Tarixshunas yazghuchi Téyipjan Hadining terjimhali

Tarixshunas yazghuchi Téyipjan Hadining terjimhali

«Resim heqqide izahat : ongdin solgha: Téyijan Hadi, Tursunjan Emet Ibret, Zunun Qadiri »

Bu matériyal Tursunjan Emet Ibret neshirge teyyarlighan merhum tarixshunas, yazghuchi Téyipjan Hadining «Choruq hékim» digen kitabidin élinghan.

1989-Yil kirishi bilen edebiyat sépimiz ikki Téyipjandin ayrilip qaldi. Yil béshidila ataqliq shairimiz Téyipjan Éliyof wapat boldi. Shairimiz üchün baghlighan aqlirimiz téxi bélimizdin yéshilmey turupla yene bir Téyipjan, talantliq yazghuchi we tarixchimiz Téyipjan Hadi alemdin ötti.
Téyijan Hadi, Tursunjan Emet Ibret, Zunun Qadirining hemmisi dégüdek «Ili deryasi» zhornilida élan qilinghan, u özining deslepki esirini kötürüp tehrir bölümimizge kirip kelgende, biz yash qurami xélila bir yerge bérip qalghan bu natonush apturgha qarap heyran bolghaniduq. Üstige tola yuyuluwérip öngüp ketken tujurka, béshigha manchistir doppa kiygen bu salapetlik ademning gep-sözliri tolimu salmaq idi. Yazghanliri qoligha kéchikip qelem alghan heweskarlarning yéngiyachi eserlirige oxshimaytti. Weqe tallash, til ishlitishliridin uning edebiyatni chüshinidighan, melum bediiy ditqa ige kishi ikenliki bilinip turatti. Shuningdin kéyin, u arqa-arqidin üzüldürmey eser élan qilip kitabxanlarni téximu heyran qaldurdi. Biz Téyipjan Hadining ömür tarixini inchikilep ögenginimizdin kéyinla, uning qelem tutqan dewrining xélila yiraqtin bashlanghanlighini bilduq.
Téyipjan Hadi 1925-yili Ghulja shehride tughulghan. 1934-Yildin 1939-yilighiche Ürümchide oqughan, 1941-yildin1944 -yili üch wilayet inqilabi bashlanghiche bolghan ariliqta Ghuljida oqutquchiliq qilghan. Tursun Zéridin özining «Ili deryasi» zhornilining 1990-yil 5-sanida élan qilinghan «Untulmas adem» namliq eslimiside yézishiche, Téyipjan Hadining «Yémirilgen tosalghu» namliq tunji hékayisi «Ili Shinjang géziti»ning 1941- yil 20- dikabir sanida élan qilinghan iken. Téyipjan Hadi özining bir xatirisige ,»Bir künlük yatliq» namliq hékayem 1943- yili 9 — ayda «Ili deryasi géziti» de élan qilinghan, dep xatire qaldurghan.
1944-Yili Téyipjan Hadi üch wilayet inqilawigha qatniship, eyni chaghdiki üch wilayet inqilabiy hökümiti teshkilat bölümide katip bolup ishligen. Kéyin, yer-su nazariti we üch wilayet bankisida mesul katip bolghan. 1946-Yilidin 1952–yilighiche soda– sanaetchiler birleshmiside katip bolup ishligen. 1952-Yilidiki bir qétimliq siyasi herikette zerbige uchrap, «panturkist» dégen nam bilen bigunah qolgha élinghan, aridin besh ay ötüp, saqchi terep uni xata qolgha alghanliqini iqrar qilip türmidin boshatqan.
Ashu uqushmasliq Téyipjan Hadining shundin kéyinki turmushigha nurghun ongushsizliqlarni élip keldi, u köp uwalchiliqlarni tartishqa mejbur boldi. Bundaq ehwalda yéziqchiliq qilish üstide söz échish esla mumkin emes idi.
Téyipjan Hadining qelbide xelqning edebiyat ishigha alahide bir muhebbet bar idi. «Töt kishilik guruh» aghdurulup, edebiyatimizning yéngi bir bahari yétip kelgende, gerche uning yéshi elliktin halqip atmishqa qarap kétiwatqan bolsimu, yene gheyret bilen qoligha qelem élip, Uyghur xelqining meshhur milliy qehrimani Sadir palwanning hayatigha béghishlanghan «Palwan keldi» hékayisini yézip chiqti. Bhékaye «Ili deryasi» zhornilining 1980-yil 2-sanida élan qilinghandin kéyin kitabxanilar arsida zor tesir qozghidi. «Tarim» zhornili hékayini qayta bésip tonushturdi. Turghan Shawdun hékaye weqelikige asasen bir radio dirammisi ishlep chiqti. Bu hékaye yene ottura mekteplerning edebiyat oqushluqigha kirgüzüldi. Aptonum rayonimiz boyiche 30 yilliq munewwer eserlerni tallap mukapatlashta mukapatqa érishti. Mushu bir hékayisi bilenla Téyipjan Hadi keng kitabxanlargha tonush apturlardin bolup qaldi. Shundin kéyin, «Ili deryasi» zhornilida yene arqa-arqidin uning, » Choruq hékim » (80-yil 4-san), » Aq östingim, aq» ( 82-yil 3-san), «Batur keldi» (86-yil 1-san), «Közümni échip chiqtim» (87-yil1-san), «Chin moden» (87-yil 2-san), «Öchke döngide lawuldighan mesheller» (87-yil 5-san) qatarliq hékayiliri élan qilindi.
Téyipjan Hadi yalghuz bediiy edebiyat üstide emes, kilassik edebiyat, xelq éghiz edebiyati we tarix bilimliri jehettinmu etrapliq chüshenchige ige qelemkesh idi. Uning her tereplime bilimliri zérikmey matériyal yighish, uzaq yilliq izdinishidin kelgen idi. Shundaqla u jamaetchiliki nahayiti keng adem bolup, Téyipzat xelpitim, Mexsut hajim qatarliq Ilida ötken xelq tarixchiliri, Exmetjan Qasimi, Zunun Qadir, Zikri Elpetta qatarliq meshhur shexisler bilen qoyuq bardi-keldide bolup, ulardin nurghun nersilerni öginip xatire qaldurghan idi.
1948-Yilila Téyipjan Hadi «Ittipaq»zhornilida Uyghur xelqining turmush örp-adetlirige ait «Chünchün saliwan» qatarliq xelq qoshaqlirini retlep élan qilghan. 1979-Yili u qoligha qayta qelem alghandimu deslipide «Ili deryasi» zhornilida «Yingi téwip», «Töt pangning héyt qilishi», «Eqilsiz padishah» qatarliq xelq chöcheklirini retlep élan qildi. Uning 1980- yil 1-san «Ili deryasi» zhornilida élan qilinghan «Ilining bir qanche xelq naxshiliri heqqide» dégen maqalisini Ili xelq naxshiliri üstide élip bérilghan mukemmel bir ilmiy tetqiqat déyishke bolidu. Bu maqalisida aptor «Alwang naxshisi», «Östeng naxshisi», «Wang Xulu alwingi naxshisi», «Sépil naxshisi», «Sadir naxshisi», «Köch-köch naxshisi» qatarliq xelq naxshilirining eyni yillardiki ijtimaiy réalliq bilen bolghan baghlinishni yéship berdi. U yene «Sadir palwan we uning yéngi tépilghan qoshaqliri heqqide» («Ili deryasi» zhornili 85-yil 3-san ) dégen maqalisini yézip, Mesüm Basit teripidin retlep élan qilinghan Sadir palwanning yéngi tépilghan qoshaqlirigha izah berdi. Bumu ili xelq qoshaqliri üstide ishlengen chong ilmiy emgek idi.
«Chékidin ashqan solchilliq»qa xatime bérilgendin kéyin, Téyipjan Hadining saqchidiki arxipliri qayta tekshürülüp 1982-yili uning xizmiti eslige keltürüldi. U Ili oblastliq siyasiy kéngeshning tarix matiriyalliri tetqiqat ornigha xizmetke orunliship, bu orunning riyasetchilikide xenzu, qazaq, Uyghur tillirida qerelsiz chiqip turidighan «Ili tarixiy matiriyalliri» dégen kitabchining Uyghurchisini ishleshke mesul boldi. U yene «Ili beglikliri toghrisida», «Xelpem mehellisi we xelpemler toghrisida», «Ghulja atalghusi we Ghulja shehiri toghrisida», «Ili tarixidin izlar» qatarliq maqalilarni yézip, Ilining ching xandanliqi dewridiki tarixni yorutup bérishte az bolmighan xizmetlerni ishlidi.
Téyipjan Hadi «Ili deryasi» zhornilining dayimliq hékaye yézip turghuchi aptorliridinla bolup qalmastin, yene u zhornilimizning «Xelq éghiz edebiyati», «Tarixtin söz» sehiplirining meslihetchisi idi. Men qachanla izdep barmay uning nahayiti aldirash ishlewatqanliqini körettim. Baghliq qoruning derwazisi aldidin bashlanghan üzüm baringi toptoghra u olturghan öyning ishiki aldigha élip baratti. Téyipjan aka dérizliri baghqa qarighan öyde ishletti. Yoghan üstelning üstide her daim chéchilip yatqan arginallar, échip qoyulghan kitab, tamaka qalduqigha tolghan küldan közge tashlinip turatti. U ishlewatqan yaki birer kishi bilen söhbetlishiwatqan waqtida arqa — arqidin moxurka orap chéketti. Uning qilmaqchi bolghan ishliri, orundimaqchi bolghan ijadiyet pilanliri nahayitimu köp idi. «Ukam, deytti u, Ilidiki 60 yüzlükning[1] tarixini éniqlap, yüzlükler toghrisida omumi bir kitab yazay deymen… Sizning Iparxan toghrisida qarashliringiz qandaq?»
Sadir palwan qoshaqliridiki her bir weqelikni birdin hékaye qilip yézip, kéyin ülarni jemlisem Sadir toghrisida mukemmel bir kitab bolghudek…
1980-Yildin bashlap 10 yilgha yetmigen qisqighine waqit ichide nurghun ishlarni ishlidi. Shu halal emgeklirining ejri bilen u aptonum rayonluq yazghuchilar jemiyetning ezasi. Ili oblastliq edebiyat-senetchiler birleshmisining heyiti, aptonum rayonluq xelq éghiz edebiyati tetqiqat jemiytining ezasi, Ili oblastliq siyasiy kéngishining heyiti, Uyghurche «Ili tarixy matériyalliri» kitawining muheri qatarliq xizmetlerde bolghan idi. Tirishchan edib 1989-yili 3-ayda, Ghulja nahiyside ötküzülmekchi bolghan noruz merikisige maqale teyyarlawitip, ish üstidila mingisige qan chüshüp yiqildi, doxturxanida 2-3 kün yétip, dawalash ünüm bermey 24-mart küni 64 yishida alemdin ötti. Uning yetmekchi bolghan nurghun arzuliri özi bilen bille ketti. U héchkimgimu wesiyet qalduralmidi, chala qalghan ishlirini héchkimgimu tapshurup bérishke ülgürelmidi…
Bu toplamgha apturning 1980-yildin kéyin yazghan yette hékayisi we ikki eslimisi kirgüzüldi. Bundin bashqa uning yéziwatqan «Gülemxan» powisti we bezi hékayiliri bar idi. Hazirche uning arginalliri tépilmidi.
Apturning bu toplamdiki yette hékayisini asasen tarixta öchmes izlarni qaldurup ketken üch xelq qehrimanining hayat weqeliklirige béghishlighan. » Choruq hékim», » Aq östingim, aq» hékayilirida Ilining étiz – ériqlirining jan tomuri bolghan «Aq östeng»ni chépishqa küch chiqarghan Choruq hékimning ish-izliri yézilghan. «Batur keldi» hékayisida üch wilayet inqilawiy dewride özining qorqumsizliqi we baturliqi bilen gomindang eksiyetchilirige wehime salghan Ghéni baturning bir qétimliq jengdiki qehriman kartinisi yézip bérilgen. Qalghan «Palwan keldi», » Közümni échip chiqtim», «Chin moden», «Öchke döngide lawuldighan mesheller» qatarliq hékayilar aptorning Sadir palwan heqqide yazmaqchi bolghan kitawining bir qismi bolup, bu hékayilar meshhur xelq qehrimani Sadir palwanning hayatigha béghishlanghan. Bizning ötmüsh tariximizning janliq bediiy kartinisi bolghan bu hékayilar köngül qoyup bir oqup chiqishqa erziydu. Merhum Téyipjan Hadi bu eserliride özige xas til we bediiy wastilar ishlitip bizge tarixiy weqelerni hékayilashturushning ülgisini yaritip bérip ketti.