Хәлқимиз тарихиниң тәтқиқатчиси

Уйғурлар тарихини заманивий илмий усуллар асасида тәтқиқ қилиш бирвәччә әсирләр илгири европилиқ алимлар, шу җүмлидин рус шәриқшунаслири тәрипидин башланған еди. Уйғурлар өз тарихини үгинишни пәқәт ХХ әсирниң башлиридин тартип башлиди. Уйғур миллий тарихи нәзәрийәсини дәсләп шәкилләндүргәнләрниң бири — Нәзәрғоҗа Абдусемәтовтур.Униң 1922-жили Алмутида йоруқ көргән «Или таранчи түрклириниң тарихи» намлиқ китави әйнә шу уйғур миллий тарихиниң тунҗа үлгиси болуп, бу таричини баянлаш мәркизидә уйғур миллити, ениғирақ ейтқанда, униң Или дәрияси бойида җайлашқан қисми туриду. Шуниңдин кейин мана йүз жил өтүп, б вақит ичидә уйғурларниң тарихий вәтинидә болсун, Мәркизий азии мәмликәтлиридә болсун, Әршидин Һидайәты, Турсун Рәһимы, Малик Кәбиры, Әхмют Кәбиры, Махмут Қутлуқ, Гегель Исқақов қатарлиқ уйғур тарихчилириниң пүтүнсүрүк топь шәкилләнди. Кәспий тарихчиларниң бу топиға шундақла Давут Абдулим оғли Исиевму киргән болуп, бу жили Қазақстан уйғур жамаәтчилиги униң 80 жиллиғини атап өтмәктә.

Давут Исиев 1936-жили 12-августта Панфилов наһийәсиниң Қаш йезисида туғулди. 1940-жили Исиевлар аилиси Челәк тәвәсиниң Қарайота йезисиға көчүп келиду. Давут акиниң атиси Абдулим Улуқ Вәтән урушиға атлинип, пәқәт 1947-жили жутиға йенип кәлгән. Кәлгүси алимниң балилиқ чеғи уруш вә уруштин кейинки еғир жилларда өткәнликтин, униң пәқәт 11 йешида дәсләпки қетим мәктәпкә бериши һәйран қаларлиқ иш әмәс еди. 1956 — 1959-жиллири у Кешш армияси сепидә хизмәт қилип, қайтип кәлгәндин кейин, һәрхил ишлар билән бәнт болди. Кәчки мәктәпни тамамлиған у 1960-жилиш Ташкәнттики Оттура Азия университетыни тарифы факультетниң археология бөлүмигә оқушқа чүшиду. Мәзкүр билим дәргаһини пүтәргәндин кейин «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезити редакциясигә тәклип қилиниду.

Давут Исиевниң илмий паалийити 1969-жили Қазақ ССР Пәнләр академиясиниң Тилшунаслиқ институти тәркивидики Уйғуршунаслиқ бөлүмидин башлиниду. Талантлиқ вә идрәклик жигит 1971-жили аспирантурини тамамлап, 1972-жили мәшһур кеңәш хитайшунас алими Лазарь Думанниң рәһбәрлигидә «Уйғурларниң миллий-азатлиқ һәрикити (1864 — 1878). Йәттишәр дөлити вә униң ташқи сәясити »мавзусида намзатлиқ диссертациясини яқлайду. Давут Исиевниң Пәнләр академиясидики хизмити 1980-жили униң конкурс асасида Абай намидики Қазақ педагогика институтиниңң умумий тарих кафедрисиниң чоң оқутқучиси лавазимида ишқа орунлишишиши мунасивити билән мәлум вақитқа үзүлүп қалиду. Оқутқучилиқ саһасида ишләветип, у 1983-жили доцент илмий атиғини елишқа муйәссәр болиду.

1986-жили Пәнләр академиясидә Уйғуршунаслиқ институтиниң қурулуши Кеңәш Иттипақи уйғур җамаәтчилигиниң мәдәний һаятидики чоң вақиә болуп, бу йәрдә уйғурларниң тили, әдәбияти, сәнъити, тарихи вә иҗтимаий-ихтисадий әһвалини тәтқиқ қилишқа йетәрлик шараит яритилған еди. Шуңлашқа институтқа тәҗрибилик алимлар лазим болди. 1988-жили институтниң тунҗа мудири, академик Ғоҗәхмәт Сәдвақасовниң тәкливи билән Давут Исиев Уйғуршунаслиқ институтиға ишқа йөткилип, мәнбәшунаслиқ бөлүминиң чоң илмий хадими болуп тайинлиниду. 1992-жилдин башлап у уйғурларниң тарихи бөлүмини башқуриду. Әпсус, истедатлиқ алим 1996-жили 4-июльда атмиш яшқа кирмәй туюқсиз аләмдин өтти.

Давут Исиевниң илмий иши уйғурлар тарихиниң һәрхил нуқтилирини өз ичигә алди. У Яқупбәк башчилиғидики Йәттишәр дөлитиниң (1864 -1877) тарихи бойичә тәтқиқат елип барған дәсләпки алимдур. Униң «Йәттишәр уйғур дөлити» намлиқ китави 1981-жили Москвада СССР Пәнләр академиясиниң Шәриқшунаслиқ институти тәрипидин рус тилида нәшир қилинди. Әйнә шу жилдин башлап Шәрқий Түркстандики мустәқил мәмликәтләрниң қурулуши дайим һәрхил әлләр алимлириниң қизиқишини қозғап кәлди. Амма падиша Яқупбәкниң қияпити дайим шу тарихий ривайәт мәркизидә турди, у бәрпа қилған мәмликәт болса, «Яқупбәк мәмликити» дәп аталди. Мәсилән, инглиз алими Д.Боулджерниң 1878-жили нәшир қилинған китави «Жизнь Якуб-бека, аталык гази и бадавлета, эмира Кашгара» дәп аталди. Униңда Яқупбәкниң Қоқәнттин чиққанлиғи биринчи орунға қоюлғанлиқтин, у қурған мәмликәтму чәтәллик падиша тәрипидин башқурулди дегән чүшәнчә пәйда болған. Һә, мундақ чүшәнчә Қәшқәрияниң йәрлик аһалиси үчүн ят еди.

Кешш тарих илимида Яқупбәккә мунасивәт Хитай билән болған сәясий мунасивәткә бағлиқ еди. Әгәр 1950-жиллардики СССР вә Хитай оттурисидика «улуқ достлуқ» дәвридә кеңәш илими Хитайниң Яқупбәкни «чәтәллик басқунчи» дегән чүшәнчисини қоллиған болс, 1970 — 1980-жиллири хитай һакимийитиниң ғулиши вә Шәрқий Түркстанда мусулман дөләтлириниң қурулуши уйғур хәлқиниң миллий-азатлиқ һәрикитиниң нәтиҗись сүпитидә қаралди. Йәттишәр дөлитиниң қурулуш тарихи Давут Исиев тәрипидин әйнә шу нуқтида қарилиду. Давут Исиевниң әмгиги арқисида рус тилидики әдәбиятта «Йәттишәр дөлити» дегән нам йилтиз тартти. Бу нам Яқупбәкниң исмиға бағланған болмай, бәлки Шәрқий Түркстандики вилайәтниң намиға қарита ейтилған еди.

Давут Исиевниң төһписи шуниңдики, у Яқупбәкниң келип чиқишиниң қоқәнтлик болушиға қаримай, Йәтишәр дөлитиниң уйғур мәмликити екәнлигини тәстиқлиди. Тарих һәқиқәтәнму шундақ мисалларға молки, мәмликәт падишалири яқа жутлуқ болсиму, бу мәмликәт әйнә шу башқа хәлиқләрниң яки ​​болмиса айрим шәхсләрниң мәмликитигә айланмиған. Бу йәрдә шундақла өзиниң келип чиқиши немис болсиму, россиялик падиша Екатеринани яки болмиса һәтта Хитайдики көплигән чәтәллик сулалиләрни атап өтүшкә болиду.

Давут Исиевниң Йәттишәр уйғур дөлити һәққидики тәтқиқатлири архив архив һөҗҗәтлирини вә һәрхил тиллардики тарихий әдәбиятларни тәһлил қилишқа асасланған. Униң китавида Йәттишәр дөлить мәсились бойичә хитай тарих илими һәртәрәплимә тәнқит қилиниду, уйғурларниң XІX әсирниң ахиридики миллий-азатлиқ һәрикить қарилида, Йәттишәр дөлитиниң қурулуши һәққидә мәсилиләр, шундақл униң мәмурии түзүлүши һәй иҗтимаий-ихтисадий қурулуми тәтқиқ қилинида, мәмликәтниң таой сәяситиниң маһийить ечилида.

Қайта қуруш дәвридә Давут Исиев китапниң уйғурчә нусхисини нәширгә тәйярлиған еди. У толуқтурулуп, 1990-жили йоруқ көрди. Муәллип мәсилиниң тарихий келип чиқиш қисмини толуқтуруп, Или султанлиғи (1864 — 1871) тарихи һәққидә бапни қошти.

Давут Исиев 1970-жиллири Уйғуршунаслиқ бөлүмидә ишләватқан мәзгилидә Түркмәнстан уйғурлириниң тарихиға қизиққан. 1976-жили у Мәрүп Мәмәтов билән бирятә «Бійрәмәли уйғурлириниң өтмүши вә бүгүни» китавини нәшир қилди. Бу һәҗими җәһәттин анчә чоң әмгәк болмисиму, амма һазирғичә түркмәнстанлиқ уйғурлар һәққидики бирдин-бир монографиялик әмгәк болуп қалмақта. Кейинирәк, йәни Уйғуршунаслиқ институтида ишләватқанда уйғурларниң умумий тарихини йезип чиқиш вәзиписини өз зиммисигә алди. У 1991-жили, йәни Совет Иттипақи тарқилиш һарписида, алмутилиқ, москвалиқ вә ленинградлиқ тарихчиларниң күч чиқириши билән нәшир қилинған «Уйғурларниң қисқичә тарихи» намлиқ китап муәллиплириниң бири болди. Униңдики «Феодал мәмликәтләрниң қурулуши» намлиқ бап Давут Исиевниң қәлимигә мәнсүп болуп,

Уйғурларниң тарихи бойичә умумлашқан әмгәкләр қатариға Қазақстан мустәқиллигиниң дәсләпки жиллири (1995-ж.) Уйғур мәктәплириниң 5 — 8-синиплири үчүн йезилған «Уйғур тарихи» намлиқ оқуш қурали кириду. Униңда қедимий дәвирләрдин тартип та моңғол дәвригичә болған уйғурлар вә уларниң тарихий вәтининиң таричи һекайә қилиниду. Китапниң оқуш җәрияниға беғишланғанлиғиға қаримай, у Қазақстан уйғур тарих илиминиң чоң бир утуғи болуп һесаплиниду.

Өзиниң көплигән мақалилирида тәтқиқатчи уйғурларниң тарихи вә мәдәнийити бойичә муһим мәсилиләргә мураҗиәт қилған. Униң мақалилири «Материалы по истории и культуре уйгурского народа» (1978-ж.), «Актуальные вопросы советского уйгуроведения» (1983-ж.), «Кафаров и его вклад в отечественное китаеведение» охшаш уйғуршунаслиқ топламлириниң һәммисидә дегидәк елан қилинди. У һәр жили өтидиған «Хитайдики җәмийәт вә дөләт» мавзусидики әнҗуманниң паал қатнашқучиси болуп, униң материаллири топламлар шәклидә йоруқ көрди.

Давут Исиев тәрипидин шундақла Әршидин Һидайәтовниң «Или уйғурлириниң XІX әсирдики миллий-азатлиқ һәрикити» (1978-ж.) Намлиқ монографияси нәширгә тәйярланған болуп, униңда алим китапниң киришмә қисми вә изаһлирини язған. Бу йәрдә шундақла 1993-жили өзиниң оғли Қуддус билән биллә нәшир қилған «Русчә-уйғурчә сөзлүк» һәққидиму ейтип кетиш керәк.

Давут Исиев өзиниң иҗадий паалийитидә пәқәт тәтқиқат ишлири биләнла чәкләнмиди. Уни шуниң билән биллә әдәбий иҗадийәт биләнму шуғулланған алимлар қатариға киргүзүшкә болиду. Адам уйғур тилида бирқатар бәдиий әсәрләрниму язған болуп, уларниң қатариға «Дадамниң һекайиси» (1969-ж.), «Тошқанлар» (1984-ж.), «Таң сәһәр» (1985-ж.) Намлиқ һекайиләр кириду. Алимниң бәзи һекайилири рус тилидики «Утренний ветерок» топлимидинму орун алди.

Давут Исиевниң җәмийәтлик ишлириниму алаһидә тәкитләп өтүш лазим. У Қазақстандики җумһурийәтлик Уйғур мәдәнийәт мәркизини қурғучиларниң бири болуп, узун вақит мабайнида униң илим-пән бөлүмини башқурған еди. У паал җәмийәтлик мәвқәдә туруп, шу вақиттики вақиәләрниң қайнимида болди. У болупму «Билим» җәмийити йөнилиши бойичә Алмута вә Алмута вилайитидә аммивий лекцияләрниң оқушта алаһидә паалийәтчанлиқ көрсәтти.

Кейинки жилларда Давут Исиев мусулман тарихий әмгәклири асасида ислам дининиң Шәрқий Түркстанда тарқилишини тәтқиқ қилиш билән шуғулланди. Униң монографиясиниң қолязмиси Уйғуршунаслиқ институтиниң Илмий кеңишидә муһакимидин өткән болсиму, алим уни ншир қилип үлгәрмиди.

Қисқиси, уйғур тарихчиси Давут Исиевни тәрҗимиһалиниң асасий басқучлири әйнә шуниңдин ибарәттур. Давут ака һәққидә бу мақалә шәхсән өзәмниң әслимилирисиз толуқ болмиған болар еди. Униң Йәттишәр дөлити һәққидики китави билән мән Ташкәнт дөләт университетиниң шәриқ факультетидики хитай бөлүмидә оқуватқан чағлиримдила тонуш едим. Мениң уйғуршунаслиқ бойичә диплом ишимниң рәһбири, филология пәнлириниң намзити, хитайшунаслиқ кафедрисиниң доценти Исрайил Қадирахун оғли Розибақиев Алмутидики уйғур алимлири, болупму достанә мунасивәттә болған Давут Исиев һәққидә көп һекайә қилип бәргән еди. Мән Ташкәнттин өйгә йенип келип, Уйғуршунаслиқ бөлүмидә ишләшкә башлиғанда, барлиқ уйғур алимлири билән тонуштум, уларниң әмгәклирини студент вақтимдин тартип биләттим. Мән алим билән уйғурлар тарихи тоғрилиқ саатлап олтирип муңдишишқа қизиқаттим. Ленинградта оқуватқан пәйтлиримдә Алмутидин хизмәт бабида кәлгән кәсипдашлиримни қарши елип күтәттим. Бир чағда Ленинградқа Давут акиму кәлди. Мундақ вақитларда өзәмниң әнъәнисигә айланған «алаһидә тамиғимни» тәйярлап, уни ятақханамға тәклип қилдим. У Уйғуршунаслиқ институтидики йеңилиқларни сөзләп берәтти, мән болсам Ленинградтики илмий һаятим һәққидә сөзләштим. Йәнә бир қетим мән униң билән Ленинградтин Москваға кәлгинимдә учраштуқ. У чадда Москва и ирр. Ср., Ср., Вып. «Бильярды», «Улыбка», «Мудрость». Бу учришишниң тәпсилати есимда сақланмисиму, амма үчимизниң Қизил мәйданда рәсимгә чүшкинимиз һелиму есимда. Мундақ вақитларда өзәмниң әнъәнисигә айланған «алаһидә тамиғимни» тәйярлап, уни ятақханамға тәклип қилдим. У Уйғуршунаслиқ институтидики йеңилиқларни сөзләп берәтти, мән болсам Ленинградтики илмий һаятим һәққидә сөзләштим. Йәнә бир қетим мән униң билән Ленинградтин Москваға кәлгинимдә учраштуқ. У чадда Москва и ирр. Ср., Ср., Вып. «Бильярды», «Улыбка», «Мудрость». Бу учришишниң тәпсилати есимда сақланмисиму, амма үчимизниң Қизил мәйданда рәсимгә чүшкинимиз һелиму есимда. Мундақ вақитларда өзәмниң әнъәнисигә айланған «алаһидә тамиғимни» тәйярлап, уни ятақханамға тәклип қилдим. У Уйғуршунаслиқ институтидики йеңилиқларни сөзләп берәтти, мән болсам Ленинградтики илмий һаятим һәққидә сөзләштим. Йәнә бир қетим мән униң билән Ленинградтин Москваға кәлгинимдә учраштуқ. У чадда Москва и ирр. Ср., Ср., Вып. «Бильярды», «Улыбка», «Мудрость». Бу учришишниң тәпсилати есимда сақланмисиму, амма үчимизниң Қизил мәйданда рәсимгә чүшкинимиз һелиму есимда. У чадда Москва и ирр. Ср., Ср., Вып. «Бильярды», «Улыбка», «Мудрость». Бу учришишниң тәпсилати есимда сақланмисиму, амма үчимизниң Қизил мәйданда рәсимгә чүшкинимиз һелиму есимда. У чадда Москва и ирр. Ср., Ср., Вып. «Бильярды», «Улыбка», «Мудрость». Бу учришишниң тәпсилати есимда сақланмисиму, амма үчимизниң Қизил мәйданда рәсимгә чүшкинимиз һелиму есимда.

Давут ака дайим уйғур тарих илиминиң әһвалидин әндишә қилатти. У 1980 — 1990-жиллири или м-пәнгә яш тарихчиларниң келишигә наһайити хошал болған еди. Шу чағда һәқиқәтәнму Уйғуршунаслиқ институтида илмий-тәтқиқат билән шуғуллиниш үчүн яхши шараит яритилған болуп, яшларниң, умумән, уйғуршунаслиққа, шу җүмлидин тарих вә этнография саһасиға алаһидә һәвәс бағлиған бир мәзгили еди. Бу йәрдә институт хадимлири сепиниң Султан Розибақиев, Лейла Алиева, Адилҗан Зулияров, Оғуз Тайиров, Азат Нурдинов охшаш яш тарихчилар билән толуқтурулғанлиғини ейтип өтүш купайә. Институтта ча чағда Давут Исиев, Гегель Исқақов, Руқийәм Холяева, Мунир Ерзин қатарлиқ тәҗрибилик тарихчилар, шундақла Галина Баратова, Рисаләт Кәримова, Әкрәм Әнвәров вә мошу қурларниң муәллипи охшаш яш тәтқиқатчилар ишләвататти. Институт һөрмәтлик дәм елишта жүргән атақлиқ тарихчи Малик Кәбиров пат-патла келип туратти. Биз, институтниң яш хадимлири, шу вақитта жуқури мәнивий кәйпиятта һәм алаһидә илһам билән, уйғуршунаслиқниң келәчигигә үмүт-ишәнчиләр билән қариған һалда ишләвататтуқ. Әйнә шундақ муһитни бизниң чоңлиримиз вә кәсипдашлиримиз һасил қилған болуп, улар биздә ишләш һәм өз хәлқигә хизмәт қилиш җәһәттин бизгә дайим үлгә болатти …

1992-жили Давут ака қайта қурулған уйғурлар тарихи бөлүмини башқурғанда, мән шу бөлүмгә чоң илмий хадим болуп шу бөлүмгә йөткәлдим. Давут акиниң вапатидин кейин бөлүмгә рәһбәрлик қилиш мениң зиммимгә чүшкән болсиму, амма көп вақит өтмәйла ихтисадий қийинчилиқлар түпәйли Уйғуршунасли институты өз паалийитини тохтатти. Шуниң билән уйғуршунаслиқниң йеңи басқучи башлинип, қисқартишлар түпәйли бизниң сәпдашлиримиз сепи бара-бара селикишкә башлиди.

Давут ака Қазақстан уйғуршунаслиғи тарихида чоңқур из қалдуруп кәтти. Тарихчиларниң йеңи әвлатлири униң әмгәклиригә мураҗиәт қилип, уйғур хәлқиниң тарихий өтмүши һәққидә пәйда болған көплигән соаллириға җавап тапалайду, әлвәттә. Шундақла истедатлиқ алимниң кәсипдашлири билән әвлатлири миннәтдарлиқ билән униң әсәрлирини қайта нәшир қилиду, дәп ишинимән.

 Абләһәт КАМАЛОВ, тарих пәнлириниң доктори, профессор.