Yarkentning inawetlik perzendi édi

Hayat aqqan sudek téz ötüp kétidéken. Anche jiraq emes ötmüshke nezer tashlisam, tughulghan jutumiz Yarkenttimu köpligen körneklik-inawetlik insanlar panidin kétip, baqi alemdin orun tutuptu. Herbirining özige xas orni, hörmiti, xelqige, jutigha qilghan xizmet-himmiti bar. Shularning arisida perezimche, Asim aka Mördün oghli Qurbanowning orni, salmighi özgiche bilinidu. Uningmu tesadipi alemdin ötkinige on jil boptu. Shu inawetlik insan arimizda bolghinida, moshu jilning 26-dékabr küni hayatining shanliq 90-dawanigha kötirilettéken. Shu munasiwet bilen u toghriliq xatire yazmaqchi bolup, qolumgha qelem aldimde, oylirim ötmüshni charlap ketti.
Bashqilarni bilmeymen, shexsen özem Asim aka bilen yéqin ariliship jürdüm. Tonushlughimiz ötken esirning atmishinchi jilliridin bashlanghan. Shu jilliri Asim aka Qurbanow ata-anam hulini qurghan Kirow namidiki kolxozi partiya teshkilatining katiwi xizmitini atquratti. 1963-jili bizni öylinish toyimizni yéngiche ötküzüshke dewet qilip, eqil-meslihetlirini bérip, toygha kolxoz rehberlirini, aktiwistlirini qatnashturup, merasimni özi échip, éytqan tesirlik tebrik sözi qulighimda hazirmu ghuwa anglinip turuptu. Bu toghriliq her uchrashqinimizda gep qilip qoyattuq, köngüllük ötmüshni eske alattuq. Eyne shuningdin béri munasiwitimiz axirqi künlirigiche üzülmidi, aka-ini bolup jürduq. Asim aka pat-patla téléfon qilip, «Abdukérim uka, Ilhamiya hedeng tamaq teyyarlawatidu, öyge kel, mungdiship oltirayli», dep chaqiriwalatti. Özi méhmandost, milletperwer insan édi. Toy-tökünlerde bezibirliri iltimas qilip, Asim akini naxsha éytquzatti, u xeliq naxshilirini babigha yetküzüp éytalatti.
Bash qoshup qalghan chaghda gépi tügimetti, qiziq we tesirlik édi. Ötmüshni, yashliq chaghni esleshmu qiziqqu, u Chong Chighan yézisida ötken baliliq, yashliq chaghliri Tashkentte ötken qizighi bilen qiyinchilighi mol studéntliq dewrini, u yerde atqurghan ish-xizmiti, tariximiz, medeniyitimizge dair qiziq, tesirlik hékaye qilip béretti. Xatirisi saghlam édi, kéreklik nersilerni yéziwélishqa tirishattim. Mundaq éytqanda, özemni Sheriqning danishmenlirining biri bilen söhbetlishiwatqandek his qilattim. U birde manga ejdatliri heqqide xéle uzaq gep qilip berdi.
— Jiraqtin söz qilsam, ejdadimiz esli xotenlik éken, — dep hékayisini dawamlashturghan édi merhum bir küni. – Bowimiz Mehemmetqurwan (uni Metqurwan dep atap ketken) teghdir teqezasi bilen 1871-jili ana jutini tashlap, Yarkent tewesige chiqip, makan-jay üchün yer tallaydu. Axiri Jongghar Alitéghi étigidiki tebiiti gözel, süyi mol bügünki Sadir yézisigha jaylishidude, tirikchiliklirini bashlaydu. Atimiz Mördün moshu yézida 1898-jili tughulghan. Eshu jilliri tagh baghridiki Sadir bilen Uluq Ipek yoli boyigha jaylashqan Chong Chighan yézisi bir jut bolup, bir aqsaqalgha (bolusqa) béqinattéken. Ular bahar peslide süyi elwek, yéri munbet juqarqi yéza étizliqlirida déxanchiliq bilen meshghul bolsa, qish peslide Chong Chighangha köchüp kélip, mallirini béqip, soda-sétiq bilen shughullinattéken. Hazir qaysi sadirliqtin sorima, tüwi-teti chongchighanliq, endi chongchighanliqtin sorisang, tégi sadirliq bolup chiqidu. Her ikki jutning ixtisadini ilgirilitish yolida Metqurwan bowimiz bilen Rexmixan momimiz estaidil emgek qildi. Kéyin emgek yolini perzentliri dawamlashturdi.
Shularning biri Asim akining dadisi Mördün Qurbanow, uning hayat yoli kéngesh dewrige ulashtide, bilim élishqa qoli yetti. 1918-jili Yarkent shehiride körneklik meripetchi Hébib Zakiriy uyushturghan mektepte oquydu. Ötken esirning ottuzinchi jilliri Chong Chighanda deslep, «Paxtiliq» sowxozi teshkil qilinip, kéyin u Woroshilow namidiki kolxoz bolup özgiridu. Mördün bilen repiqisi Miremzaxan shu égiliktin deslepki ezasidin bolup, uning ixtisadini kötirish yolida shijaetlik emgek qilidu. Sawati bar Mördün Talghir yéza égiligi téxnikumi yénida échilghan méxanizatorlarni teyyarlaydighan kursta tehsil körüp, deslepki kespiy méxanizator bolup jutigha kélip, hörmetlik dem élishqa chiqqiche traktor haydaydu. Méwilik emgigi tüpeyli MTSning pexriy méxanizatori atilidu. Miremzaxan animu emgekte staxanowchilar qataridin chüshmidi.
Inawetlik insanlar ailiside duniyagha kelgen u yette perzendining terbiyisigimu köngül bölüp, ularni oqutup, qatargha qoshti. Hemmisi özliri xalighan mutexessisliklerni élip, xeliq égiligining her sahasida ünümlük emgek qilip, tereqqiyatqa munasip ülüshini qoshti. Jümlidin Asim yézida bashlanghuch mektepni pütergendin kéyin, piyade qatnap, sheherdiki Molotow namidiki (hazirqi Altinsarin) ottura mektepte oqushini dawamlashturidu. Yettinchi sinipta oquwatqinida tuyuqsiz urush bashlinip, turmush sharait keskinlishidu. Erlerning hemmisi dégidek meydangha kétip, égilik ishliri anilargha, qérilargha, balaghetke yetmigen balilargha qalidu. Asimmu oqushini tashlap, égilik ishlirida ishleydu: ketmen tutup yalanghidaq soqa haydap, ashliq sughardi, tuluq tepti, qishlighi putigha choruq kiyip, mal baqti. Barliq ishlarda emgek qilip, tawlandi. Kéyinki jilliri sawati bar jigit hésapchi bolupmu ishlidi. Ghalibiyettin kéyinmu ehwal éghir boldi: hemme qalaqlashqan xeliq égiligini tiklesh, riwajlandurushqa seperwer boldi. Shu septe Asimmu bar édi. Shundaq künlerning biride ishchan, méhriwan reis Imer Tayirow Asimgha ghemxorluq körsitip, Yarkent péduchiliщésida oqushqa dewet qilidu. U bu bilim dergahini 1948-jili tamamlap, Qash yézisida bir jil muellim bolup ishleydu.
Aliy bilim élish istigi uni béaram qilip, birtop aghiniliri bilen Tashkent shehirige atlinidu. Bu yerdiki chong bilim dergahi SAGUning Sheriq fakultétida tehsil körüp, uni 1955-jili pütirip, filolog-jurnalist mutexessisligini égilep chiqidu. Uniwérsitétni bille tamamlighan jutdash-kursdashliri Hézim Bexniyazow, Hakim Nasirow, Exmet Yaqupow bilen Sheriq heqiqiti rédakSiyasige ishqa orunlishidu. Mezkür jurnal rédakSiyaside deslep körneklik ediplirimiz Tursun Reximow, andin Abduméjit Rozibaqiéw bash muherrir bolup ishleydu. RédakSiya Sherqiy Türkstan ahalisi üchün «Sheriq heqiqiti» jurnalidin tashqiri bediiy we seyasiy kitaplarni terjime qilip, neshirdin chiqiratti. Asim akimu shu ijadiy ishqa qizghin kiriship kétidu. M.Gorkiyning «Yashlar we balilar heqqide», W.Osééwaning «Wasék Trubachéw we uning yoldashliri», A.Makarénkoning «Pédagogikiliq poéma», shundaqla «Charwichiliqning asasi», «Qoy égiligi» we bashqimu kitaplarni terjime qilip, qérindashlirimizgha ewetti. «Sheriq heqiqiti» jurnalining sanliri Asim akining öyide hazirmu saqlaqliq turuptu.
Kéyin ikki el arisidiki weziyet murekkepleshkendin kéyin, «Sheriq heqiqiti» rédakSiyasi yépilidu. Shuningdin kéyin A.Qurbanow 1961 — 1962-jilliri Özbekstan Kompartiyasi Merkiziy Komitétining yénidiki seyasiy edebiyat rédakSiyaside muherrir xizmitini atquridu. U 1956-jili hemshire qiz Ilhamiya Qemberiy bilen tonushup, öy-ochaqliq bolghan édi. Arida duniyagha perzentliri kélip, aile sharaitigha bola, 1961-jili tughulghan jutigha köchüp kélidu. U jilliri aliy bilimlik kadrgha her jayda ish bar édi. Deslep, Panfilow nahiyelik partiya komitétida instruktor bolup ishlep, tejribe toplidi. Teshkiliy qabiliyiti bilen közge chüshti. Shuningdin kéyin, u xizmette téz kötirildi. 1962 – 1966-jilliri chong égilikler – Kirow namidiki kolxozi, andin «Köktal» sowxozida partiya komitétining katiwi, 1966 – 1977-jilliri nahiyelik xeliq nazariti komitétining reisi, 1978 – 1980-jilliri «Krasniy Wostok» kolxozining reisi lawazimlirida ishligende, özining ishbilermenligini, uyushturush qabiliyitini, ademler bilen ishlesh maharitini yarqin namayish qilip, xeliqning hörmet-ishenchisige muyesser bolalidi.
Asim aka Qurbanow 1980-jildin yene nahiyelik xeliq nazariti komitétini jigirme jil üzlüksiz bashqurup, nahiyening ixtisadiy we medeniyitining tereqqiyatigha salmaqliq ülüshini qoshti. Moshu dewirde uning ter töküp, estaidil emgek qilghanlighini yarkentlikler yaxshi bilidu. Özige dagh chüshermey, xeliq menpiyiti üchün sadaqetlik we halal emgek qilishning nemunisini körsetti. Adaletlik, jawapkerlikni sézish, dadil pikirlik bolush, hernersige pem-paraset bilen yandishishi, ademlerge diqqetchanliq bilen qarash – uning wujudigha singgen aliy peziletlerdin édi. Asim akining jumhuriyetlik derijidiki pénsiyage sazawer bolushi – shu pidakarliq emgigining méwisidur.
Asim aka Qurbanowning uzun jilliq shijaetlik emgigi hökümitimiz teripidin munasip bahalandi. U ikki qétim Hörmet Belgüsi ordéni, «SSSR xeliq nazariti organliridiki jasaretlik emgigi üchün» pexriy belgüsi, köpligen médallar we pexriy yarliqlar bilen teghdirlendi. 1984-jili Moskwada, Kréml Sariyida ötken xeliq nazaretchilirining Pütkülittipaqliq kéngeshmisige délégat bolup qatnashti, on bir qétim nahiyelik kéngeshning députati bolup saylandi. Yarkent shehirining we Almuta wilayitining Pexriy grajdani namigha sazawer boldi. Ewzili, jutdashlirining söygü-muhebbitige érishti.
Asim aka Qurbanowning köpjilliq emgek paaliyitining jemiyetlik ishlarsiz tesewwur qilishqa bolmaydu. U nahiyelik Uyghur étnomedeniyet merkizini qurush teshebbuskarlirining biri bolup, deslep birnechche jil jeriyanida uni özi bashqurdi. Körneklik ediplirimiz Ömer Muhemmediy we Qari Bosaqowning xarabiyliqqa aylanghan qebirstanlirini tépip, jesetlirini yéngi qebirstanliqqa köchirish, yadikarliq ornitish, Bilal Nazimgha hashametlik heykel ornitish, kona qebirstanliqtiki büyük zatlar Nizamdun axunum bilen Wéliway Yoldashéwning tupraqlirini tépip, retke keltürüp, qorshash, xatire taxtilirini ornitish we moshuninggha oxshash talay saxawetlik, izgülük ishlarda alahide paaliyetchanliq körsetkenligini men gézit xadimi süpitide yaxshi bilimen. Qisqisi, millitimizge munasiwetlik mesililerde Asim aka dadil we jür’etlik bolup, ularni hel qilish yolida zor küch chiqardi. U hayatining axirqi künlirigiche nahiyening, sheherning we nahiyelik Uyghur étnomedeniyet merkizining paaliyitige paal ariliship, özining bahaliq pikir, meslihetlirini bérip turdi.
Asim aka shundaqla inaq ailiningmu méhriwan atisi édi, wapadar, ghemgüzar repiqisi Ilhamiya hede ikkisi qérindashlirigha, perzentlirige körsetken ghemxorlughi tüpeyli ularning hemmisi aliy oqush orunlirida oqup, özliri xalighan mutexessisliklerni élip, xeliq égiligining herxil sahalirida estaidil emgek qildi. Jümlidin oghli Hashimjan Qurbanow körneklik ressam, Qazaqstanning xizmet körsetken erbabi, «Ilham» mukapitining lauréati.
Waqit ötüwatidu, el-juti üchün emgek ejrini tökken saxawetlik insanlarni untushqa bolmaydu. Jümlidin Asim aka Qurbanowning ismini ebediyleshtürüsh waqtimu keldi. Shunglashqimu pursetni ghénimet paydilinip, sheherdiki bir kochigha uning namini bérishni oylashturup, heriket qilishimiz lazim.

Abdukérim TUDIYaROW, péshqedem jurnalist.