzter asra jewdu-éhsaning bilen yareb,
Nezer sal men qolunggha epu ghufraning bilen yareb.
Yétip zindan ara ghem-qayghu hesretlerde zarlandim,
Méni qutqaz bu derttin emru-permaning bilen, yareb.
Hebibing hörmitidin natiwan mehbus meyüske,
Terehhum (rehim) eyligysen fezli rizwaning bilen, yareb.
Yulungda din we millet dep, weten dep zarlinip durmen,
Özeng ulugh yaru-yölek bol nesir sultaning bilen yareb.
Ulugh tengrim séningdin özge héch pushtu-panahim yoq,
Özüng asra méni sen qudriti shaning bilen, yareb.
Hebibing hörmitidin men esir miskin ezizige,
Terehhum eyligeysen fezli éhsaning bilen yareb.
Selawat, salam bilen berkitini yetküzgin hebibingge,
We hemde ali eshabingge her aning bilen, yareb.

Milletni oyghitish

Millitim gheplet, jahalet uyqusigha qanmiding,
Barche millet köz échip oyghandi sen oyghanmiding.
Xaru-zarliq astida mehkum, mezlum qul bolup,
Senmu millet, senmu insan bolghining oylanmiding.
Oyla millet tarixing bek shanu-shewketlik idi,
Emdi ne halgha chüshüp qalding nichün zarlanmiding.
Mustebit basqunchilargha bash igip teslim bolup,
Özliship ketmekchi bolghan shum xiyaldin yanmiding.
Barche millet erkin azatliq küresh meydanida,
Atlinip jengni qizitti sen téxi atlanmiding.
Zulmi istibdatqa qarshi jan tikip qan aqquzup,
Yettiler meqsetlirige sen amal qollanmiding.
Xaru-zarliqta yatursen bulghunup haywan kebi,
Sen bu xilda yatqili insan emes haywanmiding.
Esli nesling shanu-shewketlik türk qani turup,
Ar-nomusni qoyup wijdan sétishtin yanmiding.
Millitim ötti béshingdin xilmu-xil achchiq sinaq,
Hich biridin sen tüzük ibret élip oylanmiding.
Qehriman ejdatlarning herqaysi erdi arslan,
Erdiler sen nesli bashqa ya bölek bir qanmiding.
Millitim oyghan, köz ach, tur, bash köter insan iseng,
Yaki sen insaniyetlik shanini qoyghanmiding.
Ar-numus türk élige xaru-zar mehkum yashash,
Ni üchündur millitim bu halgha sen arlanmiding.
Ey «Ezizi» aqla tarixingni dunya aldida,
Tur, közung ach nige gheplet uyqusigha qanmiding.

Hikmetlik söz

Heqiqi dostu sadiq ger zeher sunsa shéker dep bil,
Meger düshmen sanga eplep sheker sunsa zeher dep bil.
Ziyan yetküzse dostung payda dep bil köngli tüz bolghach,
Shuningdek düshmining ger payda yetküzse zeher dep bil.

***

1982-yili 8-ayda özining pütün hayatini wetinige béghishlighan, küyini küylep, külkisini külüp, yighisini yighlap ötken bu jasaretlik insan 83 yéshida Ürümchide, qandaqtur héch kim chüshinelmeydighan, eqilge muwapiq bolmighan atalmish «poyiz weqesi» de özi üchün hayatida kichikkine xowluq körsetmigen bu dunyadin menggülük widalashti.
***
Abliz Mexsum uyghur xelqining iradisini, meydanini, musteqilliq ghayisini, axirqi nishanini ekis ettürüp bergen uyghur xelqining köresh yolidiki obrazi, bir namayendisidur.