8 — uly

Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti Armiyesining bash ministiri Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyinki musteqilliq urushliri

(8)

Muhemmet Tursun Uyghur

(Dawami)

Qisim ikki kün yol yürüp Mekittin ötüp, Yekenning Layliq dégen yéride üch-töt kün turidu. Bu waqitta Aqsu, Uchturpan, Shayar, Kucha qatarliq jaylardiki esker we pida’iylarmu kélip, jemiy 3500 kishi jem bolidu. Mana bu kishiler Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining axirqi rehberliri, memuriy xizmetchiliri we qomandan-eskerliri idi.

Bu jeryanda razwédka qilish arqiliq Yekendimu Sowét eskerlirining barliqi melum bolidu. Démek, pütün etrap qorshalghanidi. Abduniyaz Kamal mana mushundaq ehwalda, 1937-yili 9-ayning 18-küni shtab kadirliri, herqaysi polk komandirliri we meslihetchilerni yighip chong bir yighin achidu. Yighinda qandaq qilishni muzakire qilidu. U köpchilikning pikrini anglighandin kéyin mundaq deydu: «Aka-iniler, qérindashlar, sepdashlar, dostlar! Urustek chong döletning méxanikilashqan qisimliri, yeni ayropilan, tanka, bronéwiklar bilen qorallanghan eskerliri dölitimizge bésip kirmigen bolsa, xelqimizning esheddiy düshmini bolghan xitayning Shéng Shisey hökümiti we uning yalaqchilirini yoqitishimiz héch gep emes idi. Epsus, Sowét kommunistliri ézilgen ellerge yardem bérish bayriqini kötürüwélip, ézilgen xelqning zulumgha qarshi herikitini basturuwatidu. Qisqisi, teqdir bizni nachar ehwalda qaldurdi. Muzakire jeryanida men bilen japaliq jenglerde birge bolghan bezi kishiler oruslarning aldigha bérip teslim bolayli dése, yene beziler chet elge, yeni Hindistangha qéchip kéteyli, dédi. Méningche bu xil pikirler intayin xata. Biz Yekenning Qachung dégen yéride qozghilang kötürüp, Yeken we Qeshqer wilayitidiki birnechche milyon xelqni azad qilduq. Aqsu, Shayar, Toqsu, Kucha, Bügür, Korla hetta Qarasheher qatarliq jaylarda qehrimanlarche urush qilip, hörkirigen Shéng Shisey hökümiti we uning arqa tériki — orus eskerlirige qaqshatquch zerbe berduq. Emdi shoralar hökümiti dep nam alghan bu bolshéwiklar (Sowét hökümiti) bizning ishimizgha ariliship, inqilabimizni meghlubiyetke yüzlendürdi. Biz éghir künlerde birge jeng qilghan, bir nanni teng yégen dostlirimizni, pida’iylirimizni, sepdashlirimizni, xelqimizni, öz wetinimizni tashlap, sésiq jénimizni élip chet elge qachamduq? Özimizning Wetinini tashlap qéchish xitaydek tajawuzchilargha qarshi tigh kötürgen biz Sherqiy Türkistan Armiyesige set emesmu? Bizmu bir nan yések toyimizghu? Néme üchün jeng qilduq? Néme üchün minglighan dostlirimiz urush meydanida shéhit boldi? Biz chet elge qachsaq qiyamet küni ularning yüzige qandaq qaraymiz? Ölüp tügeymizki, hergizmu chet elge qéchip setleshmeymiz. Mexmut Muhiti akimiz jénini élip chet elge qéchip némige érishti? Hetta bizge birer parche xetmu yazmidi. Bizmu chet elge qachsaq shu ademge oxshash set kün’ge qalimiz. Men Sherqiy Türkistan Armiyesining bash qomandani, pütün ishlarni méning buyruqum bilen qildinglar. Shéng hökümiti we oruslarning düshmini — men Abduniyaz. Eziz qérindashlirim, mushu sa’ettin bashlap silerning tarqilip öz aldinglargha panahlinishinglarni buyruymen. Elwette, aqqan qanlirimiz bikargha ketmes, kéyinki ewladlirimiz bu ishlarni esler, bizning intiqamimizni alar, mendin razi bolup kétinglar, Allah tininglarni salamet qilsun».

Bu waqitta bash qomandan Abduniyaz Kamalning sözini anglighan eskerlerning köngli buzulup qattiq yigha-zare qiliship Layliq kentni bir alghan. Bezi eskerler «Bundaq janni kötürüp yashighuche ölüpla tügeshkinim yaxshi…» dégendek qattiq talash — tartishlar bolghan.     Abduniyaz Kamal bu ehwallargha qarap eskerlerning qolidiki barliq oqlarni yighip, sanap, hésablap körgendin kéyin, Uchturpanliq polk komandiri Abdulla, uning bir qoghdighuchisi qatarliq: «Men bash qomandan Abduniyaz Kamal bilen birge ölimen, ölsek birge ölimiz, qutulsaq birge qutulimiz» dep qetiy telep qilip turuwalghan 300 etrapida pida’iy eskirini élip qélip, qalghan barliq esker, rehber we memuriy xizmettikilerni tarqilip kétishke buyruq chüshüridu.

Abduniyaz Kamal qolidiki eskerlerni tarqilip kétishke buyrughandin kéyin, atushluq polk komandiri Kichik Axun[1] 1600 eskerni bashlap Yeken’ge bérip, Sowét eskerlirige teslim bolidu. U Yekende ikki kün ixtiyari turup 3-küni ghayib bolidu.

Abduniyaz Kamal shuningdin kéyin oylinip, 300 eskiri bilen Xoten’ge bérip, yene Ma Xusen qisimliri bilen birliship, andin urush qilmaqchi bolidu. Shunga u Yekende yol tosup yatqan Shéng Shisey we Sowét ittipaqi armiyesige yene bir qétim hujum qilip, düshmen qorshawidin bösüp ötüshke urunup baqmaqchi bolidu. Shundaq qilip héchqandaq chiqish yoli qalmighan Abduniyaz Kamal axirqi qétim 300 eskiri bilen özliri yasiwalghan oqlargha tayinip düshmenning nechche ming kishilik birleshme qoshunigha hujum qilidu. Bu tengsiz urush nahayiti qattiq bolidu. Abduniyaz Kamal sepning aldigha ötüp, pütün jasaritini yighip, baturluq bilen nahayiti qattiq urush qilidu. Epsuski, düshmen qoshuni köp bolghanliqtin qorshawni bösüp ötelmeydu. U shuningdin kéyin hayat qalghan sekkiz-on eskiri bilen jeng meydanidin yénip chiqidu.

Abduniyaz Kamal we uning 300 eskirining heyran qalarliq derijide shunche shiddetlik hujum qilishi hem qorallirining shunche addiy bolushigha qarimay, u qeder qaramliq bilen urush qilishi Shéng Shiseyning xitay eskerlirinimu, Sowét ittipaqining rus eskerlirinimu heyran qalduridu hem qorqutidu. Shuning üchün Abduniyaz Kamal jeng meydanidin chékinip chiqqanda, gerche uning ondek eskiri qalghan bolsimu, Xitay we Sowét ittipaqidin ibaret ikki döletning nechche ming eskiri uning arqisidin qoghlashqa pétinalmaydu.

Abduniyaz Kamal jeng meydanidin chékinip chiqqandin kéyin yénidiki eskerliri  bilen partizanliq urushi qilip, küreshni axirighiche dawamlashturmaqchi bolidu. Bash qomandan général Abduniyaz Kamal we uning yénidiki ondek esker Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti dölet armiyesining axirqi qomandani we eskerliri idi.

Dawami bar…

________________________________________

[1] Kichik Axun: astin atushluq bolup, texminen 1892-yili tughulghan. Esli kespi tumaqchi.