Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyesining bash ministir Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyinki musteqilliq urushliri- ULY

Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyesining bash ministir Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyinki musteqilliq urushliri
(1)

Muhemmet Tursun Uyghur

Kirish söz

Men bu maqalide asasliq biliwélishimiz zörür bolghan, emma köpligen xelqimiz belkim yaxshi bilmeydighan, bash ministir Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyin, Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyesining 1934-yilidin 1937-yilighiche töt yil jeryanida musteqilliqimizni eslige keltürüsh üchün qilghan urushlirini qelemge aldim.
Bu maqalidiki tarixiy jeryanlar 1980-yillardin bashlap hazirghiche wetinimizning ichi-sirtida neshr qilinghan köpligen tarixiy kitab, jurnal we maqalilerde élan qilinip bolghan. Menmu «100 meshhur uyghur» namliq kitabimni ilgiri neshr qilinghan kitablar qatarliq menbelerdin paydilinip yazghanidim. Emma yézilghan tarixlar ayrim kishi we guwahchilar teripidin ayrim-ayrim we eslime süpitide parche-parche yézilghan bolup, bir pütün emes. Shuning üchün bu maqalini yéngidin yézip, pütünlep hem qisqartip, teqdirimizge munasiwetlik muhim tariximizni yézip chiqtim.
Bu maqalini yézish meqsitim
Men yéqinqi 8-10 yil jeryanida köp sandiki xelqimizning kitab oqush aditini yétildürmigenlikini, bu sewebtin tariximizni yaxshi bilmeydighanliqini, tariximizgha qiziqmaydighanliqini bayqidim. Men shuningdin kéyin izdinip, onlighan kitablarda yézilghan, oqushqa toghra kelse bir qanche yil waqit kétidighan tarixni qiynalmay hem zérikmey peqet ikki-üch sa’et ichide qisqiche bolsimu biliwélish mumkinchiliki barmidu? Dep oylandim we bu heqte bir maqale yézish qararigha keldim.
Shuningdin kéyin bu maqalini bir nechche ay jeryanida köpligen kitabtiki teqdirimizge munasiwetlik muhim tariximizni retlep chiqip, pütünlep, ixchamlashturup yézip chiqtim. Shuning bilen birge téximu chüshinishlik bolushi hem oqurmenlerning éside qélishigha yardimi bolushi üchün, 10-15 yil jeryanida yighip saqlawatqan bir qisim shexislerning süretlirinimu kirgüzdüm.
* * * * *

1933-yili 11-ayning 12-küni dölet atisi Sabit Damollam Qeshqer shehiride daghdughiliq murasim ötküzüp, «Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti» dölitining qurulghanliqini resmiy jakarlaydu. Dölet ismi, bayriqi, gérbi (belgisi), qanuni, hökümet mesulliri we on alte ministirliqning ministirlirini békitip élan qilidu:
Dölet ismi: Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti.
Dölet bayriqi: ay yultuzluq kök bayraq.
Dölet qanuni: Quran Kerim asas qilinidu.
Dölet gérbi otturisigha «Bismillahirrehmanirrehim» yézilghan, ikki bash bughday otturisigha élinghan ay yultuz.
Hökümetke saylinidighanlar: her bir adem 16 ademni namzat qilip körsitish arqiliq jumhuriyetning rehberlikini saylap chiqidu.
Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining jumhur re’isi: Xojiniyaz hajim (Qumul)
Bash wekil (bash ministir): Sabit Damollam Abdulbaqi Kamali[1] (Atush)
Edliye (adalet) ministiri: Zirip Qarihajim[2] (Qeshqer, özbék)
Dölet armiyesi bash qomandani: Mexmut Muhiti[3] (Turpan)
Dölet mudapi’e ministiri: Uzarbeg[4] (qirghiz)
Ichki ishlar ministiri: Yunusbeg Seyyid zade (Turpan)
Xarji ishlar (tashqi ishlar) ministiri: Qasimjan hajim[5] (Xoten)
Maliye ministiri: Éli hajim (Atush)
Ma’arip ministiri: Abdukérimxan Mexsum[6] (Qeshqer)
Sehiye ministiri: Ablaxan (özbék)
Ewqaf (weqfiler) ministiri: Shemshidin damollam (Atush)
Soda we yéza igilik ministiri: Obul Hesen hajim (Atush)
Bash ministirning bash katipi: Muhemmidin hajim (Qeshqer)
Herbiy teminat qismi (arqa sep): Sultanbék (özbék)
Merkiziy qomandanliq ishtabi: Yüsüpjan (özbék)
Qatarliq 16 adem saylandi.

Bayanname oqulghandin kéyin bash ministir Sabit Damollam omumiy xelqqe qarap töwendiki xitabnamini oquydu: «Eziz millitim, hörmetlik wetendashlirim, Allah Ta’alagha hemdu sana, peyghembirimizge durudi binahayet bolsunki, musteqil dölitimiz quruldi!…»
Dölet qurulghan waqitta jumhur re’is Xojiniyaz hajim bilen bash qomandan Mexmut Muhitilar uchturpanda idi. 1934-yili 1-ayning 12-küni Xojiniyaz hajim we Mexmut Muhitilar ikki minggha yéqin atliq eskiri bilen uchturpandin ewwel atushqa yétip kélidu. Bash ministir Sabit Damollam bashliq herqaysi ministir we qomandanlar atushqa bérip, Xojiniyaz hajim we Mexmut Muhitilarni debdebiler bilen qarshi alghandin kéyin, Qeshqer shehirige bashlap kélidu.
Xojiniyaz hajimlar kelgendin kéyin ordida mejlisler échilip, Yéngisheherge hujum qilish qarar qilinidu. Shuning bilen Mexmut Muhiti qomandanliqida tunggan Ma Jungyingning[7] Yéngisheherdiki qomandani Majensang qisimlirigha shiddetlik hujum qozghaydu. Yéngisheher sépilige qapsilip qalghan tungganlar néme qilarini bilelmey qalghan del shu peytte, Ma Jungying ewetken 2000 kishilik yardemchi qoshun Ma Shiming bashchiliqida Qeshqerge yétip kélidu. Shuning bilen Qeshqerge tunggan yéghip kétip, Qeshqerde Ma Jensang[8], Ma Shiming we Ma Shawwu[9] (ma dotey)larning eskiri 6000 gha yétidu. Bu xil küch perqi Qeshqer weziyitini tüptin özgertiwétidu.

Dawami bar…
________________________________________
[[1]] Sabit damollam: 1883-yili Atushta tughulghan. Büyük islam alimi, inqilabchi we siyasetchi. 1930-yili Ghuljida inqilabchi Muhemmed Imin Bughra (1901-1965) bilen uchriship, Sherqiy Türkistanning teqdiri üstide kéngeshken. 1931-yili dunya weziyitini közitish we islam döletlirining yardimige érishish üchün hejge bérish jeryanida bir qisim döletlerdiki dangliq alimlar bilen pikirleshken. 1932-yili wetinige qaytip, 1933-yili Xotende Muhemmed Imin Bughra bilen birlikte inqilab qozghap ghelibe qilghan. 1933-yili 7-ayning 20-küni Muhemmed Imin Bughraning inisi Emir Abdullah bilen birlikte ming kishilik qoshun bilen Qeshqerge kirgen. «Eqide jewherliri», «Shérin kalam» we Quran Kerimni uyghurchigha terjime qilghan «roshen bayan, türkiy tepsirul quran» qatarliq kitabliri bar. 1941-yili 58 yéshida Shéng Shiseyning Ürümchidiki türmiside wapat bolghan.
[[2]] Zirip Qarihajim: 1872-yili Özbékistanning Tashkent shehiride tughulghan, ataqliq diniy alim. 1934-yili 4-ayning 13-küni Sabit Damollam bilen birlikte qolgha élinghan. 1941-yili türmidin chiqqan. 1944-yili 11-ayning 12-küni Ghuljida ikkinchi qétim Sherqiy Türkistan jumhuriyiti qurulghanda sheri’et mehkimisining bash qaziliqigha teyinlen’gen. 1958-yili 86 yéshida Ghuljida wapat bolghan. «Tepsiri zerif» isimlik yette tomluq tepsir kitabi bar.
[[3]] Mexmut Muhiti: 1887-yili Turpanda tughulghan. 1932-yili Turpanda akisi Mexsut Muhiti (1885-1933) bilen birlikte xitaygha qarshi qozghilang kötürgen. Akisi shéhit bolghandin kéyin inqilabqa rehberlik qilip, kéyin Xojiniyaz hajim bilen birleshken. 1945-yili 58 yéshida xitayning Béyjing shehiride sirliq halda wapat bolghan.
[[4]] Uzar beg (uzar bék): «Shinjang yéqinqi zaman tarixida ötken shexsler» dégen kitabta ismi «Oraz beg» déyilgen. 1933-yili sowéttin Qeshqerge kelgen. U Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti yiqilghandin kéyin Ulughchat taghlirigha chiqip ketken we shu taghlarda ghayib bolghan?
[[5]] Qasimjan hajim: 1901-yili Xotende tughulghan. Tijaretchi we inqilabchi. Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti yiqilghandin kéyin, 1934-yili Muhemmed Imin Bughra bashchiliqidiki inqilabchilar bilen Hindistangha hijret qilghan. Xelqara islam qurultiyining da’imiy ezasi bolup, uyghurlarning musteqilliq dewasini islam dunyasigha anglitish üchün köp tirishqan. 1981-yili 80 yéshida Pakistanning Karachi shehiride wapat bolghan. Uning wapati Pakistan, Hindistan, Misir, Türkiye qatarliq döletlerning gézit-jurnallirida élan qilinghan we heqqide köpligen mersiye, shé’irlar yézilghan.
[[6]] Abdukérimxan Mexsum: 1870-yili Qeshqerde tughulghan. Diniy alim, sodiger we inqilabchi. 1934-1937-yilliri Qeshqerning waliysi bolghan. 1946-yili 1-ayning 2-küni ikkinchi Sherqiy Türkistan jumhuriyiti hökümiti milletchi xitay bilen «11 bitim» imzalap, atalmish «shinjang ölkilik birleshme hökümet» qurghanda Sherqiy Türkistan jumhuriyitining wekili süpitide bu hökümetning 25 ezasidin biri bolghan. 1946-yili Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti hökümiti we xelqning telipi bilen ikkinchi qétim Qeshqerning waliysi bolup saylanghan. 1955-yili 85 yéshida wapat bolghan.
[[7]] Ma Jungying: 1911-yili Gensuning Xéju (hazirqi Ningshya)da tughulghan. Milliti tunggan. Yash waqtida yuqiri derijilikler oquydighan herbiy mektepte terbiyelen’gen. 17 yéshida bataliyon komandiri bolghan we «gasiling» (bala qomandan) dep nami chiqqan. Milletchi xitay (gomindang)ning 36-diwiziyesining qomandani bolghan. 1930-yili Enshide Ma Bufang dégen tunggan bilen bolghan urushta meghlup bolghan. 1933-yili 1-ayda Musul Muhiti (1870-1941), Yolwas (1889-1971) qatarliq wekiller teripidin Sherqiy Türkistan inqilabigha yardem qilish teklipi bilen birinchi qétim, 1932-yili Xojiniyaz hajimning elchilirining teklipi bilen ikkinchi qétim eskerlirini élip Sherqiy Türkistangha kelgen. Kéyin barliq uyghur xelqining béshigha bala bolghan. Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitimu mushu Majungyingning zerbisi bilen yiqilghan. 1934-yili Sowét ittipaqigha chiqip ketken, 1937-yili sowét ittipaqi teripidin öltürülgen.
[[8]] Ma Jensang: Gensuluq tunggan bolup, Ma Jungyingning ishenchlik qomandani. 25 yash bolsimu, wijik bolghachqa 15 yashtek körünidu. Intayin rehimsiz, hiyliger hem quw. 1934-yili qoshuni bilen Qeshqer shehiride 6000 din artuq xelqni qiriwetken. Köpligen qiz-ayallargha basqunchiliq qilghan, xelqning nahayiti köp bayliqini bulap-talighan. Yéngisardimu nurghun ademni öltürüwetken, qanxor qatil.
[[9]] Ma Shawwu (ma dotey): tungganlarning xelipisi bolup, tughulghan yéri we tarixi éniq emes. Din terghib qilish bilen dang chiqarghan bolup Qeshqer, Yeken, Xoten, Aqsudiki tunggan muritliri nechche minggha yetken. Deslep Qeshqerning kéyin Uchturpanning ambili (hakimi) bolghan. 1924-yili Siyit nochi Uchturpandin Qeshqerge mangmaqchi bolghanda, u Qeshqer dotiyi Ju Rüychige yetküzüp béridighan bir parche salam xétim bar, dep Siyit nochining ölüm permanini yézip bergen. Netijide Siyit nochi özining ölüm xétini özi apirip bergen we 1924-yili 4-ayning 6-küni Qeshqerde étip öltürülgen. Ma Shawwu 1942-yili Shéng Shiseyning türmiside öltürülgen.