Wizhdan köz yéshida zhughirilghan külke

(c) uyguravazi.kazgazeta

Külkining zhighisi/ Tapqinidin yoqatqini köp bolsimu, barimiz bilen özimizni pexirlinip zhürgen, shatlighidin ghem-teshwishi yétip tursimu, oyun-tamashigha bek amraq bizdek qismetlik milletning külkisimu özgiche bolidéken. Milletni «pütün bir ten» dep tesewwur qilsaq, zeyip, maghdirsiz, amma ümütwar zhürektin chiqqan külke– tenqit qamchisi bilen sawash arqiliq beden ezalirigha qoyulghan di’agnoz. Eger tenqit qamchisi tekken eza özige qoyulghan di’agnozdin durus xulase chiqiralmisa, beden téximu meyipliship «aghriqni yoshursang, ölüm ashkare» girdawigha yéqinlishidu. Képen kiydürüshke intilghan illetler üstidin kötirilgen külkini chüshengenler külidu, chongquriraq chökkenler zhighlaydu.
Ishikni chekken ölüm üstidin charisizliqtin, ilajisizliqtin, ajizliqtin tépirlap külüsh bar. «Xowup-xeter béshimdin aylinip ötüp ketse, qalghini bilen ishim yoq» dep izgülüktin kechken xoshamet yüzisidin janbaqar külke bar. Néme üchün ömürning tawkagha qoyulghanlighini éniq bilip, ölümning közige tik qarap külüsh bar. Yene birtereptin, ezeldin bozlap kéliwatqan zhüreklerni küldürüp béqishqa intilish arqiliq (ügdigenlerni ghidiqlap oxatqandek), uxlighan rohni oyghitip, aghriq tenge dawa izdeydighan külkimu bar.
Axirqi ikki misaldiki külkini körüngenla shexsning barliqqa keltürelmeydighinini bilip ketmeymiz. Chünki külke — edep-exlaq prinsipliri mekkem, ömür nishani éniq, sözi emeliyatigha uyghun, rohiy duniyasi bay bolushi bilen bille «milliy menpiyet bulighini» bulghawatqan lay suni süzidighan «qelb süzgüchige», xünüklük dogisidin heqiqet dénini tasqap alalaydighan «wizhdan egligige», xoshametchilik shamili éghitalmaydighan «étiqat tüwrügige» ége ijatkarning qolidinla kélidighan japaliq méhnet.
He, achchiq külkining köz yéshi zhürekte aqidu. Shunglashqa «Men zhighlap yazghanlirimni, bilgenler külüp oquydu» dep hésaplaydu Abduxaliq Maxmudow.

Özige xas meydani bar ijatkar

Abduxaliq Maxmudowning satirisi millet menpiyitining küzitide turghan qarawulning agahlandurush qongghurighini eslitidu. Wehimige salghan teshwish qongghurighini chélish bilen uningdin qutulush yollirini izdep körüsh, mu’emmaliq, publisistikiliq maqaliliridimu yaqqal körünidu. Özining millitige bolghan köyümi, méhir-muhebbiti az kölemdiki, biraq mezmuni bay shé’irlirida yaqqal ipadilinidu. «Arman» dégen shé’irida heqqaniyet we xeliq menpiyiti üchün «sarang» bolushtin qaytmaydu. Chünki wizhdanliq adem millitige saranglarche köyünüshi mümkin, amma axmaqlarche köymeydu. «Ijatkarlar bilgenler üchün etrapigha nurini chéchip, özi tügep kétidighan shamgha oxshaydu» dégen yazghuchi qelimige mensüp köp menaliq ibare tallighan, közligen ömür menzilidin, ijadiyet nishanidin dalalet béridu.
Del waqitta, eng muhtajliq peytte éytqan hékmetmu yashash nishanini özgertish qudritige ége…
Milliyligimizni yoqitidighan, özlügi­mizge xowup tughduridighan mesililer üstide bash qaturushni xalimay, bir parche nerse yazmay ötüwatqan qelem hem ilim égilirimu arimizda bar. Turmushumizda her qedemde uchrishidighan adaletsizliklerni körüp tursimu, körmeske sélip, «dili korluq», nepni dep heqtin üz örüsh hésawigha «abroy zhighidighanlar» köpeygen zamanda, qelimini qural qilip, «jeng meydani» échish – bedel töleshke teyyar shexskila ten xislet. 1969-zhili neshriyatqa tapshurulghan «Shundaqmu bolidu» toplimining on zhildin kéyin, yeni 1979-zhili neshir qilinishi «sosi’alistik ré’alizmdin» zhiraqlashqan yazghuchining totalitar tüzümde öz mewqesi üchün töligen bedilining bir tamchisila, xalas. Eslide heqiqet himayige muhtaj. Mingning ichidin heqni qoghdashqa bel baghlighan birining naheqchilikning tayaq-zerbisige, tamashibin bolghan mingining yala-töhmitige kömülüp qélishi éhtimal. Maddiy duniya meydanidiki bu küresh meniwiy duniya éngidiki wizhdan kürishige ulishidu. Dangliq yazghuchi Chingghiz Aytmatow «Manga tesella bolidighan nerse shuki, xuddi uruq ichide törelme bolghinidek insanning wujudidimu baliliq wizhdan bolidu. Duniyada bizni némilerning kütüp turghanlighidin qetiy nezer, insanlar tughulup we ölüp turidighan bolsa, heqiqet menggü mojut bolidu…» dep yazghinidek, sebining pak qelbidiki yeni duniyagha köz achqan deqiqidiki wizhdanning bir tamchisini saqlap qalalighan adem wizhdansizliqlargha taqabil turalaydu, tolup-tashqan xa’inliq körünüshlirige qarshi meydan achalaydu. Özige xas küresh meydani yoq kishi gir téshi yoq tarazigha oxshaydu. Edipning edep-exlaq mizani töwendiki misralarda jemlengen.

Könglüm aynip kétidu méning,
Xoshametlik mexpiretlerdin.
Kelgüsi bexit kérek emes manga,
Yalghan külke muhebbetlerdin.

«Abroymu herxil bolidéken. Hazirqi zaman nuqtisidin baha bersek, abroyni emel, pul, kesipke baghlinishliq üch türge bölüshke bolidu… Eng ulughwari kesip bilen tépilghan abroydur. Tebi’iyki, abroy biridin sorap alidighan nersimu emes. Shexsning kespige bolghan sadaqiti, edep-exlaq, ish-heriket, sözining emeliyatigha uyghunlughi, zhuti, millitining shan-shöhritige qoshuwatqan töhpisi qatarliqlar bilen ölchinidighan meniwiy uqum…».
Zhuqarqi qurlar mu’ellipi Abduxaliq Maxmudow méning nezerimde yazghuchi, ziyali dégen namning özi zhükleydighan meniwiy borchini chongqur his qilghan edip. Shu meniwiy borchini adil atqurghini, eng éghir dewirlerdimu ijadiyetke sadiqlighi üchün el-zhut aldida abroy-inawiti zhuquri boldi. «Hayatimda néme yazghan bolsam, kimlerdindur némidur tama qilip yazghan emesmen» dep yazghan satirik kéngesh idé’ologiyasi dewride owj alghan medhiyiwazliqtinmu zhiraq boldi. Kapitalistik tüzüm keltürüp chiqarghan maddiy duniya qedriyetliri dewride «Qaysiki ziyali pulning quli bolidéken, etimu-kechmu abroysiz ademge aylinip qalidu.Chünki u pul üchün puldargha xoshamet, öz salahiyitige pütür yetküzidighan ishlarni qilishtin tep tartmaydu. Mundaq shexsler qanchilik yazmisun, sözlimisun, héchkimge tesir körsitelmeydu», dégen prinsipliridin hergiz chékinmidi.

Aliyjanapliqning ölchimi némide?

Abduxaliq Maxmudow 1946-zhili tarixiy Wetinimizning Turpanyüzi yézisida duniyagha keldi. Uyghur nahiyesi Chonja yézisidiki ottura mektepni tamamlidi. Herbiy xizmettin kéyin Tashkent medeniy-aqartish téxnikumigha qobul qilindi. 1974-zhili bu bilim dergahini ela bahalargha pütirip, Özbekstan téléwiziya we radi’o anglitish dölet komitétining Uyghur rédaksiyaside ishlidi.
Tashkent Dölet medeniyet institutini sirttin tügitip, bu bilim dergahida oqutquchiliq qilidu. 1982-zhili Murat Hemra’éwning tewsiyesi bilen Özbekstan Yazghuchilar ittipaqigha qobul qilinghan. 1987-zhili Tashkent dölet medeniyet institutidiki oqutquchiliq pa’aliyettin kéyin hazirqi Bésaghash yézisigha köchüp keldi. Bu yerdiki ottura mektepte ming japa-mesheqetler bilen uyghur sinipini achti. Mu’ellimler yétishmigenliktin, mektep memuriyitining tekliwi bilen, qaraközlirimizge ustazliq qilishigha toghra keldi. Milletke nep béridighan herqandaq izgü bashlanma etrapida «endi néme bolidékin?» dep tamashe qilishtin bashqisini bilmeydighan köpchiligimiz, qol uchimizni yardemge sozushning ornigha türlük-tümen «analizgha» (söz-chöchekke) bek mahir kélimizghu! Shunglashqa «Abduxaliq ishsiz qalmaslighi üchün bu sinipni échiptu» dégüchilermu tépildi. Shexsiy menpiyet emes, millet menpiyiti turghachqa, derhal ishtin ketti. Eslide ana tilimizda bilim éliwatqan balilar üchün Abduxaliq akidek bir shexsning oqutquchiliq qilghinining peqet paydisila tégetti. Amma… Shu «amma, lékinler» téxichila rohimizni yewatqan qurutlargha aylinip qaldi. «Bizning yaxshi ziyalilirimiz bar. Lékin ularning yaxshi-yamanlighini köpinche hayat waqtida ilgha qilalmay qalimiz. Sewewi, yamanlarning yaliliri ularning salahiyitige melum derijide bolsimu, qara bulut bolup saye qilip turidu. Kélinglar, hemmimiz bir yaqidin bash chiqirip, yaxshilarni asrayli…». Yazghuchining qelimige mensüp bu chaqiriq meniwiy sersanchiliqta zhürgen bizdek milletning ügdigen rohini oyghitish üchün yangrighan sada édi. Xelqimizning munewwer perzendi Abduqadir Damolla: «Méning zhutum manga zulum qilghan teghdirdimu söyümlüktur, méning xelqim manga béxilliq qilghan teghdirdimu séxidur» déginidek, heqiqiy ziyali herqandaq weziyette öz xelqidin üz örimeydu. Qerellik neshirlerge mushtiri toplash üchün öymu-öy kirgen waqitlirida «bu némenglarning kérigi néme?» dep ahanet qilghandimu, uyghur sinipigha bala toplash ishlirida «Uyghurchengning kimge kérigi bar?» dégüchiler chiqqandimu — chüshkünlükke bérilgini yoq. «Heqiqiy korluq köz korlughi emes, qelb korlughi». Dil korlughi owj élip kétishning aldini alidighan, qarangghu zhüreklerni özining nuri bilen yorutidighan wezipe neq ziyaligha zhüklengenligini Abduxaliq aka éniq chüshinetti.
Yéngi zhutqa köchüp kelgini bilen téxi bash-panaliq bolmighan, ijaride turuwatqan yazghuchi étiz-ériq ishlirinimu qildi. Héchqandaq emgektin qachqini yoq. Qelbidiki hissiyatqa, wuzhudidiki étiqatqa sadiq bolup qaldi. Nahiyelik Uyghur étnomedeniyet merkizini, yézidiki Medeniyet öyining yénida milliy ansambl qurush üchün zhutdashlirini seperwerlikke keltürüsh ishlirida janpidaliq körsetti.
Zhut ichide abroy-inawetke ége insanni zhutdashliri yéza kéngishining députati qilip saylidi. Uning teshebbusi we küch chiqirishi arqisida Bésaghash yézisidiki eng chong kochigha alimimiz Murat Hemra’éwning nami bérildi. Hayatini zhurnalistika sahasigha béghishlighan satirik Abduxaliq Maxmudowning qelb xahishi bilen meniwiy borchini ada qilish yolida emelge ashurghan jemiyetlik pa’aliyetlirini, ijadiyet meydanidiki eserlirini tizip chiqish asasiy mexset emes. Yaxshilarning ölchimi yaxshi ishlarni sözligenligide emes, qilghanlighida. Ademning qelbini mangghan izidin bilgili bolghinidek, qimmitini himmitidinla emes, milliy ghurur, milliy hissiyatni a’iliside tugh qilip, milliy muhitta terbiyiligen perzentlirige milliy angni singdürüshni bilgenligide. Gheyri muhitta terbiyilengen ewladi milletke warisliq qilish bu yaqta tursun, a’ilisige wakaletlik qilalmaydighan derijige chüshüp qélish ehwalliri turmushumizda pat-pat uchraydighan selbiy hadisige aylinip qaldi. Bu échinarliq ehwalning öz xelqige belgülük xizmet qilghan, ejri singgen ziyalilarning a’ililiridimu uchrap qélishi — ghayet chong paji’e. «Özining perzent yaki newrilirini imkaniyiti bar turup, rusche oqutuwatqan ziyalilarning özgilerge ana tilimizni saqlash, qedirlesh heqqide éghizche, yazmiche qilghan muraji’et, nésihetliri shamalgha uchup barghandek… Ziyali süpet bezi ademler özara, a’ilidiki mu’amilidimu ana tilida sözlishishtin uyulidu» dep Abduxaliq aka yazghinidek, xeliq jarangliq sözdin emes, ülgilik emeliyattin ibret alidu. Chünki aliyjanapliqning ölchimi milletke bolghan sadaqette. Éytqan sözi emeliyatida ekis etken yazghuchi, ömürlük repiqisi Aynurem hede bilen bir oghul, ikki qiz tépip, ularni milliy mektiwimizde bilim alghuzupmu chong oqush orunlirining ishigini achquzushning mümkinligini delillidi.
Tunja oghli mektepni tamamlighan zhili uchumkarlarning ichide yalghuz elachi bolghan. Perzentliri tirishchanlighi bilen ana tilida bilim élip, ilim-penning égiz choqqilirigha chiqishqa bolidighanlighini emeliyatta körsitip zhüridu.
Setba’éw namidiki téxnika uniwérsitétini tamamlighan oghli Arslan QazDUda magistrliqni tügitip, hazir Moskwadiki xeliqara Xeliqlar dostlughi namidiki uniwérsitétta aspirant. QazDUdin kéyin Angliyade «Bolashaq» programmisi boyiche magistrliqni tügetken qizi Mahirem hazir Astana shehiride Nazarba’éw Uniwérsitétining doktoranti. Almutida S.Démirel namidiki uniwérsitétni tamamlighan kenje qizi Dilinur Stambulda magistrliqni tamamlash aldida turidu.
He, peziletlik ata-anining qolidin himmetlik, peziletlik oghul-qiz yétilip chiqidu. Kelgüsimizning hulini bügün qurimiz dések, ewlat terbiyisige, milliy ma’aripqa jiddiy köngül bölüshimiz hajet. Abduxaliq aka yazghinidek «…Artuqche axcha tapsaq, qewetlik öy, qoshlap mashiniliq bolushnila oylimay, balilirimizni aliy mekteplerde, chet ellerde oqutup, ularning eng zamaniwiy bilimlerni égilishige, wetinimiz, ewlatlirimizning kelgüsi üchün munasip kadrlarni teyyarlashqa heriket qilayli. Bizning millitimizning teghdiri hemmige ayan. Bizge parlaq kélechek kérek…».
Aznat TALIPOW.