Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Milliy Armiyesining (Sh T J M A) qurulghanliqigha 77 yil!

 

Mawzu: Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Milliy Armiyesining (Sh T J M A) qurulghanliqigha 77 yil!

 

1. Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Milliy Armiyesining (M A ning) qisqiche qurulush jeryani, arqa körünüshi we mahiyiti.

Muqeddes, munbet we gözel Ili tewesidiki xelqimizning 1943-yili yazdin bashlap basqunchi Gomindang Xitay hökümitige qarshi élip barghan ongushluq partizanliq jengliri, bolupmu riwayetke aylanghan Ghéni Batur, Patix Batur qatarliqlarning Ghulja etrapidiki tagh-ormanlarni baza qilip basqunchi Gomindang Xitay hökümitige qarshi élip barghan ghalibiyetlik partizanliq urushliri we 1944-yili 9-aprél küni, Ghuljida Elixan Töre Saghuniy rehberlikidiki bir top nopuzluq kishilerning teshebbusi bilen qurulghan mexpiy siyasiy teshkilat – «Azadliq teshkilati» ezalirining pidakarane pa’aliyetlirining netijiside Ili ölkiside Xitay mustemlike hökümitini ammiwiy qozghilang kötirip aghdurup tashlashqa zémin yaritildi. Ghuljida Elixan Töre bashchiliqidiki Azadliq teshkilatning gholluq ezaliridin terkip tapqan «Herbiy qomandanliq shtab» ning rehberlikide, Ghéni Baturning qozghilangchi partizanliq etriti we bashqa qozghilangchi etretlerning hem erkperwer Ghulja xelqining qoligha qoral élip ammiwiy qozghilang kötirishining netijiside musteqilliqqa teshna uyghurlar basqunchi Xitayning Ghuljidiki 5 mingdin artuq qoralliq küchlirige qarshi shiddetlik jenglerde ghalibiyet qazinip, 1944-yili 12-noyabirde erkperwer Ghulja shehiride musteqil uyghur döliti – Sherqiy Türkistan Jumhuriyitini (Sh T J) qurdi. Sh T J hökümitining terkiwige: Elixan Töre Saghuniy – Sh T J re’isi, Hékimbeg Xoja -birinchi mu’awin re’is, Obulxeyir Töre — mu’awin re’is, Abdure’up Mexsum Ibrahimiy — Bash katip; emdi ezaliqqa: Reximjan Sabirhaji, Abdukérim Abbasop, Muhemmetjan Mexsum, Enwer Musabay, Hebib Yunichi, Pujé Ambal, Jani Yoldash, Salijanbay Babajan, Abdulmuteli Xelpet, Ghéni Batur, P. R. Aléksandrof, P. P. Moskaléf saylinidu. 1945-yili hökümet terkiwige: Exmetjan Qasimiy (1947-y. 2-re’is), Qasimjan Qembiriy, Zunun Téyip, Osman Islam, Kerimhaji Dawuz, Waqqashaji Mirshan qatarliqlar kirgüzülidu.

Sh T J Waqitliq hökümiti resmiy qurulghandin kéyin sheherni, uning etrapini we Ili wilayitini basqunchi Xitay armiyesi we qoralliq saqchiliridin toluq azad qilish üchün Herbiy qomandanliq shtabning ornigha qurulghan Bash qomandanliq shtabning (B Q Sh) rehberlikide éghir jenglerni shiddetlik élip bardi. Éghir qirghinchiliq urushta, yeni sépillerge möküngen 3 mingdin artuq rehimsiz düshmenge qarshi dehshetlik jengde xelqimizning söyümlük batur qizi Rizwangül düshmenning oqidin qaza bolup, milliy qehrimangha aylandi. Bu mezgilde Uyghuristandiki (Sherqiy Türkistandiki) basqunchi Xitay armiyesining bash qomandani ataqliq général Ju Shawlyangning buyruqi boyiche, omumiy sani 15 ming neperdin artuq eskerlik qoshunliri üch tereptin Ghuljigha qarap herbiy yürüsh qilidu. Shimaldin

 

Qogharchin we Achal dawanliri arqiliq, gherbtin Dashigur dawinidin, emdi jenubtin Aqsu tereptin Muzdawan arqiliq. Bu herbiy qoshunlarning wezipisi tagh dawanliridiki az sanliq we nachar qorallanghan qozghilangchilar etretlirini tar-mar qilip, andin kéyin belgülengen waqitta barliq tereplerdin Ghulja shehirini iskenjige élish we uni yer bilen yeksen qilish bash meqset qilinghanidi. Bu herbiy opératsiyeni omumiy qomandani bolup général Li Tiyéjung teyinlendi, her bir eskerler qoshunigha générallar komandirliq qildi.

Sh T J üchün shekillengen mundaq intayin éghir weziyette, re’is Elixan Törining buyruqi bilen B Q Sh teripidin Ghuljidiki sépilliq: Herembaqqa, Lyangshanggha we Ayrodromgha mökünüwalghan düshmen qoshunlirini chaqmaq tézligide yoqitish boyiche pilan tüzüldi. Emma bu herbiy opératsiyeni emelge ashurush üchün qoral we oq-dora jiddiy yétishmetti. Bu toghriliq Milliy Armiye générali Zunun Téyipof özining “Azatliq üchün küresh” dégen höjjetlik xatire kitapining 81-bétide mundaq dep tekitleydu: “Ayrodromgha, Herembaqqa we Lyangshanggha hujum qilishqa qatnishidighan 7 ming ademdin biz aranla 1200 ni qorallandurushimiz mümkin idi. Biz gomindangchilardin 2 zénitkini (zénit topi) we 11 minométni olja alghan bolsaqmu, ulargha snaryadlar yétishmetti. Qoral yétishmetti. Her bir qoralliq jengchige neyziler we güjekler bilen qorallanghan ongha yéqin adem toghra kéletti”. Tarixnamilerge asaslansaq, 1944-yili oktebir éyida général Ju Shawlyangning qol astida omumiy sani 70 minggha yéqin eskerdin ibaret: piyade, atliq we méxanikilashturulghan diwiziyeliri, zembirek poliki we ayrim poliklar, shundaqla qisimlar we maddiy teminat hem xizmet qilish bölümliri bilen ayropilanlar qisimliri bar bolghan. Piyade eskerler terkiwige: 3-, 45-, 46-, 128-piyade eskerler diwiziyeliri we 7-zapas piyade eskerler diwiziyesi; 1-, 2-, 11- we 12-atliq diwiziyeler; 18-arilash brigada we zhandarmériyaning 4-atliq poliki; top-zembirek poliki, tank etriti we razwédka poliki kiretti.

Emdi béwasite Ghuljigha we uning etrapigha: 1-atliq diwiziyening bir atliq poliki, zhandarmériyening 4-atliq poliki, 128-piyade eskerler diwiziyesining 383-piyade eskerler poliki we 7-zapas piyade eskerler poliki, chégra eskerlirining qisimliri we ayropilan etriti (50 tek ayropilan) orunlashqanidi. Ghuljidiki générallar: Du Difu we Sa’o Réling bashchiliqidiki Xitay herbiylirining omumiy sani 5 ming neperge yéqin eskerdin ibaret idi.

Shu mezgilde Ili wilayiti qozghilangchi partizanlarning sani 1500 neper etrapida bolghan. Ulardin 300 ge yéqin qozghilangchi oq étish qorallirigha ige bolup, qalghanliri neyze, keke, ara, güjekler bilen qorallanghan idi. Qozghilangchilarning, shu jümlidin Ghulja qozghilangchilirining bésim köpchilikining                  qorali                  xitaylardin jenglerde                      olja élinghanidi. Sowét Ittipaqi Elixan Töremge bergen resmiy wedilirige

 

qarimay, her xil bane-sewepler bilen chong kalibrliq qoral emes, hetta aptomatik oq étish qoralini yetküzüp bérishkimu aldirimidi.

1945-yili yanwarning axirida Sh T J rehberliki Ghuljidiki Xitay eskerlirini toluq tar-mar qilip, zor chüshkünlükke uchrighan, terep-terepke chékiniwatqan, lékin yaxshi qorallanghan we san jehettin bir nechche hesse artuq Xitay basqunchi armiyesini üzül-késil weyran qilip, Uyghur Élini azad qilish üchün pidayi qozghilangchilarning qehrimanliqi, pidakarliqi we xelqning yuquri meniwiy rohiy üstünlikidin tashqiri, shundaqla yaxshi ögitilgen, milliy musteqilliq rohta terbiyelengen we yéterlik derijide qorallanghan hem Sh T J musteqil döletchilik ishigha sadiq, özining muntizim armiyesi bolushi kéreklikini toluq hés qilidu we mushu yönilishte bezi teyyarliq pa’aliyet élip baridu. Uning üstige bu waqitta, ghuljiliqlarning we Ili wilayiti qozghilangchilirining muweppeqiyetlik urush heriketliri shuninggha élip keldiki, Ilining on mingdin artuq chong yashtiki ahalisi azadliq küresh yoligha ixtiyariy atlandi. Emdi qozghilangchi partizan etretliri Ghuljini Xitay basqunchiliridin toluq azad qilghanda 3700 neper xitay chériklliri esirge élindi. Olja élinghan qorallar: 2200 her tiptiki miltiqlar, 5 minomét, 98 pilimot, 50 tek ayropilan, 16 aptomobil, 8 herbiy radi’o’istansiye we intayin köp oq-dorilardin ibaret bolidu (shu yerde). Bu qorallar bilen yene qoshumche 3–4 polikni qorallandurüsh mümkin bolatti. Netijide Sh T J Waqitliq hökümitige özining milliy armiyesini qurush üchün yaxshi weziyet peyda boldi.

Sh T J Hökümiti Elixan Törining re’islikide, 1945-yili 5-yanwar küni ötküzülgen yighinning №4 qarari bilen döletning 9 maddiliq siyasiy Xitabnamisini testiqlidi.

Uningda:

1. Sherqiy Türkistan zéminide Xitayning mustebit hökümranliqini tüp yiltizidin üzül-késil qomurup tashlash;

 

2. Sherqiy Türkistan tewesidiki hermillet xelqi bapbarawer bolush asasida heqiqiy erkin, musteqil dölet qurush;

 

3. Sh T J-ning muntizim milliy armiyesini qurush;
4. Barliq milletlerning barawerlik hoquqini teminlesh we diniy erkinlikni hem ularning öz enenilirige ri’aye qilishini hörmetlesh;
5. Démokratik tüzümni qurush, barliq derijilerdiki dölet organlirigha xelq ishinidighan wekillerni barawer hoquqluq saylamlar asasida saylash;
6. Sana’etni, déhqanchiliqni,      charwichiliqni,     orman   igiligini          we  bazar iqtisadini tereqqiy etküzüsh;
7. Medeniyet, ma’arip we salametlikni saqlashni chapsan tereqqiy etküzüshni reghbetlendürüsh;
8. Barliq démokratik döletler bilen, birinchi nowette, Sowét Ittipaqi bilen dostluq munasiwetlirini ornitish;

 

9. Purset tépilghanda Xitay bilenmu diplomatik munasiwetlerni ornitish. Mezkür Xitabnamining 3-maddisigha bina’en Sh T J Hökümiti 1945-yili 26- yanwarda M A qurush boyiche Reximjan Sabirhaji rehberlikide Komissiye

Komissiyege: Exmetjan Qasimi, Zunun Téyipof, Ziya Semedi, Téyip haji Sabitof, I.Y. Polinof qatarliqlar kiridu. Armiyening terkiwi, tüzülüshi, shtat qurulmisi toghriliq höjjetlerning asasini Exmetjan Qasimi ishlep chiqidu we Komissiye ezaliri bilen meslihetliship axirqi nusxisini tüzidu. Sh T J hökümiti 1945-yili 6-martta Milliy Armiye qurush boyiche höjjetning axirqi nuxisini, qozghilangchilar etretlirini we B Q Sh ni özgertip qurushning tertiwini testiqleydu. Bu qararni emelge ashurush üchün M A ni shekillendürüsh boyiche komissiye we hökümet apparati Exmetjan Qasimining rehberliki astida M A Bash qomandanliq shtabinining 7 bashqarma, bölümlerdin ibaret: opératip we razwédka bashqarmilirini, siyasiy, téxnika-qoral we arqa sep bölümlirini, kadirlar bölümini, mexsus we igilik xizmet orunlirini, herbiy sot we teptish mehkimilirini hem armiye üchün zörür bolghan bashqa xizmetlerni qurdi. Bir waqitta Sh T J hökümiti memuriy we herbiy islahat da’iriside 1945-yili 13-marttiki №33 we 20-marttiki №37 toxtamliri bilen bir qatar lawazimliq shexslerni teyinlidi.

Sh T J re’isi Elixan Törining buyruqi bilen Char Rusiyening général- léyténanti I.Y. Polinof (bu lawazimgha Isxaqbék Muninof 1945-yili séntebirde teyinlendi) – M A qomandani, Zunun Téyipof bilen Isxaqbék Muninof – M A mu’awin qomandanliri, Abdukérim Abbasof – M A siyasiy bashqarmisining bashliqi, Damolla Rozi’éf M A diniy ishlar mesuli, W.M. Mazharof Bash shtabning bashliqi, Pexirdin haji Rasulof – M A arqa sep bashliqi, Ghéni Batur – M A herbiy sotning re’isi, Abdughopur Sabirhaji’éf – M A herbiy tribunalning re’isi bolup teyinlendi. Kéyinirek bu lawazimlargha bezi bashqa shexsler teyinlendi. Waqitliq hökümettimu özgirishler yüz berdi. Mesilen, tuyuqsiz wapat bolghan Hebib Yunichining ornigha Seypidin Ezizi ma’arip ministri, Reximjan Sabirhaji ichki ishlar ministri, Möydün Exmet sehiye ministri we Waqas haji Mirshanow lawazimi bosh ministr bolup teyyinlandi. Emma weziyetning alahidilikige, éhtiyajigha qarap rehberlik qatlamdiki shexslerning xizmet lawazimliri, herbiy unwanliri pat-pat özgirip turdi. Sh T J Waqitliq hökümitige resmiy: “Azad Sherqiy Türkistan” gézitining bash muherriri bolup Hüseyin Nasir teyyinlendi. Gézit uyghur tilida heptisige 6 qétim neshr qilinip turdi we parallél qazaq, rus we bashqa tillarda pat-pat neshr qilindi.

Shundaqla Sh T J, yeni musteqil uyghur dölitining “Azadliq” we “Istiqlaliyet üchün” aliy ordénliri; “Baturluq”, “Sadaqet” we “Pida’iy” médalliri tesis qilindi. Eyni waqitta, Qorghas nahiyesining Chilpengze yézisida kichik komandirlar bilen jengchilerni teyyarlash kursi échilidu we urush jeryanida arqa-arqidin her xil kurslar tesis qilinidu, shu jümlidin ofitsérlarni teyyarlaydighan hem bilimini mukemmelleshturidighan kurslar arqa-arqidin qurulidu. Mezkür kurslarda kéche-kündüz héchqachan oq

 

atidighan qoral tutmighan yigitler qoralni qollinish we jeng qilish taktikisi we bashqa urushta lazim bolidighan nersiler boyiche ögitilidu. Omumen M A da herbiy telim-terbiye sistémiliq yolgha qoyulidu. Mushu kurslardin kelgüsi ataqliq ofitsérlar, milliy qehrimanlar terbiyilinip chiqti. Shunimu tekitlesh lazimki, kurslarni qurushta we herbiy derslerni élip bérishta Sowét Ittipaqi mutexessislirining, meslihetchilirining yardimi sézilerlik boldi.

Sh T J Hökümitining 1945-yili 6-marttiki qarari bilen M A Bash qomandanliq shtab toluq qurulghandin kéyin, Sh T J re’isi Elixan Töre 1945-yili 8-aprélde, Ghulja shehirining merkiziy meydanida, on minglighan ademning qatnishishi bilen tentenilik herbiy parat ötküzidu. Tarixnamilerge we M A ofitsérlirining eslimilirige asaslansaq, paratning échilishida Sh  T  J  Hökümitining  we  M  A  ning  wezipiliri toghriliq jumhurre’is Elixan Töre we Exmetjan Qasimiy nutuq bilen sözge chiqidu. Jumhurre’is Milliy Armiye qomandanigha we polik komandirlirigha yéshil (D U Q – kök) hawareng tüste hem ay, yultuz ekis ettürülgen we uyghurche qisimlarning namliri, nomurliri hem “Sherqiy Türkistanning azadliqi üchün algha!” dégen uran (sho’ar) yézilghan, yeni dölet simwolliri ekis ettürülgen jenggiwar bayraqlarni Milliy Armiye qomandanigha, polik we ayrim batali’on komandirlirigha tentenilik tapshurdi. Komandirlar Jenggiwar Bayraqni Jumhurre’is Elixan Töridin tapshurup alghanda, tizlinip turup uni söydi we qesemyad berdi. Uningdin kéyin herbiy parat ötküzüldi. Bu meydan ta bügüngiche yoshurun halda «Tugh meydani» dep atilidu. Parat jeryanda on minglighan amma «Ura!» dep sho’ar towlap we gülduras chawak chélip alqishlap turghan. Shu yili öktebirde Sh T J waqitliq hökümitining mexsus toxtami bilen 12-noyabirni «Jumhuriyet küni”, 8-aprélni «Milliy Armiye küni» dep jakarlidi. Bu tarixiy qarar bügüngiche özining simwolluq we rohiy küchini yoqatqini yoq. Hette hakimmutleqliq Sowét Ittipaqi dewridimu Merkiziy Asiyadiki Sowét Jumhuriyetliride 12-noyabir we 8- aprél küni Sh T J emeldarliri, M A ofitsérliri we jengchiliri hemde siyasiy angliq uyghurlar teripidin yoshurun halda teqdirlinip keldi.

Tesis qilinghan mezgilde, Sh T J M A terkiwige teshkiliy jehettin: Ghulja 2-piyade eskerler we 4-zapas polikliri, Süydüng 1-piyade eskerler poliki, Ghulja 1-atliq poliki, Tékes 1- we 2-atliq polikliri, Kengsay 3-atliq poliki, Toqquztara atliq poliki, ayrim minomét diwizi’oni, ayrim mongghul atliq eskadroni, ayrim tunggan atliq eskadroni, ayrim muhapizet batali’oni, ayrim shiwe atliq rotisi, shundaqla herbiy we arqa sep teminatning ayrim qisimliri bilen bölümliri kirdi. Hemmisi bolup Sh T J M A terkiwide u qurulghan waqitta on mingdin artuq qatardiki eskerler we ofitsérler bolghan. Asasiy herbiy opératip-taktikiliq birlik — piyade eskerler diwiziyesi boldi. Bu diwiziye üch poliktin terkip tapti, piyade eskerler polki — üch batali’ondin, emdi batali’on üch rotidin ibaret boldi. Ulardin tashqiri, piyade diwiziyege: atliq eskadroni, zembirekchiler diwizi’oni, inzhinér- sapérlar batali’oni, alaqe rotisi, alahide meqsetler «razwédka, düshmenning

 

arqa sépida partizanliq urush yürgüzüsh qatarliq) üchün belgülengen rota, sanitarlar etriti we arqa sep at-ulaq (harwu) batali’oni kiretti.

 

2. Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Milliy Armiyesining basqunchi Xitay armiyesige qarshi azadliq urushliri (iyun – séntebir 1945).

 

Milliy Armiyening Uyghuristanni (Sherqiy Türkistanni) Xitay basqunchiliridin azad qilish urush pilani düshmenge qarshi üch istratégiyilik front (bir qomandanliq astidiki her xil eskerler qoshuni yaki qisimlirining, mexsus bölümchilirining guruppisi) boyiche Xitay armiyelirige hujum qilish opératsiyisini we uning arqa sépide, shu jümlidin Qeshqeriyede partizan urushini yürgüzüshni wezipe qilidu. Bash qomandanning zapasini: 1- we 2-zapas piyade eskerler polikliri, Nilqa atliq poliki we Ghulja garnizonida muhapizet xizmitini élip bériwatqan qisimlar teshkil qildi.

 

M A ning azadliq urush frontliri: Merkiziy, Shimaliy we Jenubiy dep resmiy nam alghan.

Merkiziy front (M F) bashta général Polinof kéyin général Isxaqbék Mununof qomandanliqida boldi. Merkiziy frontning yéqin aridiki wezipisi: Kengsay rayonidin Sentey, Jing, Shixo yönilishi boyiche hujum qilip we bu istratégiyilik ponkitlarda Xitayning 2-armiye korpusini tar- mar qilishtin, andin hujum qilishni dawamlashturup, Manas deriyasigha chiqish we Qutubi sheherini azad qilish, andin kéyin Sanji, Fukang teweliridin Ürümchidiki Xitay eskerlirige zerbe bérish we uni azad qilishtin ibaret boldi.

Shimaliy                 front                qomandani              général               Delilxan Sugurba’éf. Shimaliy frontning jenggiwar wezipisi Böritala, Durbuljin we Chöchek yönilishide atliq eskerler chapsan algha ilgirilep Tarbaghatay we Altay qozghilangchiliri bilen öz ara hemkarliship heriket qilip, bu wilayetlerni toluq Xitay basqunchiliridin azad qilishtin ibaret boldi.

Jenubiy front polkownik Sopaxun Sopi’éfning omumiy qomandanliqida we hökümet ezaliri Abdukérim Abbasof, Qasimjan Qemberi hem Sowét Ittipaqi ofitséri Mirzigül Nasiroflarning alahide wezipe da’irisidiki qomandanliqida boldi. Jenubiy frontning alahide wezipisi: birinchidin, Ghuljidin ikki kolonna bolup ötüshi qiyin bolghan Muzart we Muztamaz dawanliri arqiliq Bay, Aqsu yönilishide uzun we intayin qiyin yürüshni emelge ashurup, u yerdiki nurghun sandiki Xitay garnizonlirini tar-mar qilishtin we Aqsu wilayitini ulardin azad qilishtin; ikkinchidin, Qeshqeriyediki yoshurun heriket qilghuchilar we qozghilangchilar bilen öz ara hemkarliship heriket qilip, Qeshqeriyede Xitay istilachilirigha qarshi ammiwiy qozghilangchiliq herikitini uyushturushtin ibaret boldi.

 

M A poliklirida béwasite urushtin awal qoral-yaraq yétishmesliki boldi hemde sabiq partizan etretlirining komandirliridin bashqa ofitsérlerde

 

emeliy jeng uyushturush tejribisi kamaraq boldi. Lékin ofitsérlerning we jengchilerning basqunchi Xitay eskerliridin Wetenni azad qilish rohi we dehshetlik zorluq-zombuluq yürgüzüwatqan mustemlikichilerge bolghan nepriti intayin üstün bolup, ular urush jeryanida ammiwiy gheyretlik, teshebbuskarliq we pidakarliq namayan qilip nechche hesse köp we yaxshi qorallanghan düshmenlerning üstidin dawamliq ghalibe qazandi.

M A ning üch fronti, texminen 20 mingdin artuq shtatliq jengchiliri we 10 mingdek partizanlar bilen zich hemkarliship, 1945-yili iyun-séntebir ayliri ichide zor pidakarane we ghalibiyetlik azadliq urushlarni yürgüzüp basqunchi Xitay armiyesining 70 mingliq eskerlirining 30 mingdin artuq armiyisini toluq tar-mar qildi.

Merkiziy Front yönilishide Ili wilayitini toluq azad qildi we séntebirde Manas deriyasigha chiqip Xitay mustemlikichilirining merkizi Ürümchige  hujum  qilishqa  teyyarliq  qiliwatatti.  Merkiziy Front düshmenning 20 ming ademdin oshuq 2-armiyesini toluq tar-mar qilidu. Bu heqte général Zunun Téyipof mundaq yazidu: «Shixoda mingdin artuq düshmen eskiri bilen ofitséri yoqitildi, üch ming esker esirge élindi, biz jenglerde 27 zembirek, 82 pilimot, 1700 din oshuq miltiq, tank, Engliyede ishlengen broné’aptomobil we nurghun sandiki oq-dorilarni ghénimet alduq. Gomindang armiyesining komandiri général Go Chinmu esirge chüshken idi» (shu yerde, 130-bet).

Shimaliy Front Böretaladin Altay-Chöchekkiche bolghan ikki wilayet térritoriyesini toluq azad qilip Merkiziy Front bilen Ürümchi yönilishide hemkarlishishqa teyyar turatti. Shimaliy Front séntebirning otturisida Tarbaghatay, Altay wilayetlirini Xitay basqunchiliridin toluq azad qilidu. Peqet Altay üchün bolghan jenglerde 2956 neper Xitay eskerliri esirge élindi we 50 pilimot, 1500 miltiq, 150 tapancha we 8 minomét ghénimet élindi.

Jenubiy yönilishte Aqsu Yéngisheher sépilidin bashqa, Aqsu konisheher we wilayetmu asasen azad qilindi. Omumen bu mezgilde Milliy Armiye bir milyon ahalisi bar 300 mingdin artuq kwadrat kilométir térritoriyeni basqunchilardin toluq azad qildi.

Tarixnamilerge qarighanda we shahitlarning guwaliq qilishiche, Ürümchidiki Xitay hökümiti Merkiziy Frontning Manas deryasigha chiqqanliqi we Qutubi etrapida partizanlar heriket qiliwatqanliqi toghriliq xewer alghandin kéyin, Gomindang hökümitining ezaliri öz a’ililiri we uruq-tughqanlirini aldirashliq bilen ayropilanlarda Xitaygha yolgha séliwétidu. Shuning bilen bille herbiy wezipilerni hel qilish bilen baghliq bolmighan hökümet memuriyitining qalghan qismini Ürümchidin Qarasheherge yötkidi we Turpan

– Qumul yönilishide Xitaygha qarap qéchishqa tereddut qildi.

 

Bexitke qarshi, Ikkinchi dunya urushining axirqi basquchi Yawro-Asiyada we Tinch-Hindi okyan régi’onlirida tikligen siyasiy-herbiy, jughrapiyilik siyasiy  weziyetke  we  chong  döletlerning  Yalta  kélishimi da’irisidiki  menpe’etlirige munasiweten Sowét Ittipaqi we Gomindang

 

Xitay hökümiti mexpiy til biriktürüp, jeng meydanlirida ghelibe qaziniwatqan Sh T J hökümitini 1945-yili oktebir éyida tinchliq söhbetke zorlidi. Uzaq waqit élip bérilghan éghir we tengsiz muzakirelerning netijiside, yeni Sowét Ittipaqi Sh T J rehberlirige qattiq bésim ishlitip 11 maddiliq sülhi Bitimni tangdi.

Shundaq qilip, 1946-yili 6-iyun küni Sh T J we Xitay Gomindang hökümiti wekilliri teripidin, höjjetlerde resmiy tekitlengen: «Urush heriketlirini toxtitish we talash siyasiy hem iqtisadiy mesililerni tinchliq bilen hel qilish toghriliq», yeni uyghur tarixida «11 maddiliq Bitim» dep atalghan, barawersiz shertnamini imzalash bilen ayaqlashti. Nöwettiki qétim, uyghur milliti qoralliq küreshte köp qanliq bedel tölep qolgha keltürgen musteqilliqni, siyasiy we diplomatiyewiy küresh jeryanida quw, mekkar, ikki yüzlimichi we zor aldamchi düshmenge Krémilning qattiq bésimi bilen aldinip, qoldin chiqirip qoyidu. Sh T J tarixini ilmiy asasta estayidil öginip, obyéktip emeliy sawaq alayli qérindashlar. Stalin we Maw Zédung 1949-yili yene öz ara til biriktürüp, Sh T J ning ikkinchi emeliy-edliyewiy (de-facto – de-jure) re’isi Exmetjan Qasimi, hökümet ezaliri: Abdukérim Abbasof, Isxaqbék Mununof, Delilxan Sugurba’éfni we re’isning meslihetchi-yardemchiliri Gheni Kerim, Abduréshit Imin, Osmanzhan Nasir qatarliqlarni Sowét Ittipaqigha aldap ekilip, 27- awghustta Moskwadiki Lyubyanke türmiside qetl qilish arqiliq Sh T J ni nabut qildi.

Armiyening ehmiyetliri:

 

Azadliq heriketning heriketlendürgüchi küchi milliy burzhu’aziye, ziyalilar, diniy zatlar, yashlar, déhqanlar bilen charwichilar boldi.

1949-yilning axirighiche Sh T J démokratik uyghur jumhuriyiti süpitide tereqqiy etti. U pütün Uyghuristan (Sherqiy Türkistan) ahalisining chong muhebbitige we hörmitige sazawer boldi. Sh T J ning asasiy milliy idiyesi musteqil uyghur döletchiliki, milliy tereqqiyat, memliket xelqlirining tenghoquqluqi, barawerliki, démokratiye we dostluq bolghan idi. Milliy musteqillik idiyesi millitimizning ang sézimida herqachan mewjut bolup, u sirttin élip kélinmigen. Bexitke qarshi, Sh T J we omumen, uyghurlar Sowét Ittipaqi bilen gomindangchi Xitay we kommunistik Xitay otturisidiki munapiqliq  jughrapiyilik  siyasiy  chong  “oyunining”  qurbani  boldi.

263 yilgha yéqin waqit dawamida Xitay bilen Char Rusiye (Sabiq Sowét Ittipaqi) emdi bolsa kommunistik hakimmutleqliq Xitay hökümiti uyghur millitining esheddiy düshmini bolup kelmekte.

Milliy Armiyening qurulushi we mexsus herbiy kurslarning sistémiliq uyushturulushi – uyghur milliy azadliq küresh tarixidiki intayin zor yéngiliq yaritish bolup muhim tarixiy ehmiyetke ige. Milliy Armiyening urush heriketliri we ofitsér-jengchilerning Weten musteqilliqi üchün yüksek janpidaliq,  qehrimane  kürishi  –  bügünki  ewlat  üchün  tariximizdiki

 

pexirlinidighan dangliq sehipe, zor sawaq hem ülge. Shundaqla, Dunya Uyghur Qurultiyi rehberlirige, barliq milliy teshkilatlargha, siyasiy pa’aliyetchilerge                 we     bizge  tengsiz                                          siyasiy sülhichiliqning jeryanini, aqiwitini öginish, sawaq élish üchün muhim emeliy wezipe.

Zamaniwiy uyghur milliy azadliq herikitining yéngi basquchigha asas salghan 1990-yilqi 5-aprél Barin weqesi, 1997-yilqi 5-féwral Ghulja yashlar tinchliq naraziliq namayishi we 2009-yilqi 5-iyul Ürümchi démokratik naraziliq herikiti qatarliq zor siyasiy weqeler D U Q rehberlikidiki siyasiy uyghur milliy azadliq herikitini pütkül dunyagha tonushturushta we xelqaralashturushta muhim rol oynidi. Bügün démokartik 8 Gherb döletliri mustemlikichi, hakimmutleqliq Xitay hökümitining Uyghuristandiki (Sherqiy Türkistandiki) awtoxton uyghurlarni asas qilghan we qazaq, qirghiz qatarliq türk-musulman xelqlerni jaza lagérlirini merkez qilghan emeliy irqiy qirghinchiliq we medeniy-diniy génosit siyasiti arqiliq yoq qilishni ilgiri sürüwatqan herikitini: «Irqiy qirghinchiliq» we «Insaniyetke qarshi jinayet» dep resmiy edliyewiy-siyasiy békitti. Uyghur mesilisi hazir köpligen xelqaraliq nopuzluq teshkilatlarning, shu jümlidin, xelqaradiki eng nopuzluq B D T -ning we Yawropa Ittpaqining küntertipige kirgüzüldi. Kéyinki yilliri Uyghuristanning yerlik xelqi misli körülmigen qirghinchiliqlargha duch kéliwatqan bolsimu, uyghur, qazaq we bashqa türkiy xelqler birlikte haman öz teqdirini özi belgülesh hoquqigha érishidu we siyasiy igilik hoquqini, yeni musteqil döletchilikini, démokratiyeni Uyghuristanda tikleydu.

Qehriman Ghojamberdi. Siyasetshunas, 2022.04.08, cacharman@gma’il.com