Muhemmed Imin Bughra
© 100 Meshhur uyghur, Mehemmettursun Emet Uyghur
Muhemmed Imin Bughra
Sherqi Türkistan inqilabining ataqliq rehberliridin biri, Xoten inqilabining bash qomandani, yéqinqi zaman Sherqi Türkistan tarixidiki 3 ependi dep tonulghan ependilerning ikkinchisi, dini alim Muhemmed Imin Bughra Mehmet Emin Buğra 1901- yili Xoten shehiri ichidiki xelipilik hoyla mehelliside otturahal a’ilide dunyagha kelgen. Dadisi Feriddin hajim, Xotenning mötiwer dini alimliridin bolup, Muhemmed Imin Bughra kichik chéghidila wapat bolup ketken. U töt oghul, ikki qiz qérindishi bilen anisi Sékine Banu xanimning terbiyiside chong bolghan. 21 yéshida Xoten we Qaraqashtiki medrisilerde yüksek dini ilim oqushini tamamlighan 1922 yilidin 1933- yilighiche Xoten we Qaraqashta quran tefsiri we hedis ilimliride bash muderrislik qilghan. Muhemmed Imin Bughra üstün ilmi qabiliyiti bilen Sherqi Türkistan xelqining ataqliq we hörmetke sazawer dini zatlirigha bérilidighan “hezritim” unwani bilen atalghan. Muhemmed Imin Bughra yash chéghidin bashlapla, uyghurche, erebche we parsche shé’irlar yézishqa bashlighan. Uning shé’irlar toplimida erebche we parsche shé’irlarni xéli köp uchritimiz. Muhemmed Imin Bughra özini her pursette zamaniwi ilimler bilen yétishtürüshke tirishqan. Shu dewrlerde teshebbus qilinghan “ma’aripta yéngiliqqa köchüsh” herikitini qollap- quwwetligen. Ma’aripta yürgüzülgen yéngiliq we islahatchiliq terepdari bolghanliqi tüpeylidin shu zamanning mute’essip kishilirining qarshiliqigha we chetke qéqishigha uchrighan. U Qaraqashta yash muderris we taliplarni teshkillep, Sherqi Türkistanni tajawuzchi, mustemlikichi xitay hökümranlirining ishghalidin qandaq qutuldurush yolida chare- tedbir izligen. Buning üchün u ishni aldi bilen öginish, tekshürüp- tetqiq qilish bilen bashlighan. Muhitidiki nahayiti yétersiz we az imkaniyetlerdin paydilinishtin bashqa Xotendin Hindistangha bérip- kélip turidighan sodigerler we erebistangha baridighan hajilar bilen taghisining öyide ötküzülgen söhbetlerni qiziqip anglap, bu kishiler cheteldin élip kelgen gézit- zhurnallarni oqup, bilimini ashurup dunya weziyitidin xewerdar bolup turghan. Bughra buning bilenla cheklinip qalmighan u 1930- yili pütün Sherqi Türkistanning muhim sheherlirini aylinip chiqip, bu jaylardiki xitay hökümitining küchi we xelqning rohiy haliti qatarliq stratégiyilik weziyetni özi biwaste közetken. Dini we siyasi jehette mötiwer Sabit Demollam (1883- 1941) qatarliq zatlar bilen körüshüp pikirleshken. netijide xitay ishghalidin qutulush üchün Sherqi Türkistanning u weziyitide qoralliq milliy inqilabtin bashqa chare yoq dégen tonushqa kelgen. Muhemmed Imin Bughra 1930 — yili Xotende bir yushurun “milliy inqilab komitéti” teshkilati qurup chiqqan. 1933 — yili 2- ayning 24- küni Muhemmed Imin Bughra bilen Sabit Demollam öz ademlirini ow miltiqi, qilich, chomaq qatarliq qorallar bilen qorallandurup Qaraqash nahiyisidiki xitay yamuligha hujum qilip, chaqmaq tézlikide ghelibe qazanghan. Netijide 4- ayning 5- küni Xotende”Xoten islam hökümiti” qurulghan. Bu hökümetke Muhemmet Niyaz Elem dégen kishi diniy dahiy, Muhemmed Imin Bughra bash qomandan, Sabit Demollam aliy meslihetchi, Süpürge hajim meslihetchi, Qurban hajim ichki ishlar ministiri bolup saylanghan . Bu tarixtin bashlap, Muhemmed Imin Bughra “emir hezritim” unwani bilen, chetelde bolsa “Xoten emiri” dep tonulghan. Muhemmed Imin Bughra 1934 — yilining axirida militarist tunggan Maxusenning hujumliridin meghlup bolup Hindistangha hijret qilidu. Hindistan we Afghanistanning Sherqi Türkistangha chégridash bolghan Pamir we Waxan taghliq rayonlirida “qoralliq yighilish we yurtqa qaytish” pa’aliyetlirini élip baridu. Bu jeryanda u bixeterlikni közde tutup, “Abdullaxan Yarkendi” dégen isimni qollinidu. U Afghanistan we Keshmirning Sherqi Türkistangha tutash bolghan “burughil” jilghisigha orunliship, bu yerdin partizanliq urushi bilen bir qisim zémin igilep, Sherqi Türkistan milli azadliq urushini dawamlashturushni pilanlaydu. U Waxan qebililiri bilen qoral sétiwélish üchün kélishim tüzep, kélishim boyiche texminen bir milyon ser kümüsh töleydu . Lékin ”waxan” qebililirining kélishimge xiyanet qilishi bilen sétip alghan qorallar we wede qilinghan bashqa yardemler qolgha kelmeydu . U yillarda gherbiy türkistanni bésiwalghan ruslar we hindistanda ewj éliwatqan milli azadliq heriketliridin qattiq endishige chüshken inglizlar öz chégriliri etrapida otturigha chiqqan Muhemmed Imin Bughraning herikitidin chöchüp kétishi tebi’iy idi. Bitereplik siyasiti ijra qiliwatqan Afghanistan hökümitimu bu heqte endishilik idi. Netijide Muhemmed Imin Bughra bir yil dawam qilghan chégridiki aktip heriketlirini toxtitip Afghanistangha chékinishke mejbur bolidu we 1942- yiligha qeder Kabul shehiride siyasi méhman süpitide yashashqa mejbur bolidu. Muhemmed Imin Bughra bu pursettin paydilinip Sherqi Türkistan tarixi heqqide ilmi tetqiqat ishlirini élip baridu. Töt yilliq japaliq emgek netijiside Sherqi Türkistanning etrapliq bir tarix kitabi bolghan “Sherqi Türkistan tarixi” namliq chong hejimlik kitabini yézip püttüridu. Muhemmed Imin Bughraning bu esirini yazghanliqigha hazir yérim esirdin köprek waqit bolghan bolsimu aldi bilen milletchi xitay(gomindang), kéyin kommunist xitay (gungchendang) özining mustemlikichi hakimiyiti üchün bu eserni eng chong xewp dep tonup kelmekte. Bolupmu Sherqi Türkistandiki milliy oyghinish herikiti yalqunlanghansiri ularning bu endishiliri téximu kücheymekte. Muhemmed Imin Bughra Sherqi Türkistan milli azadliq inqilabining meghlup bolushidiki seweblerdin birsi, inqilab qoshunida zamaniwi bilimge ige kishilerning yoq dégüdek az ikenlikini tonup yetkenliktin, muhajirettiki Sherqi Türkistanliq yashlardin bir qanchisini Afghanistangha élip kélip, penniy mekteplerde oqutidu we bulardin bezilirini Türkiyige ewetip herbi mekteplerde oqutidu. Muhemmed Imin Bughra Afghanistanda turiwatqan waqitta (1940- yili) Iysa Yüsüp Aliptékin milletchi xitay musulmanliri dostluq heyitining bashliqi bolup Afghanistangha kélidu . Muhemmed Imin Bughra bu pursettin paydilinip xitay hökümiti bilen alaqe qilish yolliri heqqide Iysa Yüsüp Aliptékin bilen uzun muzakiriler élip bérip, bir pikirge kélishidu. Muhemmed Imin Bughra, xatiriside bu muzakirini mundaq dep yazidu: — “Iysa begdin jyang chéyishi (1887- 1975) qatarliq xitayning muhim rehberlirige xet yézip ewettim. Bir mezgildin kéyin xitay hökümitidin méning hindistangha kélip xitay- türkistan ortaq menpe’etliri üchün xizmet qilishimgha qoshulidighanliqini bildürüp jawap xet keldi…”. Muhemmed Imin Bughra 1942 — yili hindistanning Péshawar shehirige kélidu. Bu qétim Kalkuttidiki xitay elchisi xitay merkizi hökümitining Muhemmed Imin Bughraning hindistanda turushigha qoshulmaydighanliqini we chapsanraq xitaygha kétishini telep qilidu. Muhemmed Imin Bughra xitaygha bérishni ret qilidu. Netijide 1942- yili 5- ayning 30- küni (düshenbe) sa’et 15:00 te hindistandiki ingliz da’iriliri Muhemmed Imin Bughrani “xeterlik unsur” dep qolgha élip, Péshawar merkizi türmisige qamaydu. U 1943 — yili 1- ayning 8- küni xitaygha bérish sherti bilen qoyup bérilidu. Muhemmed Imin Bughra, 1945- yiligha qeder chong ching (xitayning urush mezgilidiki paytexti) da turidu. Bu mezgilde xitay istilachilirining hökümranliri bilen yüzmu- yüz turup, siyasiy milliy inqilab élip baridu. Siyasiy we ijtima’iy teshkilatlarda Sherqi Türkistanning milli azadliq dawasini anglitidu . Muhemmed Imin Bughra özining kélishidin ilgiri xitaygha kélip olturaqlashqan septashliri doxtur Mesut Sabiri Bayquzi (1887- 1952), Iysa Yüsüp Aliptékin (1901- 1995), Qadir Ependi Samani we Isma’il Ependi qatarliqlar bilen “yurtdashlar jemiyiti” ni qurup, siyasi sahede birlikte küresh qilidu. Xitay xelqige Sherqi Türkistan mesilisini tonushturush, hökümet béshidiki milletchi xitay partiyisining Sherqi Türkistangha qarita yürgüzüwatqan “chong xitay milletchilik” siyasitini pash qilish we uninggha birlikte qarshi turushni qolgha keltürüsh üchün xitay neshriyat, axbarat organlirida, xitayche chiqidighan gézit- zhurnallarda maqalilar élan qilidu. Bu maqalilar xitay xelqi ichide xéle tesir qozghaydu. Qelem kürishi dawamida eng küchlük tesir qozghighan maqaliliridin birsi 1944 — yili 10- ayning 12- küni, Chongchingda chiqidighan milletchi xitay hökümitining organ géziti “dagungbaw” da élan qilinghan “Shinjang emes Sherqi Türkistan» we «Sherqi Türkistanliqlar türktur” dégen mawzulardiki maqalilar idi. Ilmiy bes- munazire sheklide dawam qilghan bu maqalilar Muhemmed Imin Bughraning ataqliq milletchi xitay tarix alimi lidungpangning ”dagungbaw” gézitide élan qilghan Sherqi Türkistanni xitayning bir parchisi, dep otturigha qoyghan maqalisigha reddiye bérip yézilghan idi. Uning ilmiy asasta we pütünley xitay tarixi matériyallirini pakit qilip, reddiye bergen bu maqaliliri aldida lidungpang ”jawabsiz” qalidu we özining meghlup bolghanliqini étirap qilidu. Buninggha oxshash ilmiy we ashkare munaziriler xitayning dahiysi Sunjungsen (1866- 1925) ning oghli doxtur Sun bashchiliqidiki Sherqi Türkistan dawasigha hésdashliq qilidighan bir guruppining meydangha chiqishigha seweb bolidu. Xitayning ataqliq alimliridin tarixshunas Jiyenbuzen (esli milliti uyghur), tilshunas Gomoru we ma Jungyinglar Muhemmed Imin Bughrani yoqlap kélip tebrikleydu we hésdashliq qilidu. Muhemmed Imin Bughra, 1943 — yili xitayning asasi qanun tüzüp chiqish qurultiyigha septashliri bilen birlikte Sherqi Türkistan mesilisini öz ichige alghan bir teklip layihisini sunidu . Bu teklip layihisining muhim maddilirida “Shinjang” dégen sözni “Türkistan” dep tüzütülishini hemde Türkistan millitining “Türk” ikenlikini ochuq we éniq bir shekilde otturigha qoyushini telep qilidu. 1945 — yili, xitayda yalghuz bir partiye hakimiyet béshida bolghan tüzümdiki milletchi xitayning chong qurultiyida xitayning bashliqi Sherqi Türkistangha qarshi qarar chiqarmaqchi bolidu. Bu waqitta mejlistiki Sherqi Türkistan wekilliri buninggha naraziliq bildürüp mejlisni tashlap chiqip kétishni qarar qilidu. Bu chaghda Muhemmed Imin Bughra qilche ikkilenmestin xitayning bashliqi qatnashqan qurultaydin naraziliq bildürüp, chiqip ketken. Bu ehwal xitayning qurultaylirida burun körülüp baqmighan bir ehwal idi. U, bu hadise heqqide xatiriside mundaq dep yazghan: “mejlis bashlandi. men mejlis re’isi olturghan sehne aldigha keldim. yighin zaligha bir qarap chiqtim we udul mangghan pétim zaldin yighinni tashlap chiqip kettim. pütün wekiller manga heyranliq bilen qarap qélishti . bu bir naraziliq namayishigha oxshash heriket idi. mendek yalghuz bir kishining mejlisni terk étishimge bashqilar anche perwamu qilmas idi . lékin, men buni wetinim üchün bir sherep namayishi dep bilip, aqiwetning néme bolishigha héch perwa qilmastin bu heriketni qildim.” Muhemmed Imin Bughra 1945 — yilining axirida Sherqi Türkstangha kélidu. Bu waqitta Sherqi Türkistanda weziyet bekmu éghir idi . Milletchi xitay merkiziy hökümiti Sherqi Türkistan mesiliside pütünley ikki yüzlimichilik siyaset yürgüzmekte idi. Ishlar éghizda birxil, emeliyette bolsa bashqa bir xil ijra qilinmaqta idi . Qilghan wedilirining hemmisi qeghez yüzidila qalghan bolup, xitay hakimiyiti Sherqi Türkistan xelqini ikkinchi sinip puqra qatarida töwen körüp, haqaretlep mu’amile qilatti. Sherqi Türkistanning milli bayliqini ochuqtin- ochuq bulang- talang qilip xitaygha toshumaqta idi. U xitayning bu qilmishigha qarshi pa’aliyet bashlaydu. buning üchün aldi bilen milliy oyghinish, milliy sewiyini yükseldürüshni asas qilghan aqartish pa’aliyetlirini élip baridu. Xitaydin qaytip kelgen septashliri Mesud Sabiri we Iysa Yüsüp Aliptékin bilen birlikte “altay zhurnili” we “erk” künlük gézitide maqale élan qilip, milletni oyghitish pa’aliyetlirini téximu keng qanat yayduridu. Bu pa’aliyetler qisqa waqit ichide méwe bérishke bashlaydu. Bu waqitta Muhemmed Imin Bughra “Sherqi Türkistan milletchi partiyisini” ni qurushning aldinqi basquchini tamamlaydu. Emma rus elchisi we xitay hökümet da’irliri partiyining qurulushigha qarshi chiqidu. Netijide partiye resmiy pa’aliyetke ötelmeydu. Shuningdin kéyin xitayning mexpi saqchiliri uning pa’aliyetlirini közitishke bashlaydu. U Xotenge saylam ishlirini közdin kechürüshke barghan waqtida, xitay saqchi idarisining uni öltürüwétish süyiqest pilani pash bolup qalidu. Kiriyege barghanda, xitay eskerliri uni qarshi élish üchün yighilghan xelq üstige oq chiqirip yette kishini shéhit qilidu. Muhemmed Imin Bughra, 1947 — yili qurulghan atalmish ölkilik hökümetning ezasi we sheher qurulush nazirliqigha teyinlinidu. shundaqla “erk” gézitining bash muherriri we uyghur uyushmisi ilmiy heyet re’isi qatarliq wezipilerde bolidu. U bu waqitta Ürümchi darulfununing pexri proféssorluq unwani bilen ders béridu we birqanche ilmiy yighinlarda doklatlar sunidu. Uniwéristit tarixida tunji qétim “atum énérgiyisi” üstide ilmiy léksiye sözlep, küchlük tesir qozghaydu. Muhemmed Imin Bughra 1948 — yili 12- ayning 29- küni, ölkilik hökümetning mu’awin re’islikige teyinlinidu. Üch ependiler ichide Muhemmed Imin Bughraning Sherqi Türkistan jumhuriyiti bilen bolghan munasiwiti asasen normal bolghan. Bu yillar milletchi xitayning jan talishiwatqan axirqi waqitliri idi. Bu waqitta neshriyatlardiki sowét perestler, kommunist peresler, üch meslekchiler, diniy guruhlar, terepsiz musteqilliq xahishidikiler dep bölüngen her xil siyasiy éqimdiki uyghurlarning qelem kürishi ewjige chiqqan idi. Bu waqitta kommunist xitay (gungchendang) armiyisining milletchi xitay (gomindang) ning qolidin shi’enni ishghal qilghanliq xewiri kélidu 1949- yili 7- ayda milletchi xitay gherbiy shimal militaristi tunggan Ma Bupangni gherbiy shimalning herbiy- memuriy emeldarliqigha teyinleydu. Uning jiyeni Ma Chingshiyang bolsa Ürümchide général idi. Bu waqitta Iysa Yüsüp Aliptékin bir heyet bilen Lenjugha bérip namda Ma Bupangning yéngi mensipini tebriklesh, esli meqset bolsa bu bahane bilen bérip milletchi xitayning Sherqi Türkistandiki kommunist perez bash qomandani tawsiyüni emeldin qaldurup, jiyeni Ma Chingshiyangni uning ornigha teyinleshni, milletchi xitay eskerlirining qolidiki qorallarning yérimini uyghurlargha bérishini, shundaq qilip kommunistlarni Sherqi Türkistangha kirishtin tosushni telep qilmaqchi bolidu . Üch ependilerning meqsiti; Eger milletchi xitay teywenge chékingen teqdirdimu, Sherqi Türkistan kommunistlargha emes, teywendiki milletchi xitaygha qarashliq muxtariyet(aptonom rayon) bolup qalsiken dégen ümidlirini bildürüp yardem sorimaqchi bolidu. Ma Bupang üch ependilerning telipini anglighandin kéyin ikkilinip, milletchi xitayning merkizige télégramma yollap ehwalni melum qilghan. Kelgen jawapta éniq qilip: “herqandaq tiptiki muxtariyet, aptonomiye dégenlerge yol qoyushqa bolmaydu” dep jawap kelgen . Iysa Yüsüp Aliptékin 9 — ayning 3- küni Lenjudin ümidsiz qaytip kelgen. Bu waqitta Sherqi Türkistandiki Ma Chingshiyang qatarliq milletchi xitaygha sadiq générallar isyan kötürmekchi bolghan. Ular Tawsiyü, Burhan Shehidi (1894- 1989) qatarliqlardin terkib tapqan 70 kishilik bir ölüm tizimliki hazirlighan bolup, ularning pilani boyiche, derhal musteqilliq jakarlap, Muhemmed Imin Bughrani re’is qilish, herbiy hoquqni Ma Chingshiyang tutush, derhal esker toplash qatarliq ishlarni muzakire qiliship, bu ish üchün Muhemmed Imin Bughra we Iysa Yüsüp Aliptékinlerni muzakirige chaqirip, hökümetke sadiq 150 ming kishilik qoshunning hazir ikenlikini, yene uyghurlardin jiddiy esker toplap qorallandurushni meslihetleshken. Qutubida bir herbiy mektep qurup, derhal bir nechche yüz ofitsér terbiylep, andin uyghurlardin bir diwiziye teshkil qilmaqchi bolghan. Muhemmed Imin Bughra we Iysa Yüsüp Aliptékinler: (biz urushqa qarshimiz, kommunistlarni tosuwalghan teqdirdimu, ruslar üstimizge ghuljidiki milliy armiyini ewetidu, uyghur qéni tökülidu. biz buninggha chidap turalmaymiz. netijisi körünüp turghan bir urushqa qarshimiz (Iysa Yüsüp Aliptékin: “Esir Sherqi Türkistan üchün») dégen. yene «milletchi xitay 3 milyon kishilik eskiri bilen tosiyalmighan kommunist xitayni 150 ming esker bilen tosqili bolamdu, eng yaxshi chare yurtni terk étish” dégen . Milletchi xitay qutubida aldirashliq bilen bir herbiy mektep échip ikki yüzdek oqughuchi yighqan. Emma on künge barmay milli diwiziye qurushtin waz kechken. Tawsiyü : “Bu dölet ayrilip ketmisun, undin köre öz millitimizning qoligha qalsun” dégen. Hijret Bu weqelerdin kéyin milletchi xitaygha xizmet qilghan uyghurlarning siyasetchiliri, ziyaliylarning köp qismi kommunist xitaygha ishench qilalmighachqa hijret qilish teyyarliqigha chüshken. Bular deslepte: Muhemmed Imin Bughra, Iysa Yüsüp Aliptékin, Uyghur Adil, Abduréhim Ötkür (‹1923- 1995› uchturpanda bolup, yoldin éliwalidighan bolghan), Qurban Qoday, Polat Qadiri, Bay Ezizi, Chinggizxan Demollam (‹1906- 1952› Bügürde bolup, yoldin éliwalmaqchi bolghan), Haji Yaqup Anat (1920- 2001) , Reweydulla Hemdulla, Émin Wahidi, Abduréhim Qilich, Sattar Bulbul, Muxpul Chopan, Xéwir Tömür (1922- 1992), Hemdul Qawan, Muhemmedin Toxti, Nur Muhemmed (tunggan) qatarliq 53 kishi bolghan . seper zapxozluqigha Reweydulla Hemdulla belgilengen. Mesud Sabiri Bayquzi bolsa: “yéshim 70 ke yéqinlashti, men ghurbetni körgenmen, ölsemmu wetinimde öley” dep hijretke qoshulmighan. Bularning ichidiki Abduréhim Qilich 40 yashlardiki kishi bolup, Chongchingda istixparat (jasusluq) mektipide oqughan bolup, kéyin uni yaponiyige mexpiy xizmetke ewetken . Yaponiyidin qaytip Manjuriyige kelgende yaponlar sizip qélip tutuwalghan. Yaponlar uni poyiz bilen bash shtabigha élip kétiwatqanda tiz poyizning hajetxanisining penjirisidin sekrep qéchip ketken, nahayiti qaram, qorqumsiz kishi idi. Ürümchidiki waqtida tereplerning qelem körüshi taza qizighan chaghda kommunist perezlerning hujumigha chidap turalmighan Iysa Yüsüp Aliptékin Sherqi Türkistan jumhuriyitining qorghinigha aylanghan Ürümchidiki uyghur uyushmisining merkizige hujum qilish üchün Abduréhim Qilichni wezipilendürgen iken. ) Iysa Yüsüp Aliptékin: “Sherqi Türkistan üchün” 492 — bet) Abduréhim Qilich kechte échilidighan yighin waqtida birla buradiri bilen bu yerge hujum qilip, oqqa tutqan. Uyushmidikiler tamdin atlap qéchip ketken iken. Yene birsi tunggan Nurmuhemmet bolsa, Sibiriyide ruslarning qolida esir chéghida, üch rus eskirini öltürüp, Sherqi Türkistangha qéchip kelgen, Ürümchide polat- tömür zawutining mudiri idi. Bulargha Ma Chingshiyang ikki yük aptomobili hel qilip bergen. Yene 100 tal miltiq, 10 ming tal oq, ikki dane pilimut, 500 tal qol bombisi bergen. Bular 1949- yili 9- ayning 20- küni Ürümchidin ayrilghan. 1949- yili 9- ayning 26- küni Burhan Shehidi Mawzeydunggha shertsiz teslim bolidighanliqi toghriliq télégramma yollighan. Bular yoldin Chinggizxan Demollam bilen Abduréhim Ötkürni élip 9- ayning 30- küni Qeshqerge yétip kelgen. bu chaghda Qeshqerde “tinch heqiqetke qaytish murasimi” (qarshiliq körsetmey kommunist xitaygha teslim bolush murasimi) boluwatqan iken. Bu waqitta Qeshqerning waliysi Ömer Demolla yéngi waliy Abdukérimxan Mexsum (1870- 1955) gha wezipisini ötküzüp bergen. Bular Qeshqerdiki Hindistan elchixanisida melum awarichiliqlargha uchrighan. Puli bar kishiler bu yerde pullirini Keshmirdiki impériye bankisining Qeshqer shöbisige amanet qoyushqan. Hindistangha chiqqanda u yerdin éliwalmaqchi bolghan. Puli yoqlar umumiy teminattin behriman bolghan. Karwan yollirini dawam qilghan. Yolda bulargha Ürümchi eynek zawutining mudiri Sultan haji, özbéklerdin Munewwer haji, Abduréhim Jushqun, Ertughrul(Mesud Sabiri Bayquzining oghli) qoshulghan. Ular Yekenge kelgende milletchi xitay eskerliridin birqanche chédir alghan. Yekendiki xitay eskerliri Ma Chingshiyangdin bu heqte télégramma alghini üchün yardem bérishke hazir iken. Ular 10- ayning 2- küni yolgha chiqip, 3 — küni qurban héyt namizini Qaghiliqta oqughan. Bular Muhemmed Réhimjan isimlik bir atchidin 100 at sétiwalghan . Bu kishi yol bashlighuchi bolghan. 10- ayning 13- küni Kökyargha kélip bu uzun hijret sepiri üchün birerqur teyyarliq qilishqan 16- küni Yekenning saqchi emeldari Burhan Shehidining, Muhemmed Imin Bughra we Iysa Yüsüp Aliptékinlerning muhim bir mesile üchün Yekenge kélishi telep qilinghan télégrammisini kötürüp kelgen. Buning bir tuzaq ikenlikini her kim perez qilalaytti. Bular Kökyardin yolgha chiqip Hindistan chégrisigha yéqin, eng axirqi yéza Pusagha kelgende, bularning arqisidin yolgha chiqqan we her xil sewebtin arqida qalghan 300 che adem atliq, ésheklik, tögilik bolup yétip kelgen. Beziler töge üstige mehmilge oxshash birnémilerni qilip, xutun, bala- chaqilirini olturghuzuwalghan iken. Bu qeder chuwalchaq bir top bilen égizliki töt ming métir kélidighan Qaraqurum taghlirini qandaq éshish heqiqetenmu eqil yetmes bir ish idi. Karwanlarning yoli tedriji égizlep tagh choqqisigha qarap kétiwatatti. Bularning aldida shundaq bir taghliq dunya bardiki, bulutlargha taqashqan bu san- sanaqsiz taghlar dunyasidin qandaq ötüshke köz yetmeytti. Bu waqitta ulaghlar mangalmay kichik balilardin bashqilar ulaghlardin chüshüp qatarliship piyade mangidu. Bular 10- ayning 22- küni aq meschittin yolgha chiqip 23- küni xalastan deryasidin ötüwatqanda, arqisidin Yéngisarning hakimi a’ilisi bilen kélip qoshulidu. Bu kishi Sherqi Türkistan jumhuriyitining Exmetjan Qasim (1914- 1949) bashliq wekillirining ayrupilan qazasigha uchrighanliq xewirini élip kélidu. Muhemmed Imin Bughra bu xewerni anglighandin kéyin: “yigitler, attin chüshüp taharet élinglar”- deydu we özi imam bolup ayrupilan qazasida wapat bolghanlarning ghayiwi jinaza namizini oquydu. Iysa Yüsüp Aliptékin we ayallar, balilardin bashqa hemme kishi namazgha turidu. Ghayiwi jinaza namizidin kéyin Muhemmed Imin Bughra uzaq du’a qilidu. Namazdin kéyin haji Yaqup, Iysa Yüsüp Aliptékindin buning sewebini sorap qalidu: — baya namazgha turmidingiz, buning alahide bir sewebi barmu- ya? Iysa Yüsüp Aliptékin: — “Eger Exmetjan ehli jennet bolidighan bolsa, men dozaxqa kétimen; eger u dozaxqa kirse men jennetke kirimen!” deydu. Bu gepni anglighan Muhemmed Imin Bughra achchiqini teste bésip, Iysa Yüsüp Aliptékinge: “Kim we némichi bolushidin qetiy nezer bir mezgil bille ishliduq, öktichimu bolduq, ghayidashmu bolduq, némila bolmisun umu mushu wetenning perzenti, umu mushu milletning ghémini yégen… emdi biz mushu ehwalda turupmu bir musulman bolush süpitide uninggha du’a qilidighan wezipimiz barliqini tonimisaq bolamdu” dégen. Iysa Yüsüp Aliptékin ipade bildürmigen. Karwan yolini dawam qilip 10- ayning 25- küni maymun kéchikidin ötüp bir kéche qonup, etisi sepirini dawamlashturup kechte “kök art” dégen yerge yétip kélip dem élish üchün chédirlirini tikidu. Bularning aldida emdi peqet 500 métir uzaqliqtiki eng köp dégende xitayning 20 eskiri béqiwatqan Sherqi Türkistan- Hindistan chégrisidin ötüshla qalidu. Bu yerde künlerdin buyan chédir qurup yatqan besh yüzge yéqin yerlik xelq alte toktok xitayning tosuwélishi bilen chégridin ötelmey öz wetinide bir tiyinliq qedri bolmay xitaydin insap kütüp yétishqan idi . Xarlanghan bichare xelq bularni körüp, qaytidin ümidlinip bekmu xoshal bolidu. Bular dem élip turghanda xitayning 2 neper chégra qarawuli ehwal uqushqili kélidu. Bu eskerler uyghur idi. Bu waqitta Abduréhim Qilich ularni tutup ehwal igilimekchi bolidu. Iysa Yüsüp Aliptékin buninggha qarshi chiqip: — Biz soqushqili kelmiduq, u uchurning néme kériki bar? biz tinchliq bilen chégridin ötüp ketsekla boldi. Biz ulargha mushu niyitimizni hés qildurushimiz lazim deydu. Ibrahim Qilich mexsus terbiyilengen razwétchik bolghachqa bekla segek idi. U, bu eskerlerning kélishini adettiki mesile dep qarimaydu. Shunga u etraptikilerge, shunche qoralni mushundaq bir weziyetni közde tutup yük qilip kötürüp kelgen iduq, biz ya chégridiki xitaylarni qiriwétip ötüp kétishimiz kérek yaki bolmisa ularni qoralsizlandurup ötüp kétishimiz kérek dégen pikirni otturigha qoyidu. Köpchilik bu pikirge qetiy qoshulidu. Shuning bilen Ibrahim Qilich yénigha, Uyghur, Abduréhim Ötkür, Nur Muhemmed qatarliq ot yürek bir qanche yashlarni élip Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa Yüsüp Aliptékinning chédirigha kélip meqsetlirini bildüridu. Iysa Yüsüp Aliptékin, qetiy bolmaydu dep sekrep kétidu. U biz urushqa qarshi ademlermiz, biz tinchliqning teshebbuschilirimiz. Urushning néme kériki… deydu. Bular Bughra ependimge qaraydu. Muhemmed Imin Bughra ipade bildürmeydu. ( Belkim uzun yilliq sepdishini xapa qilip qoyushni xalimighandu) Bular chédirdin chiqip mangghanda Muhemmed Imin Bughra arqisidin chiqip, bügün beribir héch ish bolmaydu, etigiche taqet qilinglar deydu. Etisi ikki esker kélip Bughra, Aliptékin ependiler bilen söhbetlishidu. Bular ikki esker bilen Bay Ezizi qatarliq bir heyetni ewetidu. Heyet qaytip kélip; “Chégra qarawul bashliqi Sun Fuguy Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa Yüsüp Aliptékinni chaygha teklip qildi. Shundaqla qorallirimizni tapshuruwetsekla bashqa resmiyetlermu yoq iken, chégridin ötüwersek bolidiken” deydu. Bu waqitta Abduréhim Qilich qatarliqlar qattiq ghezeplinip: “Bir qarawulning bir ölke re’isining mu’awini we bash katipi bolghan ademni aldigha chaqirghini qandaq edepsizlikbu?” dep warqirap kétidu. Iysa Yüsüp Aliptékin qéyidighandek qilip étigha minip bir yardemchisi bilen qarawulxanigha kétidu. Bu waqitta bir qisim kishilerning toptin ümidi késilidu. Tarix tekrarlanmaqta idi… Bu waqitta qorallarni tapshuruwélish üchün eskerler kélidu. Bular qorallarning hemmisi mushu dep yérimini tapshurup béridu. Kechke yéqin yene héliqi uyghur esker kélip Iysa Yüsüp Aliptékinning xétini élip kélidu. xet qisqila bolup: “Siler köseyliringlargha chidimay méni ölsun demsiler” dep yézilghan idi. Shuning bilen Bughra ependimning chirayi tatirip kétidu… barliq qorallar tapshurup bérilidu. Etisi qarawulxanidin chüshken eskerler yüklerni tekshüridighanliqini éytidu. U eskerler birdinla özgergen bolup, bularni közige ilipmu qoymaydu. Axturush jeryanida bezi qimmetlik eshyalarni qilche teptartmastin özining qiliwalidu. Iysa Yüsüp Aliptékin we Muhemmed Imin Bughralarning yükliri ichidiki durbun, resim apparati qatarliqlarnimu éliwalghanda Iysa ependining ayali xitaylar bilen zokunlushup, xitay tili bilen: — hey terbiyisiz ! — bu kimning démeysina! — bu dégen Mishujang Iysa ependining juma! — dep warqiraydu. Xxitay eskiri perwayi pelek halda: “Mishujang bolsa néme karim! Bu taghning arisida akang qarighay mishujang!” deydu. Muhemmed Imin Bughra ependim bilen Amine xanim bu ehwalni körgendin kéyin démi ichige chüshüp, toxtap qalidu. Hemmige süküt qilish kérek idi 400 ge yéqin uyghur peqet qurban bérish rohining kemlikidinla mana mushundaq xorluqlargha chidap, köz yashlirini éqitip qarap turushatti … Kechte bir xitay kélip Muhemmed Imin Bughrani chaqiridu… Bughra ependim méngishqa temshelgende, bu qétim uni héch kim tosmaydu… Bular xuddi qushxanida nöwet kütüwatqan qoylargha oxshap qalghan idi. (qarawulxanidiki xitaylar bu uyghurlar toghriliq néme oylawatqandu?) Qarawul bashliqi xitay, Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa Yüsüp Aliptékinni tutup töt eskiri bilen gumigha yollaydu. Bu waqitta xitayning Tang Jinrén dégen qomandani birqanche eskiri bilen yétiship kélip Bughra we Aliptékin ependiler bilen birlikte hindistangha chiqip ketmekchi bolghanliqini éytidu. Ular ehwalni uqqandin kéyin, “way kéchikip qaptuq” déyiship, ikki ependilerning ademlirini élip arqigha- Gumigha qarap yolgha chiqidu. Yolda qarawulxanidiki bir uyghur esker Bughra ependimning ayaligha, özlirining jemiy 16 esker ikenlikini, bularning altisining uyghur ikenlikini, xitaylarning qandaq qilarini bilmey qorqushup aranla turushqanliqini, Iysa Yüsüp Aliptékinning bekmu saddiliq qilghanliqini éytidu. Abduréhim Qilich qatarliqlar bu geptin puchulunup kétidu. Bular Guma nahiyisining Sanju dégen yéride Muhemmed Imin Bughra, Iysa Yüsüp Aliptékin ependiler bilen uzaq ayrilghan qérindashlardek yighliship körishidu. Bulargha Gumining herbiy emeldari ikki esker bilen bir parche xet ewetken bolup xette: “hörmetlik mu’awin re’is Muhemmed Imin Bughra, bash katip Iysa ependi, dep bashlap,- manga Qeshqerdiki général Jawshigüwen sizlerni tutush toghrisida buyruq bergechke wezipemni ada qilghan idim. Silerni tutup kélish buyruqini Ürümchidiki kommunist eskerlerning bésimi bilen chiqarghan iken. Men hazir général Tawsiyüning, eger bular chégrida bolsa ötküzüwétish, qayturup kélingen bolsa, taki chégridin ötkiche uzutup qoyush toghriliq télégrammisini tapshuruwaldim…” dep yézilghan iken. Bu weqelerdin kéyin bir qisim kishiler qattiq xorluq hés qilip, “néme bolsaq wetinimizde bolayli” déyiship hijret qilishtin waz kéchidu. Bular: Selchuq Sulayman, Qurban Qoday, Abdiréhim Qilich, Hemdul Qawan, Xéwir Tömür, Muhemmed Imin Mustapa, Yüsüp Najidi, Muhemmedin Toxti, Pethidin Mexsum, Abdullah Naman, Abdul Eziz Chinggizxan, Abduréhim Ötkür, Bay Ezizi, Uyghur Adil, Haji Yaqup, Rehim qatarliq kishiler idi. Shundaq qilip Muhemmed Imin Bughra we Iysa Yüsüp Aliptékin bashchiliqidiki hijret karwini’i Ürümchidin 9- ayning 20- küni yolgha chiqip nurghun qiyinchiliq, éghir xurluq, dishwarchiliqlarni béshidin ötküzüp, aylap mangghan qorqunchluq tagh yolliridin yénip chüshüp, 11- ayning 12- küni tekrar yolgha chiqip, aylar sürgen ashu qorqunchluq yollarni tekrarlap, chégridin ötüp üch aydin kéyin, 1949- yili 12- ayning 20- küni hindistan igidarchiliqidiki Keshmirning Ladaq dégen yérige yétip kélidu. Muhemmed Imin Bughra Sherqi Türkistan chégrisidin ötkendin kéyin, Sherqi Türkistangha qarap, yighlap turup: “Biz weten üchün wetendin ayrilduq” dégen. Shundaq qilip Muhemmed Imin Bughraning ikkinchi qétimliq muhajiret hayati bashlinidu. Muhajirette Bu waqitta kommunist xitayning dehshitidin wetenni we bar- yoq hemme nersisini tashlap chiqip kétishke mejbur bolghan minglarche Sherqi Türkistanliq keshmirge yighilghan idi. Bular üchün derhal bir insaniy yardem, yeni, yémek- ichmek we bashlirini qoyup yatalighidek bir makan tépish kérek idi. Gherbiy tibette yene, yüzlerche kishi(asasliq qazaqlar) pana tilep, chégridin ötüsh üchün toplanghan idi. Ular arqidin qoghlap kéliwatqan xitay eskerliri we chigrini tosup turuwatqan hindistan chégra qisimliri otturisida qisilip qalghan idi. Mana bularni derhal hel qilish üchün chare tépish muhajirlar üchün hayat- mamatliq bir mesile idi. Muhemmed Imin Bughra ehwalgha küre, bezide “Sherqi Türkistan milletchi partiyisi bashliqi” , bezide “Sabiq Sherqi Türkistan umumiy wali mu’awini” we bezide “Pana tilep chiqqan yurtdashlirining wekili” süpitide Keshmir hökümet erbabliri, hindistan hökümiti we tashqi ishlar ministirliki bilen alaqe baghlap, muzakire élip baridu. Amérika, Birleshken Döletler Teshkilati we Türkiye hökümitige muraji’et qilidu. Muhemmed Imin Bughraning Iysa Yüsüp Aliptékin we bashqa septashliri bilen birlikte élip barghan japaliq tirishchanliqliri axiri netije béridu we Keshmirge toplanghan Sherqi Türkistan muhajirliri waqitliq bolsimu hindistan hökümitining asanliq yaritip bérishige érishidu. Muhemmed Imin Bughra Türkiye hökümitige arqa- arqidin iltimas qilip, muhajirlarni Türkiyige qobul qilishni telep qilidu 1952 — yili 3- ayning 13- küni Türkiye hökümiti ministirlar kabinéti resmi qararname maqullap 1850 neper Sherqi Türkistanliq siyasi panaliq tiligüchilerni (bulardin mingdin köpreki qazaqlar idi) resmiy köchmen süpitide Türkiyige kélip olturaqlishishni qobul qilidu. Shundaqla yuqiriqidek 1949 we 1952 — yilliri arisida Se’udi Erebistangha bérip turghan Sherqi Türkistanliqlarning iqamet(qanunluq turush ruxsiti) mesililirinimu yuqiriqidek tirishchanliqlar bilen hel qilidu. Muhemmed Imin Bughra 1952 — yili Türkiyige kélidu we 1955 — yili Türkiye jumhuriyiti puqraliqigha ötidu. Bu, dunyada “soghuq urush” ning taza ewjige chiqqan dewri bolup, Türkiye bolsa “gherb dunya” urush sépige mensup bolghan we Kuriye urushigha qatnashqan yillar idi. Muhemmed Imin Bughra bu weziyette Sowét Rusiyisi we kommunist xitaylargha birlikte qarshi turushning muhimliqini teshebbus qilidu we Gherbiy Türkistanliq Kafkasiye, Idil Oral we Ezerbeyjanliq milli rehberler bilen «türk- birliki», «türk ortaq furunti« gha oxshash teshkilatlarni qurushqa küch chiqiridu . U 1952 — yilidin bashlap, dunya islam teshkilatining Sherqi Türkistan wekili bolidu. Bu teshkilatning Mekke, Baghdat, Karachi, Téhran we Kahire qatarliq yighinlirigha qatnishidu. 1953 — yili Istanbulda, Türkche “Türkistan” Türkistan isimlik ayliq zhurnal chiqiridu. Shundaqla Sherqi Türkistan xelqining weten dawasini, küreshlirini Türk xelqige we pütün dunya jama’etchilikige anglitish üchün harmay- talmay xizmet qilidu 1956 — yili Türkche we Inglizche tillarda “Türkistan awazi” isimlik zhurnalni chiqiridu. Ereb we Asiya döletlirige bérip Sherqi Türkistan dawasini anglitidu. Uning ”Azadliq radi’osi” we “Amérika awazi” qatarliq radi’olardin sözligen Türkche, Erebche we Parsche nutuqliri Ottura we Yéqin Sherqte, Sherqi Türkistanda we pütün dunyada yangrashqa bashlaydu. hijaz qurultiyi 1954 — yili 9- ayning 1- küni Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa Yüsüp Aliptékinlerning riyasetchilikide Se’udi Erebistanning Jidde shehiride tarixta tunji qétimliq qurultay bolghan “hijaz qurultiyi” ni achidu. Qurultayda asasliq töwendiki mesililer muzakire qilinghan. a. Sherqi Türkistanning musteqilliq dawasini janlandurush, b. Musteqilliqimizgha érishish üchün qandaq xizmetlerni qilishimiz lazim. c. Milletchi xitay (gomindang) bilen birlikte xizmet qilish- qilmasliq, d. Milletchi xitaydin iqtisadi yardem élish- almasliq, Bu qurultay 9 — ayning 1- künidin 5- künigiche, besh kün dawam qilidu. Shundaq qilip qurultaygha qatnashquchilar: Sherqi Türkistanni kommunist xitay we zalim ruslarning qolidin qutuldurush üchün teshebbuskarliq bilen milletchi xitaylar bilen muzakire élip bérish arqiliq milletchi xitaygha Sherqi Türkistanning musteqilliqini étirap qildurush, eger milletchi xitay Sherqi Türkistanning tuluq musteqilliqini étirap qilmisa, Sherqi Türkistanning musteqilliq dawasini “Birleshken Milletler Teshkilati” (birleshken döletler teshkilati) gha sunup, pütün dunyagha anglitish arqiliq milletchi xitayni Sherqi Türkistanning musteqilliqini étirap qilishqa mejburlash üchün Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa Yüsüp Aliptékinni Sherqi Türkistandiki sekkiz milyon, muhajirettiki on ming uyghurgha wakaliten uyghurlarning toluq hoquqluq wekili qilip saylap chiqidu. Wakaletnamigha texminen ikki yüz ellik kishi imza atqan bolup, bu imzalardin 207 sini oqughili bolidu . Bu wakaletname ikki nusxa yézilip, bir nusxisi Muhemmed Imin Bughragha, yene bir nusxisi Iysa Yüsüp Aliptékinge tapshurup bérilidu. Muhemmed Imin Bughra we Iysa Yüsüp Aliptékinlar 1958 — yili dunya jama’etchilikining we bolupmu, islam dunyasining qollishini qolgha keltürüsh üchün pewquladde küch serp qilidu. Yene bir tereptin shu chaghdiki milletchi xitayning Türkiyide turushluq elchisining Sherqi Türkistan heqqidiki yalghan- yawidaq bayanlirigha qarita reddiye bérip maqaliler élan qilidu. 1961 — yili Türkiye hökümiti Muhemmed Imin Bughragha Türkiye parlamintida ministir bolush toghriliq teklip sunidu. Muhemmed Imin Bughra Türkiye hökümitining qilghan teklipige rexmet éytish bilen birge chirayliq ret qilip: — “Bu teklip méni ghururlandurdi, emma epsuslinarliq bilen ret qilishqa mejburmen, chünki Sherqiy Türkistan mesilisi yerlik siyasetke qarighanda téximu muhim we ulugh bir mesile” dégen. U Türkiyining eyni zamandiki rehberliridin IsmetInönü , Adnan Mendérés we Jamal Yüksel Pasha lar bilen körüshken. Bu üch isim Türkiyide bir- birige oxshimaydighan üch siyasiy éqimni körsitidu. Muhemmed Imin Bughraning pütün hayati din, millet we weten yolida japa- musheqqetlik, tillargha dastan bolidighan keskin küreshler bilen tolghan. U shexsiy hayatida mustehkem irade bilen addi- sadda yashighan. Muhemmed Imin Bughraning Türkiyidiki hayati nahayiti japaliq we yoqsulluq ichide ötken. Éghir- yénik herqandaq ish bolsa qilip, bir tiyin, bir tiyindin iqtisad qilghan pullirigha Sherqi Türkistanning ehwalini tonushturup yazghan yazmilarni sheherning chong meydanlirida, töt kocha doqmushliri we ademler köp ötidighan yollargha kélip, ötüp kétiwatqan kishilerge tarqatqan. Kechte yénip kélidighan waqtida kocha aptuwuzigha bélet alidighangha pulisi yoq, qehritan soghuqta ach qursaq, 8- 10 kilométir yolni piyade méngip öyige yétip barghiche saqal- burutlirini muz tutup ketken. Aghrip yétip ketkenliride dawalinishqa pulisi yoq, meschit jama’iti yighish qilip apirip dawalatqan . eserliri 1. “qasa’idi wetiniye” 1937- yili (Afghanistanda neshr qilinghan bolishi mumkin) 2. “Sherqi Türkistan tarixi” birinchi neshri Keshmir, 1941 — yili. ikkinchi neshri “milli inqilab qismi” Keshmir, 1970 — yili. Toluqlanghan neshri Enqere, 1987 — yili. Kiril herpliri bilen köchürülgen neshri Almuta, 1991 — yili. hazirqi zaman uyghurche neshri Enqere, 1998 — yili 3. “Uyghurche, Parsche, Erebche shé’irliri toplimi” Kabul, 1942 — yili. 4. “qelem kürishi(uyghurche) birinchi neshri Ürümchi, 1948 – yili, ikkinchi neshri Enqere 1990 — yili. 5. “weten qayghusi” — (tuluqlanghan shé’irlar toplimi) Enqere, 1990 — yili. 6. «Doğu Türkistan’in Tarihi, Coğrafi ve şimdiki Durumu»(Sherqi Türkistanning tarixi, jughrapiyisi we hazirqi ehwali (türkche 1952 — yili, Istanbul. 7. «Türk Yürtlarında Arab- İslam Futuhatı» (Türk yurtlirida ereb- islam fetihliri) (türkche) Istanbul 1954 — yili. 8. «Doğu Türkistan’ın Hürriyet davası ve çin siyaseti» ( Sherqi Türkistanning musteqilliq dawasi we xitay siyasiti) (Türkche) 1954 — yili, Istanbul. 9. «Doğu Türkistan kızıl muhtariyeti Red Eder»(Sherqi Türkistan kommunist aptonom rayonini ret qilidu ((türkche) Enqere, 1955 — yili. 10. «Taşkent Konferansı’nın İç Yüzü ve kominist memleketlerdeki Yazarların durumu» (Tashkent yighinining ichki yüzi we kommunist döletlerdiki yazghuchilarning ehwali ( (Türkche we inglizche) Enqere, 1959 — yili. 11. «Tibet ve Doğu Türkistan Hakkında Bilinmeyen Siyasi Konular» (Tibet “shizang” we Sherqi Türkistan heqqide bilinmigen siyasi ehwallar) (Türkche) 1959 — yili 12. «Dehli Konferans ve Tibet»(Déhli yighini we Tibet) (türkche we inglizche) Enqere, 1960 — yili. 13. «Doğu Türkistanda Radi’o’aktif Serpıntimı ya kızıl komplomu?» (Sherqi Türkistanda “atum bombisi siniqi élip bérshmu” yaki xitay kommunistlirining Sherqi Türkistan xelqige ziyankeshlik qilish üchün birliship pilanlighan süyiqestimu?) ( türkche) Enqere, 1961- yil. 14. «Şarki Türkistan ve Hürriyet Savaşları» (Sherqi Türkistan we musteqilliq üchün élip bérilghan urushlar) (türkche) Enqere, 1962 — yili. 15. “Muhemmed Emin Bughra eserliri” ( tallanmilar), (uyghurche) bu kitab Muhemmed Imin Bughra wapatining 50 — yilliqini xatirlesh munasiwiti bilen 2015 — yili 6- ayning 14- küni Abdujélil Turan ependi teripidin teyyarlinip, Teklimakan uyghur neshriyati teripidin Istanbulda neshr qilindi. Muhemmed Imin Bughra eyni zamanda bir opéra yazghuchisidur. Uning “Qutluq türkan opérasi”» Kutluk-Türkan Operasi isimlik sehne esiri, 1984 — yili neshir qilinghan bolup, bu eser uning edebiyattiki talantini otturigha qoyghan muhim eserlerdin birsi bolup hésablinidu. Bu tarixi opéra 7 perde 17 körünüshlük bolup, 8 — esirde qurulghan uyghur döliti xaqani Yulugh xaqanning oghli Qutluq Tékin bilen Kucha xaqanining xaqani Kün xanning qizi Türkan Térimning muhebbiti we buning bilen birlikte uyghur dölitide otturigha chiqqan qalaymiqanchiliqlar ekis ettürülgen. Terjime eserliri “Tarixi Reshidiy”: mikro filimge élinghan orginal qol yazmisi, Parsche nusxisi we birinchi tomining Türkiye türkchisige terjimisi. Bu matériyallarning bir foto kopiyisi Bughra a’ilisi teripidin haji Nurhaji arqiliq xitay tarix penliri akadémiyisige bérilgen. neshir qilinishni kütüp turghan eserliri 1. “Sherqi Türkistan tarixi” 2- tom (orginal wesiqiler we izahatlar qismi ) 2. “Xelqara teshkilatlargha, hökümetlerge yollighan muxtira”(mémorandum) lar we mektupliri, 3. “Xelqara yighinlarda sözlengen nutuqlar”, 4.”Gézitchi we zhurnalistlargha bergen bayanatliri”, 5. “Dölet erbabliri we alimlar bilen yézishqan xetliri”, 6. “Not ( shexsi qisqa xatire) liri we mektupliri”, 7.”Bughra elbomliridin tallanmilar” (foto süretler). Uning uyghurche, türkche erebche, parsche metbu’atlarda élan qilinghan we élan qilinmighan 1400 misragha yéqin shé’irliri bar bolup, uning Pamir taghliridiki sepiri jeryanidiki japaliq kechürmishlirini bayan qilghan épik dastani,”Shungqarim” namliq shé’iri, “Weten bizningdur” qatarliq shé’irliri uning ichki rohiy dunyasini échip berse, “oyghan millet”, “silkin”, “toplan” qatarliq shé’irliri milletni azadliq we erkinlik üchün küreshke chaqiridu. Bulardin bashqa uning 4000 parchidin artuq mektub we maqaliliri arxiplarda saqlanmaqta iken. Yurt we Millet Eqli bar bolghan öz yurtini jan üstide, Tejrübe ehli tutar millitini janan üstide. Yurtuni söygen yashar izzet iman üstide, Millitini söymigen ölgey pishman üstide. Sherqi Türkistan inqilabining ataqliq rehberliridin biri, Xoten iqilabning bash qomandani, dini alim, yéqinqi zaman Sherqi Türkistan tarixidiki 3 ependi dep tonulghan ependilerning ikkinchisi, merhum Muhemmed Imin Bughra 1965 — yili 6- ayning 14- küni 64 yéshida Enqerediki öyide hesiret ichide wapat bolidu. Merhumning jinazisigha Sherqi Türkistan hem Türkiyining bayriqini yupuq qilip yépip, Türkiyining resmi dölet murasimi bilen namizi oqulup Enqerening Jébéjidiki esri zaratliqi Cebeci Asri Mezarlığıgha depne qilinidu. paydilanghan menbeler . “Sherqi Türkistan tarixi” Muhemmed Imin Bughra. 1998- yili, Enqere . “Nijat yoli” 95 – bet . Muhemmet Qasim Damollam Hesreti, Teklimakan uyghur neshriyati, 2000 — yil 6 — ay Istanbul- Türkiye .”ASYADA BEŞ TÜRK” ADİL HİKMET BEY. ötüken neshriyati. türkche 4- neshri 337 — 338- betler http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/muhammad-emin-bughra-12252011205026.html http://turkistantimes.com/uy/news-166.html http://www.akademiktarih.com/biyo’iler-makaleler-51/787-mehmet-em-bu’a-ve-onun-k-ylk.html http://docplayer.biz.tr/10134187-Tarihte-duzenlenen-ilk-dogu-turkistan-kurultayi-hicaz-kurultayi-1-5-eylul-1954.html http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/medeniyet-tarix/altay-neshiriyati-02012016225120.html
Muhemmed Imin Bughra
Sherqi Türkistan inqilabining ataqliq rehberliridin biri, Xoten inqilabining bash qomandani, yéqinqi zaman Sherqi Türkistan tarixidiki 3 ependi dep tonulghan ependilerning ikkinchisi, dini alim Muhemmed Imin Bughra Mehmet Emin Buğra 1901- yili Xoten shehiri ichidiki xelipilik hoyla mehelliside otturahal a’ilide dunyagha kelgen. Dadisi Feriddin hajim, Xotenning mötiwer dini alimliridin bolup, Muhemmed Imin Bughra kichik chéghidila wapat bolup ketken. U töt oghul, ikki qiz qérindishi bilen anisi Sékine Banu xanimning terbiyiside chong bolghan. 21 yéshida Xoten we Qaraqashtiki medrisilerde yüksek dini ilim oqushini tamamlighan 1922 yilidin 1933- yilighiche Xoten we Qaraqashta quran tefsiri we hedis ilimliride bash muderrislik qilghan. Muhemmed Imin Bughra üstün ilmi qabiliyiti bilen Sherqi Türkistan xelqining ataqliq we hörmetke sazawer dini zatlirigha bérilidighan “hezritim” unwani bilen atalghan. Muhemmed Imin Bughra yash chéghidin bashlapla, uyghurche, erebche we parsche shé’irlar yézishqa bashlighan. Uning shé’irlar toplimida erebche we parsche shé’irlarni xéli köp uchritimiz. Muhemmed Imin Bughra özini her pursette zamaniwi ilimler bilen yétishtürüshke tirishqan. Shu dewrlerde teshebbus qilinghan “ma’aripta yéngiliqqa köchüsh” herikitini qollap- quwwetligen. Ma’aripta yürgüzülgen yéngiliq we islahatchiliq terepdari bolghanliqi tüpeylidin shu zamanning mute’essip kishilirining qarshiliqigha we chetke qéqishigha uchrighan. U Qaraqashta yash muderris we taliplarni teshkillep, Sherqi Türkistanni tajawuzchi, mustemlikichi xitay hökümranlirining ishghalidin qandaq qutuldurush yolida chare- tedbir izligen. Buning üchün u ishni aldi bilen öginish, tekshürüp- tetqiq qilish bilen bashlighan. Muhitidiki nahayiti yétersiz we az imkaniyetlerdin paydilinishtin bashqa Xotendin Hindistangha bérip- kélip turidighan sodigerler we erebistangha baridighan hajilar bilen taghisining öyide ötküzülgen söhbetlerni qiziqip anglap, bu kishiler cheteldin élip kelgen gézit- zhurnallarni oqup, bilimini ashurup dunya weziyitidin xewerdar bolup turghan. Bughra buning bilenla cheklinip qalmighan u 1930- yili pütün Sherqi Türkistanning muhim sheherlirini aylinip chiqip, bu jaylardiki xitay hökümitining küchi we xelqning rohiy haliti qatarliq stratégiyilik weziyetni özi biwaste közetken. Dini we siyasi jehette mötiwer Sabit Demollam (1883- 1941) qatarliq zatlar bilen körüshüp pikirleshken. netijide xitay ishghalidin qutulush üchün Sherqi Türkistanning u weziyitide qoralliq milliy inqilabtin bashqa chare yoq dégen tonushqa kelgen. Muhemmed Imin Bughra 1930 — yili Xotende bir yushurun “milliy inqilab komitéti” teshkilati qurup chiqqan. 1933 — yili 2- ayning 24- küni Muhemmed Imin Bughra bilen Sabit Demollam öz ademlirini ow miltiqi, qilich, chomaq qatarliq qorallar bilen qorallandurup Qaraqash nahiyisidiki xitay yamuligha hujum qilip, chaqmaq tézlikide ghelibe qazanghan. Netijide 4- ayning 5- küni Xotende”Xoten islam hökümiti” qurulghan. Bu hökümetke Muhemmet Niyaz Elem dégen kishi diniy dahiy, Muhemmed Imin Bughra bash qomandan, Sabit Demollam aliy meslihetchi, Süpürge hajim meslihetchi, Qurban hajim ichki ishlar ministiri bolup saylanghan . Bu tarixtin bashlap, Muhemmed Imin Bughra “emir hezritim” unwani bilen, chetelde bolsa “Xoten emiri” dep tonulghan. Muhemmed Imin Bughra 1934 — yilining axirida militarist tunggan Maxusenning hujumliridin meghlup bolup Hindistangha hijret qilidu. Hindistan we Afghanistanning Sherqi Türkistangha chégridash bolghan Pamir we Waxan taghliq rayonlirida “qoralliq yighilish we yurtqa qaytish” pa’aliyetlirini élip baridu. Bu jeryanda u bixeterlikni közde tutup, “Abdullaxan Yarkendi” dégen isimni qollinidu. U Afghanistan we Keshmirning Sherqi Türkistangha tutash bolghan “burughil” jilghisigha orunliship, bu yerdin partizanliq urushi bilen bir qisim zémin igilep, Sherqi Türkistan milli azadliq urushini dawamlashturushni pilanlaydu. U Waxan qebililiri bilen qoral sétiwélish üchün kélishim tüzep, kélishim boyiche texminen bir milyon ser kümüsh töleydu . Lékin ”waxan” qebililirining kélishimge xiyanet qilishi bilen sétip alghan qorallar we wede qilinghan bashqa yardemler qolgha kelmeydu . U yillarda gherbiy türkistanni bésiwalghan ruslar we hindistanda ewj éliwatqan milli azadliq heriketliridin qattiq endishige chüshken inglizlar öz chégriliri etrapida otturigha chiqqan Muhemmed Imin Bughraning herikitidin chöchüp kétishi tebi’iy idi. Bitereplik siyasiti ijra qiliwatqan Afghanistan hökümitimu bu heqte endishilik idi. Netijide Muhemmed Imin Bughra bir yil dawam qilghan chégridiki aktip heriketlirini toxtitip Afghanistangha chékinishke mejbur bolidu we 1942- yiligha qeder Kabul shehiride siyasi méhman süpitide yashashqa mejbur bolidu. Muhemmed Imin Bughra bu pursettin paydilinip Sherqi Türkistan tarixi heqqide ilmi tetqiqat ishlirini élip baridu. Töt yilliq japaliq emgek netijiside Sherqi Türkistanning etrapliq bir tarix kitabi bolghan “Sherqi Türkistan tarixi” namliq chong hejimlik kitabini yézip püttüridu. Muhemmed Imin Bughraning bu esirini yazghanliqigha hazir yérim esirdin köprek waqit bolghan bolsimu aldi bilen milletchi xitay(gomindang), kéyin kommunist xitay (gungchendang) özining mustemlikichi hakimiyiti üchün bu eserni eng chong xewp dep tonup kelmekte. Bolupmu Sherqi Türkistandiki milliy oyghinish herikiti yalqunlanghansiri ularning bu endishiliri téximu kücheymekte. Muhemmed Imin Bughra Sherqi Türkistan milli azadliq inqilabining meghlup bolushidiki seweblerdin birsi, inqilab qoshunida zamaniwi bilimge ige kishilerning yoq dégüdek az ikenlikini tonup yetkenliktin, muhajirettiki Sherqi Türkistanliq yashlardin bir qanchisini Afghanistangha élip kélip, penniy mekteplerde oqutidu we bulardin bezilirini Türkiyige ewetip herbi mekteplerde oqutidu. Muhemmed Imin Bughra Afghanistanda turiwatqan waqitta (1940- yili) Iysa Yüsüp Aliptékin milletchi xitay musulmanliri dostluq heyitining bashliqi bolup Afghanistangha kélidu . Muhemmed Imin Bughra bu pursettin paydilinip xitay hökümiti bilen alaqe qilish yolliri heqqide Iysa Yüsüp Aliptékin bilen uzun muzakiriler élip bérip, bir pikirge kélishidu. Muhemmed Imin Bughra, xatiriside bu muzakirini mundaq dep yazidu: — “Iysa begdin jyang chéyishi (1887- 1975) qatarliq xitayning muhim rehberlirige xet yézip ewettim. Bir mezgildin kéyin xitay hökümitidin méning hindistangha kélip xitay- türkistan ortaq menpe’etliri üchün xizmet qilishimgha qoshulidighanliqini bildürüp jawap xet keldi…”. Muhemmed Imin Bughra 1942 — yili hindistanning Péshawar shehirige kélidu. Bu qétim Kalkuttidiki xitay elchisi xitay merkizi hökümitining Muhemmed Imin Bughraning hindistanda turushigha qoshulmaydighanliqini we chapsanraq xitaygha kétishini telep qilidu. Muhemmed Imin Bughra xitaygha bérishni ret qilidu. Netijide 1942- yili 5- ayning 30- küni (düshenbe) sa’et 15:00 te hindistandiki ingliz da’iriliri Muhemmed Imin Bughrani “xeterlik unsur” dep qolgha élip, Péshawar merkizi türmisige qamaydu. U 1943 — yili 1- ayning 8- küni xitaygha bérish sherti bilen qoyup bérilidu. Muhemmed Imin Bughra, 1945- yiligha qeder chong ching (xitayning urush mezgilidiki paytexti) da turidu. Bu mezgilde xitay istilachilirining hökümranliri bilen yüzmu- yüz turup, siyasiy milliy inqilab élip baridu. Siyasiy we ijtima’iy teshkilatlarda Sherqi Türkistanning milli azadliq dawasini anglitidu . Muhemmed Imin Bughra özining kélishidin ilgiri xitaygha kélip olturaqlashqan septashliri doxtur Mesut Sabiri Bayquzi (1887- 1952), Iysa Yüsüp Aliptékin (1901- 1995), Qadir Ependi Samani we Isma’il Ependi qatarliqlar bilen “yurtdashlar jemiyiti” ni qurup, siyasi sahede birlikte küresh qilidu. Xitay xelqige Sherqi Türkistan mesilisini tonushturush, hökümet béshidiki milletchi xitay partiyisining Sherqi Türkistangha qarita yürgüzüwatqan “chong xitay milletchilik” siyasitini pash qilish we uninggha birlikte qarshi turushni qolgha keltürüsh üchün xitay neshriyat, axbarat organlirida, xitayche chiqidighan gézit- zhurnallarda maqalilar élan qilidu. Bu maqalilar xitay xelqi ichide xéle tesir qozghaydu. Qelem kürishi dawamida eng küchlük tesir qozghighan maqaliliridin birsi 1944 — yili 10- ayning 12- küni, Chongchingda chiqidighan milletchi xitay hökümitining organ géziti “dagungbaw” da élan qilinghan “Shinjang emes Sherqi Türkistan» we «Sherqi Türkistanliqlar türktur” dégen mawzulardiki maqalilar idi. Ilmiy bes- munazire sheklide dawam qilghan bu maqalilar Muhemmed Imin Bughraning ataqliq milletchi xitay tarix alimi lidungpangning ”dagungbaw” gézitide élan qilghan Sherqi Türkistanni xitayning bir parchisi, dep otturigha qoyghan maqalisigha reddiye bérip yézilghan idi. Uning ilmiy asasta we pütünley xitay tarixi matériyallirini pakit qilip, reddiye bergen bu maqaliliri aldida lidungpang ”jawabsiz” qalidu we özining meghlup bolghanliqini étirap qilidu. Buninggha oxshash ilmiy we ashkare munaziriler xitayning dahiysi Sunjungsen (1866- 1925) ning oghli doxtur Sun bashchiliqidiki Sherqi Türkistan dawasigha hésdashliq qilidighan bir guruppining meydangha chiqishigha seweb bolidu. Xitayning ataqliq alimliridin tarixshunas Jiyenbuzen (esli milliti uyghur), tilshunas Gomoru we ma Jungyinglar Muhemmed Imin Bughrani yoqlap kélip tebrikleydu we hésdashliq qilidu. Muhemmed Imin Bughra, 1943 — yili xitayning asasi qanun tüzüp chiqish qurultiyigha septashliri bilen birlikte Sherqi Türkistan mesilisini öz ichige alghan bir teklip layihisini sunidu . Bu teklip layihisining muhim maddilirida “Shinjang” dégen sözni “Türkistan” dep tüzütülishini hemde Türkistan millitining “Türk” ikenlikini ochuq we éniq bir shekilde otturigha qoyushini telep qilidu. 1945 — yili, xitayda yalghuz bir partiye hakimiyet béshida bolghan tüzümdiki milletchi xitayning chong qurultiyida xitayning bashliqi Sherqi Türkistangha qarshi qarar chiqarmaqchi bolidu. Bu waqitta mejlistiki Sherqi Türkistan wekilliri buninggha naraziliq bildürüp mejlisni tashlap chiqip kétishni qarar qilidu. Bu chaghda Muhemmed Imin Bughra qilche ikkilenmestin xitayning bashliqi qatnashqan qurultaydin naraziliq bildürüp, chiqip ketken. Bu ehwal xitayning qurultaylirida burun körülüp baqmighan bir ehwal idi. U, bu hadise heqqide xatiriside mundaq dep yazghan: “mejlis bashlandi. men mejlis re’isi olturghan sehne aldigha keldim. yighin zaligha bir qarap chiqtim we udul mangghan pétim zaldin yighinni tashlap chiqip kettim. pütün wekiller manga heyranliq bilen qarap qélishti . bu bir naraziliq namayishigha oxshash heriket idi. mendek yalghuz bir kishining mejlisni terk étishimge bashqilar anche perwamu qilmas idi . lékin, men buni wetinim üchün bir sherep namayishi dep bilip, aqiwetning néme bolishigha héch perwa qilmastin bu heriketni qildim.” Muhemmed Imin Bughra 1945 — yilining axirida Sherqi Türkstangha kélidu. Bu waqitta Sherqi Türkistanda weziyet bekmu éghir idi . Milletchi xitay merkiziy hökümiti Sherqi Türkistan mesiliside pütünley ikki yüzlimichilik siyaset yürgüzmekte idi. Ishlar éghizda birxil, emeliyette bolsa bashqa bir xil ijra qilinmaqta idi . Qilghan wedilirining hemmisi qeghez yüzidila qalghan bolup, xitay hakimiyiti Sherqi Türkistan xelqini ikkinchi sinip puqra qatarida töwen körüp, haqaretlep mu’amile qilatti. Sherqi Türkistanning milli bayliqini ochuqtin- ochuq bulang- talang qilip xitaygha toshumaqta idi. U xitayning bu qilmishigha qarshi pa’aliyet bashlaydu. buning üchün aldi bilen milliy oyghinish, milliy sewiyini yükseldürüshni asas qilghan aqartish pa’aliyetlirini élip baridu. Xitaydin qaytip kelgen septashliri Mesud Sabiri we Iysa Yüsüp Aliptékin bilen birlikte “altay zhurnili” we “erk” künlük gézitide maqale élan qilip, milletni oyghitish pa’aliyetlirini téximu keng qanat yayduridu. Bu pa’aliyetler qisqa waqit ichide méwe bérishke bashlaydu. Bu waqitta Muhemmed Imin Bughra “Sherqi Türkistan milletchi partiyisini” ni qurushning aldinqi basquchini tamamlaydu. Emma rus elchisi we xitay hökümet da’irliri partiyining qurulushigha qarshi chiqidu. Netijide partiye resmiy pa’aliyetke ötelmeydu. Shuningdin kéyin xitayning mexpi saqchiliri uning pa’aliyetlirini közitishke bashlaydu. U Xotenge saylam ishlirini közdin kechürüshke barghan waqtida, xitay saqchi idarisining uni öltürüwétish süyiqest pilani pash bolup qalidu. Kiriyege barghanda, xitay eskerliri uni qarshi élish üchün yighilghan xelq üstige oq chiqirip yette kishini shéhit qilidu. Muhemmed Imin Bughra, 1947 — yili qurulghan atalmish ölkilik hökümetning ezasi we sheher qurulush nazirliqigha teyinlinidu. shundaqla “erk” gézitining bash muherriri we uyghur uyushmisi ilmiy heyet re’isi qatarliq wezipilerde bolidu. U bu waqitta Ürümchi darulfununing pexri proféssorluq unwani bilen ders béridu we birqanche ilmiy yighinlarda doklatlar sunidu. Uniwéristit tarixida tunji qétim “atum énérgiyisi” üstide ilmiy léksiye sözlep, küchlük tesir qozghaydu. Muhemmed Imin Bughra 1948 — yili 12- ayning 29- küni, ölkilik hökümetning mu’awin re’islikige teyinlinidu. Üch ependiler ichide Muhemmed Imin Bughraning Sherqi Türkistan jumhuriyiti bilen bolghan munasiwiti asasen normal bolghan. Bu yillar milletchi xitayning jan talishiwatqan axirqi waqitliri idi. Bu waqitta neshriyatlardiki sowét perestler, kommunist peresler, üch meslekchiler, diniy guruhlar, terepsiz musteqilliq xahishidikiler dep bölüngen her xil siyasiy éqimdiki uyghurlarning qelem kürishi ewjige chiqqan idi. Bu waqitta kommunist xitay (gungchendang) armiyisining milletchi xitay (gomindang) ning qolidin shi’enni ishghal qilghanliq xewiri kélidu 1949- yili 7- ayda milletchi xitay gherbiy shimal militaristi tunggan Ma Bupangni gherbiy shimalning herbiy- memuriy emeldarliqigha teyinleydu. Uning jiyeni Ma Chingshiyang bolsa Ürümchide général idi. Bu waqitta Iysa Yüsüp Aliptékin bir heyet bilen Lenjugha bérip namda Ma Bupangning yéngi mensipini tebriklesh, esli meqset bolsa bu bahane bilen bérip milletchi xitayning Sherqi Türkistandiki kommunist perez bash qomandani tawsiyüni emeldin qaldurup, jiyeni Ma Chingshiyangni uning ornigha teyinleshni, milletchi xitay eskerlirining qolidiki qorallarning yérimini uyghurlargha bérishini, shundaq qilip kommunistlarni Sherqi Türkistangha kirishtin tosushni telep qilmaqchi bolidu . Üch ependilerning meqsiti; Eger milletchi xitay teywenge chékingen teqdirdimu, Sherqi Türkistan kommunistlargha emes, teywendiki milletchi xitaygha qarashliq muxtariyet(aptonom rayon) bolup qalsiken dégen ümidlirini bildürüp yardem sorimaqchi bolidu. Ma Bupang üch ependilerning telipini anglighandin kéyin ikkilinip, milletchi xitayning merkizige télégramma yollap ehwalni melum qilghan. Kelgen jawapta éniq qilip: “herqandaq tiptiki muxtariyet, aptonomiye dégenlerge yol qoyushqa bolmaydu” dep jawap kelgen . Iysa Yüsüp Aliptékin 9 — ayning 3- küni Lenjudin ümidsiz qaytip kelgen. Bu waqitta Sherqi Türkistandiki Ma Chingshiyang qatarliq milletchi xitaygha sadiq générallar isyan kötürmekchi bolghan. Ular Tawsiyü, Burhan Shehidi (1894- 1989) qatarliqlardin terkib tapqan 70 kishilik bir ölüm tizimliki hazirlighan bolup, ularning pilani boyiche, derhal musteqilliq jakarlap, Muhemmed Imin Bughrani re’is qilish, herbiy hoquqni Ma Chingshiyang tutush, derhal esker toplash qatarliq ishlarni muzakire qiliship, bu ish üchün Muhemmed Imin Bughra we Iysa Yüsüp Aliptékinlerni muzakirige chaqirip, hökümetke sadiq 150 ming kishilik qoshunning hazir ikenlikini, yene uyghurlardin jiddiy esker toplap qorallandurushni meslihetleshken. Qutubida bir herbiy mektep qurup, derhal bir nechche yüz ofitsér terbiylep, andin uyghurlardin bir diwiziye teshkil qilmaqchi bolghan. Muhemmed Imin Bughra we Iysa Yüsüp Aliptékinler: (biz urushqa qarshimiz, kommunistlarni tosuwalghan teqdirdimu, ruslar üstimizge ghuljidiki milliy armiyini ewetidu, uyghur qéni tökülidu. biz buninggha chidap turalmaymiz. netijisi körünüp turghan bir urushqa qarshimiz (Iysa Yüsüp Aliptékin: “Esir Sherqi Türkistan üchün») dégen. yene «milletchi xitay 3 milyon kishilik eskiri bilen tosiyalmighan kommunist xitayni 150 ming esker bilen tosqili bolamdu, eng yaxshi chare yurtni terk étish” dégen . Milletchi xitay qutubida aldirashliq bilen bir herbiy mektep échip ikki yüzdek oqughuchi yighqan. Emma on künge barmay milli diwiziye qurushtin waz kechken. Tawsiyü : “Bu dölet ayrilip ketmisun, undin köre öz millitimizning qoligha qalsun” dégen. Hijret Bu weqelerdin kéyin milletchi xitaygha xizmet qilghan uyghurlarning siyasetchiliri, ziyaliylarning köp qismi kommunist xitaygha ishench qilalmighachqa hijret qilish teyyarliqigha chüshken. Bular deslepte: Muhemmed Imin Bughra, Iysa Yüsüp Aliptékin, Uyghur Adil, Abduréhim Ötkür (‹1923- 1995› uchturpanda bolup, yoldin éliwalidighan bolghan), Qurban Qoday, Polat Qadiri, Bay Ezizi, Chinggizxan Demollam (‹1906- 1952› Bügürde bolup, yoldin éliwalmaqchi bolghan), Haji Yaqup Anat (1920- 2001) , Reweydulla Hemdulla, Émin Wahidi, Abduréhim Qilich, Sattar Bulbul, Muxpul Chopan, Xéwir Tömür (1922- 1992), Hemdul Qawan, Muhemmedin Toxti, Nur Muhemmed (tunggan) qatarliq 53 kishi bolghan . seper zapxozluqigha Reweydulla Hemdulla belgilengen. Mesud Sabiri Bayquzi bolsa: “yéshim 70 ke yéqinlashti, men ghurbetni körgenmen, ölsemmu wetinimde öley” dep hijretke qoshulmighan. Bularning ichidiki Abduréhim Qilich 40 yashlardiki kishi bolup, Chongchingda istixparat (jasusluq) mektipide oqughan bolup, kéyin uni yaponiyige mexpiy xizmetke ewetken . Yaponiyidin qaytip Manjuriyige kelgende yaponlar sizip qélip tutuwalghan. Yaponlar uni poyiz bilen bash shtabigha élip kétiwatqanda tiz poyizning hajetxanisining penjirisidin sekrep qéchip ketken, nahayiti qaram, qorqumsiz kishi idi. Ürümchidiki waqtida tereplerning qelem körüshi taza qizighan chaghda kommunist perezlerning hujumigha chidap turalmighan Iysa Yüsüp Aliptékin Sherqi Türkistan jumhuriyitining qorghinigha aylanghan Ürümchidiki uyghur uyushmisining merkizige hujum qilish üchün Abduréhim Qilichni wezipilendürgen iken. ) Iysa Yüsüp Aliptékin: “Sherqi Türkistan üchün” 492 — bet) Abduréhim Qilich kechte échilidighan yighin waqtida birla buradiri bilen bu yerge hujum qilip, oqqa tutqan. Uyushmidikiler tamdin atlap qéchip ketken iken. Yene birsi tunggan Nurmuhemmet bolsa, Sibiriyide ruslarning qolida esir chéghida, üch rus eskirini öltürüp, Sherqi Türkistangha qéchip kelgen, Ürümchide polat- tömür zawutining mudiri idi. Bulargha Ma Chingshiyang ikki yük aptomobili hel qilip bergen. Yene 100 tal miltiq, 10 ming tal oq, ikki dane pilimut, 500 tal qol bombisi bergen. Bular 1949- yili 9- ayning 20- küni Ürümchidin ayrilghan. 1949- yili 9- ayning 26- küni Burhan Shehidi Mawzeydunggha shertsiz teslim bolidighanliqi toghriliq télégramma yollighan. Bular yoldin Chinggizxan Demollam bilen Abduréhim Ötkürni élip 9- ayning 30- küni Qeshqerge yétip kelgen. bu chaghda Qeshqerde “tinch heqiqetke qaytish murasimi” (qarshiliq körsetmey kommunist xitaygha teslim bolush murasimi) boluwatqan iken. Bu waqitta Qeshqerning waliysi Ömer Demolla yéngi waliy Abdukérimxan Mexsum (1870- 1955) gha wezipisini ötküzüp bergen. Bular Qeshqerdiki Hindistan elchixanisida melum awarichiliqlargha uchrighan. Puli bar kishiler bu yerde pullirini Keshmirdiki impériye bankisining Qeshqer shöbisige amanet qoyushqan. Hindistangha chiqqanda u yerdin éliwalmaqchi bolghan. Puli yoqlar umumiy teminattin behriman bolghan. Karwan yollirini dawam qilghan. Yolda bulargha Ürümchi eynek zawutining mudiri Sultan haji, özbéklerdin Munewwer haji, Abduréhim Jushqun, Ertughrul(Mesud Sabiri Bayquzining oghli) qoshulghan. Ular Yekenge kelgende milletchi xitay eskerliridin birqanche chédir alghan. Yekendiki xitay eskerliri Ma Chingshiyangdin bu heqte télégramma alghini üchün yardem bérishke hazir iken. Ular 10- ayning 2- küni yolgha chiqip, 3 — küni qurban héyt namizini Qaghiliqta oqughan. Bular Muhemmed Réhimjan isimlik bir atchidin 100 at sétiwalghan . Bu kishi yol bashlighuchi bolghan. 10- ayning 13- küni Kökyargha kélip bu uzun hijret sepiri üchün birerqur teyyarliq qilishqan 16- küni Yekenning saqchi emeldari Burhan Shehidining, Muhemmed Imin Bughra we Iysa Yüsüp Aliptékinlerning muhim bir mesile üchün Yekenge kélishi telep qilinghan télégrammisini kötürüp kelgen. Buning bir tuzaq ikenlikini her kim perez qilalaytti. Bular Kökyardin yolgha chiqip Hindistan chégrisigha yéqin, eng axirqi yéza Pusagha kelgende, bularning arqisidin yolgha chiqqan we her xil sewebtin arqida qalghan 300 che adem atliq, ésheklik, tögilik bolup yétip kelgen. Beziler töge üstige mehmilge oxshash birnémilerni qilip, xutun, bala- chaqilirini olturghuzuwalghan iken. Bu qeder chuwalchaq bir top bilen égizliki töt ming métir kélidighan Qaraqurum taghlirini qandaq éshish heqiqetenmu eqil yetmes bir ish idi. Karwanlarning yoli tedriji égizlep tagh choqqisigha qarap kétiwatatti. Bularning aldida shundaq bir taghliq dunya bardiki, bulutlargha taqashqan bu san- sanaqsiz taghlar dunyasidin qandaq ötüshke köz yetmeytti. Bu waqitta ulaghlar mangalmay kichik balilardin bashqilar ulaghlardin chüshüp qatarliship piyade mangidu. Bular 10- ayning 22- küni aq meschittin yolgha chiqip 23- küni xalastan deryasidin ötüwatqanda, arqisidin Yéngisarning hakimi a’ilisi bilen kélip qoshulidu. Bu kishi Sherqi Türkistan jumhuriyitining Exmetjan Qasim (1914- 1949) bashliq wekillirining ayrupilan qazasigha uchrighanliq xewirini élip kélidu. Muhemmed Imin Bughra bu xewerni anglighandin kéyin: “yigitler, attin chüshüp taharet élinglar”- deydu we özi imam bolup ayrupilan qazasida wapat bolghanlarning ghayiwi jinaza namizini oquydu. Iysa Yüsüp Aliptékin we ayallar, balilardin bashqa hemme kishi namazgha turidu. Ghayiwi jinaza namizidin kéyin Muhemmed Imin Bughra uzaq du’a qilidu. Namazdin kéyin haji Yaqup, Iysa Yüsüp Aliptékindin buning sewebini sorap qalidu: — baya namazgha turmidingiz, buning alahide bir sewebi barmu- ya? Iysa Yüsüp Aliptékin: — “Eger Exmetjan ehli jennet bolidighan bolsa, men dozaxqa kétimen; eger u dozaxqa kirse men jennetke kirimen!” deydu. Bu gepni anglighan Muhemmed Imin Bughra achchiqini teste bésip, Iysa Yüsüp Aliptékinge: “Kim we némichi bolushidin qetiy nezer bir mezgil bille ishliduq, öktichimu bolduq, ghayidashmu bolduq, némila bolmisun umu mushu wetenning perzenti, umu mushu milletning ghémini yégen… emdi biz mushu ehwalda turupmu bir musulman bolush süpitide uninggha du’a qilidighan wezipimiz barliqini tonimisaq bolamdu” dégen. Iysa Yüsüp Aliptékin ipade bildürmigen. Karwan yolini dawam qilip 10- ayning 25- küni maymun kéchikidin ötüp bir kéche qonup, etisi sepirini dawamlashturup kechte “kök art” dégen yerge yétip kélip dem élish üchün chédirlirini tikidu. Bularning aldida emdi peqet 500 métir uzaqliqtiki eng köp dégende xitayning 20 eskiri béqiwatqan Sherqi Türkistan- Hindistan chégrisidin ötüshla qalidu. Bu yerde künlerdin buyan chédir qurup yatqan besh yüzge yéqin yerlik xelq alte toktok xitayning tosuwélishi bilen chégridin ötelmey öz wetinide bir tiyinliq qedri bolmay xitaydin insap kütüp yétishqan idi . Xarlanghan bichare xelq bularni körüp, qaytidin ümidlinip bekmu xoshal bolidu. Bular dem élip turghanda xitayning 2 neper chégra qarawuli ehwal uqushqili kélidu. Bu eskerler uyghur idi. Bu waqitta Abduréhim Qilich ularni tutup ehwal igilimekchi bolidu. Iysa Yüsüp Aliptékin buninggha qarshi chiqip: — Biz soqushqili kelmiduq, u uchurning néme kériki bar? biz tinchliq bilen chégridin ötüp ketsekla boldi. Biz ulargha mushu niyitimizni hés qildurushimiz lazim deydu. Ibrahim Qilich mexsus terbiyilengen razwétchik bolghachqa bekla segek idi. U, bu eskerlerning kélishini adettiki mesile dep qarimaydu. Shunga u etraptikilerge, shunche qoralni mushundaq bir weziyetni közde tutup yük qilip kötürüp kelgen iduq, biz ya chégridiki xitaylarni qiriwétip ötüp kétishimiz kérek yaki bolmisa ularni qoralsizlandurup ötüp kétishimiz kérek dégen pikirni otturigha qoyidu. Köpchilik bu pikirge qetiy qoshulidu. Shuning bilen Ibrahim Qilich yénigha, Uyghur, Abduréhim Ötkür, Nur Muhemmed qatarliq ot yürek bir qanche yashlarni élip Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa Yüsüp Aliptékinning chédirigha kélip meqsetlirini bildüridu. Iysa Yüsüp Aliptékin, qetiy bolmaydu dep sekrep kétidu. U biz urushqa qarshi ademlermiz, biz tinchliqning teshebbuschilirimiz. Urushning néme kériki… deydu. Bular Bughra ependimge qaraydu. Muhemmed Imin Bughra ipade bildürmeydu. ( Belkim uzun yilliq sepdishini xapa qilip qoyushni xalimighandu) Bular chédirdin chiqip mangghanda Muhemmed Imin Bughra arqisidin chiqip, bügün beribir héch ish bolmaydu, etigiche taqet qilinglar deydu. Etisi ikki esker kélip Bughra, Aliptékin ependiler bilen söhbetlishidu. Bular ikki esker bilen Bay Ezizi qatarliq bir heyetni ewetidu. Heyet qaytip kélip; “Chégra qarawul bashliqi Sun Fuguy Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa Yüsüp Aliptékinni chaygha teklip qildi. Shundaqla qorallirimizni tapshuruwetsekla bashqa resmiyetlermu yoq iken, chégridin ötüwersek bolidiken” deydu. Bu waqitta Abduréhim Qilich qatarliqlar qattiq ghezeplinip: “Bir qarawulning bir ölke re’isining mu’awini we bash katipi bolghan ademni aldigha chaqirghini qandaq edepsizlikbu?” dep warqirap kétidu. Iysa Yüsüp Aliptékin qéyidighandek qilip étigha minip bir yardemchisi bilen qarawulxanigha kétidu. Bu waqitta bir qisim kishilerning toptin ümidi késilidu. Tarix tekrarlanmaqta idi… Bu waqitta qorallarni tapshuruwélish üchün eskerler kélidu. Bular qorallarning hemmisi mushu dep yérimini tapshurup béridu. Kechke yéqin yene héliqi uyghur esker kélip Iysa Yüsüp Aliptékinning xétini élip kélidu. xet qisqila bolup: “Siler köseyliringlargha chidimay méni ölsun demsiler” dep yézilghan idi. Shuning bilen Bughra ependimning chirayi tatirip kétidu… barliq qorallar tapshurup bérilidu. Etisi qarawulxanidin chüshken eskerler yüklerni tekshüridighanliqini éytidu. U eskerler birdinla özgergen bolup, bularni közige ilipmu qoymaydu. Axturush jeryanida bezi qimmetlik eshyalarni qilche teptartmastin özining qiliwalidu. Iysa Yüsüp Aliptékin we Muhemmed Imin Bughralarning yükliri ichidiki durbun, resim apparati qatarliqlarnimu éliwalghanda Iysa ependining ayali xitaylar bilen zokunlushup, xitay tili bilen: — hey terbiyisiz ! — bu kimning démeysina! — bu dégen Mishujang Iysa ependining juma! — dep warqiraydu. Xxitay eskiri perwayi pelek halda: “Mishujang bolsa néme karim! Bu taghning arisida akang qarighay mishujang!” deydu. Muhemmed Imin Bughra ependim bilen Amine xanim bu ehwalni körgendin kéyin démi ichige chüshüp, toxtap qalidu. Hemmige süküt qilish kérek idi 400 ge yéqin uyghur peqet qurban bérish rohining kemlikidinla mana mushundaq xorluqlargha chidap, köz yashlirini éqitip qarap turushatti … Kechte bir xitay kélip Muhemmed Imin Bughrani chaqiridu… Bughra ependim méngishqa temshelgende, bu qétim uni héch kim tosmaydu… Bular xuddi qushxanida nöwet kütüwatqan qoylargha oxshap qalghan idi. (qarawulxanidiki xitaylar bu uyghurlar toghriliq néme oylawatqandu?) Qarawul bashliqi xitay, Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa Yüsüp Aliptékinni tutup töt eskiri bilen gumigha yollaydu. Bu waqitta xitayning Tang Jinrén dégen qomandani birqanche eskiri bilen yétiship kélip Bughra we Aliptékin ependiler bilen birlikte hindistangha chiqip ketmekchi bolghanliqini éytidu. Ular ehwalni uqqandin kéyin, “way kéchikip qaptuq” déyiship, ikki ependilerning ademlirini élip arqigha- Gumigha qarap yolgha chiqidu. Yolda qarawulxanidiki bir uyghur esker Bughra ependimning ayaligha, özlirining jemiy 16 esker ikenlikini, bularning altisining uyghur ikenlikini, xitaylarning qandaq qilarini bilmey qorqushup aranla turushqanliqini, Iysa Yüsüp Aliptékinning bekmu saddiliq qilghanliqini éytidu. Abduréhim Qilich qatarliqlar bu geptin puchulunup kétidu. Bular Guma nahiyisining Sanju dégen yéride Muhemmed Imin Bughra, Iysa Yüsüp Aliptékin ependiler bilen uzaq ayrilghan qérindashlardek yighliship körishidu. Bulargha Gumining herbiy emeldari ikki esker bilen bir parche xet ewetken bolup xette: “hörmetlik mu’awin re’is Muhemmed Imin Bughra, bash katip Iysa ependi, dep bashlap,- manga Qeshqerdiki général Jawshigüwen sizlerni tutush toghrisida buyruq bergechke wezipemni ada qilghan idim. Silerni tutup kélish buyruqini Ürümchidiki kommunist eskerlerning bésimi bilen chiqarghan iken. Men hazir général Tawsiyüning, eger bular chégrida bolsa ötküzüwétish, qayturup kélingen bolsa, taki chégridin ötkiche uzutup qoyush toghriliq télégrammisini tapshuruwaldim…” dep yézilghan iken. Bu weqelerdin kéyin bir qisim kishiler qattiq xorluq hés qilip, “néme bolsaq wetinimizde bolayli” déyiship hijret qilishtin waz kéchidu. Bular: Selchuq Sulayman, Qurban Qoday, Abdiréhim Qilich, Hemdul Qawan, Xéwir Tömür, Muhemmed Imin Mustapa, Yüsüp Najidi, Muhemmedin Toxti, Pethidin Mexsum, Abdullah Naman, Abdul Eziz Chinggizxan, Abduréhim Ötkür, Bay Ezizi, Uyghur Adil, Haji Yaqup, Rehim qatarliq kishiler idi. Shundaq qilip Muhemmed Imin Bughra we Iysa Yüsüp Aliptékin bashchiliqidiki hijret karwini’i Ürümchidin 9- ayning 20- küni yolgha chiqip nurghun qiyinchiliq, éghir xurluq, dishwarchiliqlarni béshidin ötküzüp, aylap mangghan qorqunchluq tagh yolliridin yénip chüshüp, 11- ayning 12- küni tekrar yolgha chiqip, aylar sürgen ashu qorqunchluq yollarni tekrarlap, chégridin ötüp üch aydin kéyin, 1949- yili 12- ayning 20- küni hindistan igidarchiliqidiki Keshmirning Ladaq dégen yérige yétip kélidu. Muhemmed Imin Bughra Sherqi Türkistan chégrisidin ötkendin kéyin, Sherqi Türkistangha qarap, yighlap turup: “Biz weten üchün wetendin ayrilduq” dégen. Shundaq qilip Muhemmed Imin Bughraning ikkinchi qétimliq muhajiret hayati bashlinidu. Muhajirette Bu waqitta kommunist xitayning dehshitidin wetenni we bar- yoq hemme nersisini tashlap chiqip kétishke mejbur bolghan minglarche Sherqi Türkistanliq keshmirge yighilghan idi. Bular üchün derhal bir insaniy yardem, yeni, yémek- ichmek we bashlirini qoyup yatalighidek bir makan tépish kérek idi. Gherbiy tibette yene, yüzlerche kishi(asasliq qazaqlar) pana tilep, chégridin ötüsh üchün toplanghan idi. Ular arqidin qoghlap kéliwatqan xitay eskerliri we chigrini tosup turuwatqan hindistan chégra qisimliri otturisida qisilip qalghan idi. Mana bularni derhal hel qilish üchün chare tépish muhajirlar üchün hayat- mamatliq bir mesile idi. Muhemmed Imin Bughra ehwalgha küre, bezide “Sherqi Türkistan milletchi partiyisi bashliqi” , bezide “Sabiq Sherqi Türkistan umumiy wali mu’awini” we bezide “Pana tilep chiqqan yurtdashlirining wekili” süpitide Keshmir hökümet erbabliri, hindistan hökümiti we tashqi ishlar ministirliki bilen alaqe baghlap, muzakire élip baridu. Amérika, Birleshken Döletler Teshkilati we Türkiye hökümitige muraji’et qilidu. Muhemmed Imin Bughraning Iysa Yüsüp Aliptékin we bashqa septashliri bilen birlikte élip barghan japaliq tirishchanliqliri axiri netije béridu we Keshmirge toplanghan Sherqi Türkistan muhajirliri waqitliq bolsimu hindistan hökümitining asanliq yaritip bérishige érishidu. Muhemmed Imin Bughra Türkiye hökümitige arqa- arqidin iltimas qilip, muhajirlarni Türkiyige qobul qilishni telep qilidu 1952 — yili 3- ayning 13- küni Türkiye hökümiti ministirlar kabinéti resmi qararname maqullap 1850 neper Sherqi Türkistanliq siyasi panaliq tiligüchilerni (bulardin mingdin köpreki qazaqlar idi) resmiy köchmen süpitide Türkiyige kélip olturaqlishishni qobul qilidu. Shundaqla yuqiriqidek 1949 we 1952 — yilliri arisida Se’udi Erebistangha bérip turghan Sherqi Türkistanliqlarning iqamet(qanunluq turush ruxsiti) mesililirinimu yuqiriqidek tirishchanliqlar bilen hel qilidu. Muhemmed Imin Bughra 1952 — yili Türkiyige kélidu we 1955 — yili Türkiye jumhuriyiti puqraliqigha ötidu. Bu, dunyada “soghuq urush” ning taza ewjige chiqqan dewri bolup, Türkiye bolsa “gherb dunya” urush sépige mensup bolghan we Kuriye urushigha qatnashqan yillar idi. Muhemmed Imin Bughra bu weziyette Sowét Rusiyisi we kommunist xitaylargha birlikte qarshi turushning muhimliqini teshebbus qilidu we Gherbiy Türkistanliq Kafkasiye, Idil Oral we Ezerbeyjanliq milli rehberler bilen «türk- birliki», «türk ortaq furunti« gha oxshash teshkilatlarni qurushqa küch chiqiridu . U 1952 — yilidin bashlap, dunya islam teshkilatining Sherqi Türkistan wekili bolidu. Bu teshkilatning Mekke, Baghdat, Karachi, Téhran we Kahire qatarliq yighinlirigha qatnishidu. 1953 — yili Istanbulda, Türkche “Türkistan” Türkistan isimlik ayliq zhurnal chiqiridu. Shundaqla Sherqi Türkistan xelqining weten dawasini, küreshlirini Türk xelqige we pütün dunya jama’etchilikige anglitish üchün harmay- talmay xizmet qilidu 1956 — yili Türkche we Inglizche tillarda “Türkistan awazi” isimlik zhurnalni chiqiridu. Ereb we Asiya döletlirige bérip Sherqi Türkistan dawasini anglitidu. Uning ”Azadliq radi’osi” we “Amérika awazi” qatarliq radi’olardin sözligen Türkche, Erebche we Parsche nutuqliri Ottura we Yéqin Sherqte, Sherqi Türkistanda we pütün dunyada yangrashqa bashlaydu. hijaz qurultiyi 1954 — yili 9- ayning 1- küni Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa Yüsüp Aliptékinlerning riyasetchilikide Se’udi Erebistanning Jidde shehiride tarixta tunji qétimliq qurultay bolghan “hijaz qurultiyi” ni achidu. Qurultayda asasliq töwendiki mesililer muzakire qilinghan. a. Sherqi Türkistanning musteqilliq dawasini janlandurush, b. Musteqilliqimizgha érishish üchün qandaq xizmetlerni qilishimiz lazim. c. Milletchi xitay (gomindang) bilen birlikte xizmet qilish- qilmasliq, d. Milletchi xitaydin iqtisadi yardem élish- almasliq, Bu qurultay 9 — ayning 1- künidin 5- künigiche, besh kün dawam qilidu. Shundaq qilip qurultaygha qatnashquchilar: Sherqi Türkistanni kommunist xitay we zalim ruslarning qolidin qutuldurush üchün teshebbuskarliq bilen milletchi xitaylar bilen muzakire élip bérish arqiliq milletchi xitaygha Sherqi Türkistanning musteqilliqini étirap qildurush, eger milletchi xitay Sherqi Türkistanning tuluq musteqilliqini étirap qilmisa, Sherqi Türkistanning musteqilliq dawasini “Birleshken Milletler Teshkilati” (birleshken döletler teshkilati) gha sunup, pütün dunyagha anglitish arqiliq milletchi xitayni Sherqi Türkistanning musteqilliqini étirap qilishqa mejburlash üchün Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa Yüsüp Aliptékinni Sherqi Türkistandiki sekkiz milyon, muhajirettiki on ming uyghurgha wakaliten uyghurlarning toluq hoquqluq wekili qilip saylap chiqidu. Wakaletnamigha texminen ikki yüz ellik kishi imza atqan bolup, bu imzalardin 207 sini oqughili bolidu . Bu wakaletname ikki nusxa yézilip, bir nusxisi Muhemmed Imin Bughragha, yene bir nusxisi Iysa Yüsüp Aliptékinge tapshurup bérilidu. Muhemmed Imin Bughra we Iysa Yüsüp Aliptékinlar 1958 — yili dunya jama’etchilikining we bolupmu, islam dunyasining qollishini qolgha keltürüsh üchün pewquladde küch serp qilidu. Yene bir tereptin shu chaghdiki milletchi xitayning Türkiyide turushluq elchisining Sherqi Türkistan heqqidiki yalghan- yawidaq bayanlirigha qarita reddiye bérip maqaliler élan qilidu. 1961 — yili Türkiye hökümiti Muhemmed Imin Bughragha Türkiye parlamintida ministir bolush toghriliq teklip sunidu. Muhemmed Imin Bughra Türkiye hökümitining qilghan teklipige rexmet éytish bilen birge chirayliq ret qilip: — “Bu teklip méni ghururlandurdi, emma epsuslinarliq bilen ret qilishqa mejburmen, chünki Sherqiy Türkistan mesilisi yerlik siyasetke qarighanda téximu muhim we ulugh bir mesile” dégen. U Türkiyining eyni zamandiki rehberliridin IsmetInönü , Adnan Mendérés we Jamal Yüksel Pasha lar bilen körüshken. Bu üch isim Türkiyide bir- birige oxshimaydighan üch siyasiy éqimni körsitidu. Muhemmed Imin Bughraning pütün hayati din, millet we weten yolida japa- musheqqetlik, tillargha dastan bolidighan keskin küreshler bilen tolghan. U shexsiy hayatida mustehkem irade bilen addi- sadda yashighan. Muhemmed Imin Bughraning Türkiyidiki hayati nahayiti japaliq we yoqsulluq ichide ötken. Éghir- yénik herqandaq ish bolsa qilip, bir tiyin, bir tiyindin iqtisad qilghan pullirigha Sherqi Türkistanning ehwalini tonushturup yazghan yazmilarni sheherning chong meydanlirida, töt kocha doqmushliri we ademler köp ötidighan yollargha kélip, ötüp kétiwatqan kishilerge tarqatqan. Kechte yénip kélidighan waqtida kocha aptuwuzigha bélet alidighangha pulisi yoq, qehritan soghuqta ach qursaq, 8- 10 kilométir yolni piyade méngip öyige yétip barghiche saqal- burutlirini muz tutup ketken. Aghrip yétip ketkenliride dawalinishqa pulisi yoq, meschit jama’iti yighish qilip apirip dawalatqan . eserliri 1. “qasa’idi wetiniye” 1937- yili (Afghanistanda neshr qilinghan bolishi mumkin) 2. “Sherqi Türkistan tarixi” birinchi neshri Keshmir, 1941 — yili. ikkinchi neshri “milli inqilab qismi” Keshmir, 1970 — yili. Toluqlanghan neshri Enqere, 1987 — yili. Kiril herpliri bilen köchürülgen neshri Almuta, 1991 — yili. hazirqi zaman uyghurche neshri Enqere, 1998 — yili 3. “Uyghurche, Parsche, Erebche shé’irliri toplimi” Kabul, 1942 — yili. 4. “qelem kürishi(uyghurche) birinchi neshri Ürümchi, 1948 – yili, ikkinchi neshri Enqere 1990 — yili. 5. “weten qayghusi” — (tuluqlanghan shé’irlar toplimi) Enqere, 1990 — yili. 6. «Doğu Türkistan’in Tarihi, Coğrafi ve şimdiki Durumu»(Sherqi Türkistanning tarixi, jughrapiyisi we hazirqi ehwali (türkche 1952 — yili, Istanbul. 7. «Türk Yürtlarında Arab- İslam Futuhatı» (Türk yurtlirida ereb- islam fetihliri) (türkche) Istanbul 1954 — yili. 8. «Doğu Türkistan’ın Hürriyet davası ve çin siyaseti» ( Sherqi Türkistanning musteqilliq dawasi we xitay siyasiti) (Türkche) 1954 — yili, Istanbul. 9. «Doğu Türkistan kızıl muhtariyeti Red Eder»(Sherqi Türkistan kommunist aptonom rayonini ret qilidu ((türkche) Enqere, 1955 — yili. 10. «Taşkent Konferansı’nın İç Yüzü ve kominist memleketlerdeki Yazarların durumu» (Tashkent yighinining ichki yüzi we kommunist döletlerdiki yazghuchilarning ehwali ( (Türkche we inglizche) Enqere, 1959 — yili. 11. «Tibet ve Doğu Türkistan Hakkında Bilinmeyen Siyasi Konular» (Tibet “shizang” we Sherqi Türkistan heqqide bilinmigen siyasi ehwallar) (Türkche) 1959 — yili 12. «Dehli Konferans ve Tibet»(Déhli yighini we Tibet) (türkche we inglizche) Enqere, 1960 — yili. 13. «Doğu Türkistanda Radi’o’aktif Serpıntimı ya kızıl komplomu?» (Sherqi Türkistanda “atum bombisi siniqi élip bérshmu” yaki xitay kommunistlirining Sherqi Türkistan xelqige ziyankeshlik qilish üchün birliship pilanlighan süyiqestimu?) ( türkche) Enqere, 1961- yil. 14. «Şarki Türkistan ve Hürriyet Savaşları» (Sherqi Türkistan we musteqilliq üchün élip bérilghan urushlar) (türkche) Enqere, 1962 — yili. 15. “Muhemmed Emin Bughra eserliri” ( tallanmilar), (uyghurche) bu kitab Muhemmed Imin Bughra wapatining 50 — yilliqini xatirlesh munasiwiti bilen 2015 — yili 6- ayning 14- küni Abdujélil Turan ependi teripidin teyyarlinip, Teklimakan uyghur neshriyati teripidin Istanbulda neshr qilindi. Muhemmed Imin Bughra eyni zamanda bir opéra yazghuchisidur. Uning “Qutluq türkan opérasi”» Kutluk-Türkan Operasi isimlik sehne esiri, 1984 — yili neshir qilinghan bolup, bu eser uning edebiyattiki talantini otturigha qoyghan muhim eserlerdin birsi bolup hésablinidu. Bu tarixi opéra 7 perde 17 körünüshlük bolup, 8 — esirde qurulghan uyghur döliti xaqani Yulugh xaqanning oghli Qutluq Tékin bilen Kucha xaqanining xaqani Kün xanning qizi Türkan Térimning muhebbiti we buning bilen birlikte uyghur dölitide otturigha chiqqan qalaymiqanchiliqlar ekis ettürülgen. Terjime eserliri “Tarixi Reshidiy”: mikro filimge élinghan orginal qol yazmisi, Parsche nusxisi we birinchi tomining Türkiye türkchisige terjimisi. Bu matériyallarning bir foto kopiyisi Bughra a’ilisi teripidin haji Nurhaji arqiliq xitay tarix penliri akadémiyisige bérilgen. neshir qilinishni kütüp turghan eserliri 1. “Sherqi Türkistan tarixi” 2- tom (orginal wesiqiler we izahatlar qismi ) 2. “Xelqara teshkilatlargha, hökümetlerge yollighan muxtira”(mémorandum) lar we mektupliri, 3. “Xelqara yighinlarda sözlengen nutuqlar”, 4.”Gézitchi we zhurnalistlargha bergen bayanatliri”, 5. “Dölet erbabliri we alimlar bilen yézishqan xetliri”, 6. “Not ( shexsi qisqa xatire) liri we mektupliri”, 7.”Bughra elbomliridin tallanmilar” (foto süretler). Uning uyghurche, türkche erebche, parsche metbu’atlarda élan qilinghan we élan qilinmighan 1400 misragha yéqin shé’irliri bar bolup, uning Pamir taghliridiki sepiri jeryanidiki japaliq kechürmishlirini bayan qilghan épik dastani,”Shungqarim” namliq shé’iri, “Weten bizningdur” qatarliq shé’irliri uning ichki rohiy dunyasini échip berse, “oyghan millet”, “silkin”, “toplan” qatarliq shé’irliri milletni azadliq we erkinlik üchün küreshke chaqiridu. Bulardin bashqa uning 4000 parchidin artuq mektub we maqaliliri arxiplarda saqlanmaqta iken. Yurt we Millet Eqli bar bolghan öz yurtini jan üstide, Tejrübe ehli tutar millitini janan üstide. Yurtuni söygen yashar izzet iman üstide, Millitini söymigen ölgey pishman üstide. Sherqi Türkistan inqilabining ataqliq rehberliridin biri, Xoten iqilabning bash qomandani, dini alim, yéqinqi zaman Sherqi Türkistan tarixidiki 3 ependi dep tonulghan ependilerning ikkinchisi, merhum Muhemmed Imin Bughra 1965 — yili 6- ayning 14- küni 64 yéshida Enqerediki öyide hesiret ichide wapat bolidu. Merhumning jinazisigha Sherqi Türkistan hem Türkiyining bayriqini yupuq qilip yépip, Türkiyining resmi dölet murasimi bilen namizi oqulup Enqerening Jébéjidiki esri zaratliqi Cebeci Asri Mezarlığıgha depne qilinidu. paydilanghan menbeler . “Sherqi Türkistan tarixi” Muhemmed Imin Bughra. 1998- yili, Enqere . “Nijat yoli” 95 – bet . Muhemmet Qasim Damollam Hesreti, Teklimakan uyghur neshriyati, 2000 — yil 6 — ay Istanbul- Türkiye .”ASYADA BEŞ TÜRK” ADİL HİKMET BEY. ötüken neshriyati. türkche 4- neshri 337 — 338- betler http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/muhammad-emin-bughra-12252011205026.html http://turkistantimes.com/uy/news-166.html http://www.akademiktarih.com/biyo’iler-makaleler-51/787-mehmet-em-bu’a-ve-onun-k-ylk.html http://docplayer.biz.tr/10134187-Tarihte-duzenlenen-ilk-dogu-turkistan-kurultayi-hicaz-kurultayi-1-5-eylul-1954.html http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/medeniyet-tarix/altay-neshiriyati-02012016225120.html