Qanliq qirghinchiliqqa néme sewep boldi?

Ötken jilning may éyida Qazaqstanning uyghur jamaetchiligi “Atu” qanliq pajiesining yüz jillighigha béghishlanghan herxil chare-tedbirlirini ötküzdi. 1918-jilning may éyida M.Muraéw rehberligidiki qizil armiya otryadi Ghulja yoli boyigha jaylashqan birnechche uyghur yézilirining ahalisini oqqa tutti. Uyghur jamaetchiligining küch chiqirishi bilen mezkür yézilarda pajie qurwanlirigha yadikarliqlar ornitilip, nezir-chiraqlar bérildi. Ammiwiy exbarat wasitiliri qanliq pajiege baghliq tarixiy matériallarni élan qildi.
Eyne shularning arisida méningmu birnechche maqalem bar. “Uyghur awazi” gézitida yoruq körgen ikki maqalemde men kéngesh dewride qéliplashqan mezkür jinayetni qizil armiya niqawi astida “kontrréwolyuSionérlar emelge ashurdi” dégen chüshenchini ret qilishqa tirishtim. Manga arxiwtiki matériallarni oqup-üginish we tehlil qilish asasida “atu” “qizil térrorning” eng deslepki heriketlirining biri bolghanlighini körsitish mümkin boldi (1930-jillardiki Stalin teqipliri qizil térrorning choqqisi boldi). Shuning bilen bir waqitta tarixiy waqielerge birtereplimila baha bérishqa bolmaydighanlighini étirap qilghan durus. Sewewi, insaniyetning hayati murekkep hem köpqirliq. Herqandaq tarixiy waqie birla emes, birnechche seweplerge ége bolushi, shundaqla birnechche amillarning netijisi bolushi mümkinghu. Shundaq éken, Yettisudiki uyghurlarni qirish waqiesini xéle keng tarixiy kontékstqa qoyup téximu keng qarashqa bolidu.
Atu seweplirini izdesh 1917-jildiki oktyabr inqilawidin kéyin yéngi dewirning bashlanghanlighi toghriliq idéyani kéngesh tarixshunaslighida hökümranliqqa ége bolghanlighi bilen bayqilidu. Kéngesh idéologiyasi Oktyabr inqilawini yéngi dewirning bashlanghanlighi bilen tesewwur qilidu. Ular tüp yiltizidin yoq qilinghan “kona duniyaning” ornigha “yéngi duniyani” qurush oyida boldi. Mezkür idéya Kéngesh tarixiy penide yarqin bayqilidu. Bolshéwiklar oktyabr inqilawini duniya tarixida “yéngi” dewirning bashlinishi dep élan qildi (Mundaq dewirlerge bölüsh Kéngesh Ittipaqidin bashqa jayda bolmighan). Shundaq éken, kéngesh tarixshunaslighida 1917-jilghiche tarix we uningdin kéyinki tarix otturisida chong boshluq mojut. Inqilapqiche we uningdin kéyin Yettisu uyghurlirining tarixida ikki waqie yüz berdi: bu 1916-jildiki qozghilang we 1918-jildiki “Atu” waqiesi. Ottura Aziya xeliqlirining qozghilingigha uyghurlarning arilishishi kéngesh tarixshunaslighida Rus Türkstan yerlik xeliqlirining milliy-azatliq heriketlirining bir qismi süpitide qaralsa, uyghurlarni qirish heqqide héch gep qilinmaydu. Endi kéyinirek bu inqilapqa qarshi küchlerning herikiti süpitide bérilidu. Shundimu bu ikki waqieni bari-yoqi ikki jil bölüp tursimu, ularning arisida belgülük alaqe mojut. Mezkür alaqini men Büyük Britaniyaning Mangéstér uniwérsitétida yoruq körüsh aldida turghan kengdairilik maqalida bayqidim. Men emgigimde 1917-jilqi oktyabr inqilawi bölgen Yettisu uyghur ahalisining hayatida orun alghan ikki waqiening bir-birige baghliq ékenligini we u Rossiya impériyasining kolonizatorluq seyasitidin kélip chiqqan ijtimaiy toqunushqa teelluq ékenligini körsitishke tirishtim. 1918-jilqi uyghurlarni étish bashqa seyasiy weziyette yüz bersimu, uningda 1916-jilqi qozghilang asasida yatqan ijtimaiy toqunushni bayqashqa bolidu.
1916-jildiki qozghilangning kötirilishige yer mesilisi asasiy sewep boldi. Mezkür mesile 1906-jili Stolipin islahiti élan qilinghandin kéyin rus déxanlirining Ottura Aziyage ammiwiy köchirilishi bilen téximu keskinleshti. Shuni éytish kérekki, turmushi nachar slawyan déxanlirining Yettisu wilayitige ammiwiy köchirilishi buningdin xéle ilgiri bashlanghan. Buninggha köchirilgen déxanlarning tepsiliy sani toghriliq statistika guwaliq qilidu.
Ixtiyariy köchmenler toghriliq melumatlar asasida köchmenlerning qanchilik miqiyasliq bolghanlighini tesewwur qilishqa bolidu: atap éytqanda, Yettisugha 1907-jili 24 700 adem; 1908-jili – 30 003 adem, 1910-jilgha qeder ularning sani 65 000 ademge yetken. Ular hökümettin kolonialliq yer fondini qurushni jiddiy telep qilishqa bashlidi. Mezkür mesilini peqet wilayetning yerlik ahalisi, yeni qazaqlar we qirghizlar hésawigha yéshish hajet boldi. Shundaq qilip, Yettisuda ahalining üch topining menpiyiti duch kélip qaldi: köpligen yerlerge ége hem turmushi yaxshi kazaklar, köchmen rus déxanliri we qazaqlar. Yettisu wilayitide uyghurlar we tungganlar zich yashaydighan jaylarda (shu chaghda Yettisu wilayitining terkiwige zamaniwiy Qazaqstanning peqet sherqiy-jenubila emes, belki Shimaliy Qirghizstanmu kiretti) juqurida nami atalghan ahalining üch topigha uyghurlar hem tungganlarmu qoshuldi.
1881-jilning Dala qaidisi boyiche ahalining peqet ikkila katégoriyasi – Ottura Aziya we Qazaqstanning peqet yerlik ahalisi we rus köchmenliri – yer élish hoquqigha ége bolghan. Uyghurlar peqet 1899-jilila Impératorning toxtamigha bénaen, yerlik ahali statusigha ége bolup, hoquq boyiche qazaqlargha hem qirghizlargha tengsheldi. Shuninggha qarimay, yerdin paydilinish mesiliside uyghurlarning mesilisi anchila yaxshilinip ketkini yoq. Buninggha töwendiki melumatlar yarqin ispat bolalaydu: 1902-jili ottura uyghur égiligi 12,2 désyatina yerge, slawyan köchmenliri 32,2 désyatina, kazaklar 48 désyatina yerge ége bolup keldi.
1916-jili köchmen slawyanlar sanining keskin ösüshi ularni yer bilen teminleshke baghliq weziyetni téximu keskinleshtürdi. Moshuninggha bola, endi qazaq hem qirghizlardinla emes, belki uyghur hem tunggan ahalisidin yerlerni tartiwélish imkaniyetliri qarashturulushqa bashlidi. Kéngesh hakimiyitining deslepki jilliri rus hakimiyitining uyghur déxanlirining yerlirini tartiwalghanlighi toghriliq mesile birnechche qétim kötirilgen. Bolshéwiklar dewridiki yer komitétining ishida ruslar uyghur hem tunggan déxanlirining yerlirini tartiwalghanlighi toghriliq köpligen shikayetlerning kélip chüshkenligi heqqide éytilidu. 1918-jili 1-féwralda Yer komitétining nowettiki mejliside Talipow familiyalik uyghurning dokladida eyne shundaq erize qaralghan. U “kéyinki jillarda” uyghurlardin we tungganlardin tartiwélinghan yerlerni qayturup bérishni sorighan: “Uézdning taranchi ahalisining wekili Talipow xewerdar qilidu, ular rus köchmenliri kélishtin xéle ilgiri moshu yerde yashap, déxanchiliq bilen shughullanghan, kéyinki jillarda ulardin özleshtürülgen hem sughirilidighan yerlerning köp qismi tartiwélindi, hazirqi künde ular hayat kechürüshke mümkin bolmighan yerge ége. Uézdning taranchi-tunggan ahalisi az yerge ége dep étirap qilinip, tartiwélinghan yerni qayturup bérishni soraydu. Qolda bar yerning köp qismi ijarige élinghan. Endi taranchilar yerni ijarige élishqimu ümüt qilalmaydu. Chünki rus ahalisi teripidin yerge dégen telep östi. Dokladchi wilayetlik yer komitétining séssiyasidin Yarkent uézi taranchi-tunggan ahalisining yerge dégen éhtiyajini eske élishni we hayatini yénikleshtürüshni soraydu” (Yettisu wilayetlik yer komitétining 1918-jil 1-féwraldiki 2-séssiyasining protokoli) (Almuta wilayitining dölet arxiwi F.136 t 1. i. 19 sw, 1 b. 1-10).
Moshu xildiki shikayetler hésapqa élinip Türkstan Jumhuriyiti Kéngishining 9-qurultiyi qirghiz, tunggan, taranchi emgekchi ahalisigha 1916 — 1921-jillar arilighida tartiwélinghan we xususiylashturulghan barliq yerni qayturup bérish qararini qobul qilidu. Bu ixtiyariy, mandat boyiche we shu dewirdiki hökümet organlirining qararigha baghliq emelge ashurulsun (“Prawda” géziti. (Wérniy shehiri) 5- féwral 1921-jil).
Rus köchmenlirige yerni tartip bérish 1916-jildiki qozghilangning asasiy seweplirining biri bolsa, padisha hökümitining 25-iyundiki yerlik ahalini arqa septiki emgekke (lashmanliqqa) chaqirtish toghriliq permani uninggha bane boldi.
Melumki, qozghilang Rus Türkstanining barliq térritoriyasini we impériyaning bashqimu ölkilirini öz ichige aldi. Qozghilang basturulghandin kéyin Yettisu wilayitining qazaq hem qirghiz ahalisining köp qismi xoshna Xitaygha qéchishqa mejbur boldi. “Padisha hökümiti qirghiz ahalisinimu makanlighan jayliridin mejburiy köchirish planinimu qarashturghan” dégen guwaliqlarmu mojut.
Yettisu uyghurlirigha kélidighan bolsaq, peqet Yarkent ölkisidinla minggha yéqin er kishi lashmanliqqa ewetildi. Bu waqie uyghur lashman qoshaqlirida tepsiliy éytilidu. Kéyinirek yüz bergen ikki rus inqilawi qozghilang aqiwetlirini téximu éghirlashturdi. Lashmanliqqa élip kétilgen uyghurlarning köpchiligi kömür xanglirida we tömür yollardiki éghir ishlardin köz jumdi. Öyige aman-ésen qaytqanlar bolsa, grajdanlar urushigha jelip qilindi.
Yettisuda kéngesh hakimiyiti ornitilghiche we köp ötmey 1918-jili Wérniyda kazaklarning qozghilingi yüz bergiche bu yerdiki ijtimaiy munasiwet héchqandaq özgermidi. Kazaklar, slawyan köchmenliri we yerlik ahali qazaq, qirghiz, uyghur we tunggan otturisidiki ijtimaiy keskinlik saqlinip keldi, endi yer mesilisi bolsa, eng hayatiy muhim mesililerning biri pétiche qaldi. Moshuning özide bolshéwiklar yersiz slawyan köchmenlirige yardem körsitip turdi, endi halliq kazaklar, bolupmu ularning kéngesh hakimiyitige körsetken qarshiliqlighidin kéyin anchila yaxshi künde qalmidi.
Wérniyda hem uning etrapida yashap kelgen uyghurlarning kazaklarning qozghilingini qollap-quwetlishi téchliqta yashawatqan uyghur déxanlirigha bala-qaza élip keldi. Wérniydiki kazaklar qozghilingini bésish üchün kelgen komissar Mitrofan Muraéw rehberligidiki qizil armiya otryadi asasiy ishini tamamlap, Ghulja yoli boyidiki uyghur yézilirining addiy turghunlirini qangha milep qirishqa kirishti. Muraéwning uyghurlargha qarshi qanliq herikitide köchmen slawyanlar yardemchi boldi. Ular otryad sépige qoshulghanni az dep uyghurlar zich yashaydighan yézilarning ahalisi étilghandin kéyin mülkini bulap-talidi. Buninggha arxiw höjjetliri guwaliq qilidu. Ularning biride mundaq déyilidu: “Köchüp kelgen slawyan déxanliridin derhal ikki yüz ademlik qizil armiyasini qurunglar. Inqilapqa qarshi ademlerning barlighini qamaqqa élinglar. Boysunmighanlarni shu yerde étip tashlanglar. Tashkenttiki Muraéwning jazalash otryadi Kopal, Lépsinsk, Baxti we Sérgiopol yönilishide yolgha chiqti. Wérniy uézidiki kazaklarning, qirghizlarning we taranchilarning isiyankar bandiliri ujuqturuldi, bir qismi qéchip ketti. Endi toluq xatirjemlik we tertip höküm sürmekte” (AWDA, F.489, t. 1, i.91, sw.7, b.21).
Arxiw höjjetliride jazalighuchi otryadtin aman qélish üchün uyghurlar tashlap ketken bosh yézilarda néme yüz bergenligi heqqide xewerler bar. Mesilen, 1921-jilida Yettisu wilayetlik yéza égiligige yardemlishish komitétigha kelgen dokladta mundaq déyilidu: “Qarisu-Taranchi ölkisi 1918-jili toluq talan-tarajgha sélinip bulap-talanghan… Ahali addiy yéza égiligi qural-saymanlirini éytmighanning özide, adettiki turmush buyumliridin toluq mehrum qilinghan. 1918-jili altinchi ayda étizda taza ashliq jighishturush peytide jénini saqlap qélish üchün Xitaygha qéchishqa mejbur boldi. Tergen ashliq shu pétiche étizlarda qaldi. Yézilarda ayallar bilen kichik balilarla qalghan. 661 égiligi bar (1559 adem) Yéngisher yézisida birmu égilik qalmidi, yézini Almuta uézdining bashqa yéziliridin kelgen déxanlar égilep, ashliqni jighishturuwélip, yerni kéyinki ikki jil dawamida paydilandi `(1919 we 1920-j.) AWDA f. 370. t. 1, i. 426, sw. 34, b. 1-4). Yene bir höjjette mundaq déyilgen: “Yéngisherdiki 661 uyghur ailisidin 41 aile qalghan, ularning bésim köpchiligi ayallar we balilar”, beziler Wérniygha kétip qalghan, epsus, 400 ailining makan-jayi namelum” (AWDA, f.79, t.1, i.4, sw. 1, b. 2-4).
Juqurida atalghan höjjetlerning deslepkiside birnechche yézining ahalisi we 1917 we 1920-jilliridiki Qarasu-Taranchi ölkisining térilghu meydani heqqide melumatlar bérilgen. Buningda ölkide térilghu meydanining 1917-jil bilen sélishturghan 1920-jili 55 payizdin oshuq qisqarghanlighi bayqilidu. Shundaqla ahali sani 1917-jil bilen sélishturghan 1920-jili ikki hessige qisqarghan. Mesilen, 1920-jili Yéngisher yézisida 1600 adem bolghan. Atudin kéyin yézidin uyghur ahalisining barlighi kétip qaldi dégen xewer tarqighanlighini hésapqa alghanning özide, 1600 ademning bésim köpchiligini Rossiyaning Éwropa qismidin kelgen slawyan-déxan köchmenliri teshkil qildi. Xewerde mundaq xulase chiqirilghanlighimu diqqetke sazawer: “1920-jildin kéyin axirqi üch jil ichide taranchilarning égiligi üzül-késil yaxshilanmidi”. Shuni qoshumche qilish kérekki, kéyinirek 1923-jili Karasu ölkiside acharchiliq orun aldi.
Bolshéwiklarning jazalash heriketlirige slawyan-köchmenlirining qatnashqanlighi uyghur xeliq naxshiliridimu tekitlinidu. Ularda mundaq misralarni tépishqa bolidu: “Muraéwlar chiqqanda, izwushkilar qétildi” (Uyghur xeliq qoshaqliri. Almuta: 1977, b. 71). Shu nerse diqqetke sazawerki, naxshilarda “xoxollar” alahide eske élinidu: uyghurlar bu söz bilen köchmen-slawyanlarni kazaklardin (rus-kazak) periq qilatti: “Uchastkining xaxolini pada qilip baghsichu, neyze sanchighiche, miltiq bilen atsichu”, “Musulmanni öltürüp, xaxol toydi oljigha, (Olja alghan xaxollar töyligen textéken), Parsilditip atqanda he dep janlar chiqséken” (A.Elaxunow. Judaliq qoshaqliri. Arzu, 1993, b 83).
Shuni tekitlesh kérekki, grajdanlar urushi waqtida bolshéwiklarning düshmenliri ahalining u yaki bu toplirini öz teripige jelip qilish üchün yer mesilisini paydilinishqa urunghan. Mesilen, kéngesh hakimiyitining herxil derijidiki düshmenlirini öz lagérigha toplighan admiral A.Kolchak Qizil térrordin zerdap chekken Yettisuning uyghur ahalisinimu öz teripige tartishqa tirishqan. U 1919-jili 16-iyulda “Taranchi xelqige yollighan yarlighida” uyghur-taranchilirini bolshéwiklargha qarshi kürishi üchün maxtighan we ulargha mundaq wede bergen: “Yettisu bolshéwiklardin tazilanghandin kéyin Yer ministrligi taranchilargha dölet yer fondidin Yettisu wilayitining déxanliri üchün belgülengen normilar boyiche yerlerni béridu. Eger taranchilar Yettisu kazak eskerliri qatarigha kirse ulargha kazaklargha bérilidighan yer normisi boyiche yerler bérilidu” (Rossiya FédéraSiyasining Dölet arxiwi, f. 10073, t. 2, i. 589, l. 1).
Keltürülgen misallar 1918-jili uyghurlarni ammiwiy étishta peqet ularning seyasiy (partiyawiy) teelluqlughila emes, belki ijtimaiy-ixtisadiy seweplerningmu bolghanlighigha yarqin guwaliq qilidu.
Biz “Atu” pajiesini qizil térrorning deslepki heriketliri dep bahalaymiz, shundimu bolshéwiklarning jazalash heriketliri yersiz slawyan-köchmenlirining qollap-quwetlishi tüpeyli mümkin boldi. Ular térilghu yerlirini hetta qan töküsh usulliri bilenmu élishqa menpiyetdar bolghan. Bolshéwiklarning “atu” oxshash wehshilik jazalash opéraSiyalirige qatniship, köchmen-slawyanlar yer élish éhtiyajini qanaetlendürüsh imkaniyitige ége boldi. Shundaq qilip, 1918-jilning may éyida yer mesilisi ikki ilgerkidek seyasiy waqielerning yene bir amiligha aylandi. Eger padisha hökümiti 1916-jilqi qozghilang waqtida qazaqlarni we qirghizlarni qollighan uyghurlarni tégishlik jazalalmighan bolsa, bu ishni bolshéwiklar emelge ashurdi. Shundaq qilip, 1918-jilqi “atu” pajiesi uyghurlarning 1916-jilqi qozghilangda qazaqlarni we qirghizlarni qollighanlighi üchün jazasi boldi. Arxiwtiki höjjetlerning biride tekitlinishiche, “bu qaraniyetlik ishqa jelip qilinghan addiy, lökchek, lékin téchliqperwer ahali – taranchilar qattiq zerdap chekti”.
Ablet KAMALOW,
tarix penlirining doktori.
© uyguravazi.kazgazeta.kz