Mirsultan Osman-uly

Mirsultan Osman

yollanghan waqit : 2013 — yili 12 — ayning 02- küni 05:02 | aptor : A . T. Murad | menbe : xelq tori

Mirsultan Osman 1929 — yili 7 — ayning 31 — küni Qazaqistan jumhuriyitining Yarkent shehiri Aqkent yézisida Xoten qaraqashliq Aznibaqi ailiside dunyagha kelgen. 1932- yili atisi bilen bille Ghulja shehirige qaytip kélip shu yerde oqughan we 1943- yili Ili bilim yurtini püttürgen. Ghuljida üch wilayet inqilabi partlighandin kéyin, üch wilayet inqilabi yashlar teshkilati orginida katip we organ zhurnilida korréktor bolup ishligen. 1951- yili Béyjinggha bérip merkiziy milletler instituti az sanliq millet kadirlirini yétishtürüsh kursida bilim oqughan. Mirsultan Osman bir yildin artuq bilim ashurghandin kéyin, merkiziy milletler institutigha oqutquchiliqqa élip qélinghan we xenzu oqughuchilargha uyghur tilidin ders bergen (1952- yili Li Jingwéy, Chén Zongjén, Jin Shiyangyi, Lu Bingrong, Gaw Shijé… qatarliqlargha uyghur tilidin ders bergen). U ene shu yillardin bashlap ana tilini chongqurlap öginish we tetqiq qilishni bashlighan. 1957- yili Shinjanggha qaytip kelgen we 1965- yilighiche Shinjang uniwérstétida oqutquchi bolghan, 1965- yili
Sh U A R milletler til-yéziq xizmiti komitétigha yötkelgen we 1979- yilighiche shu yerde xizmet qilghan. 1979- yili 11- ayda Sh U A R ijtimaiy penler akadémiyisi til tetqiqat orni qurulghanda, mezkur orungha teqsim qilinghan we 1989- yilighiche mezkur orunda xizmet qilghan. 1989-yilidin bashlap 1997- yili dem élishqa chiqquche Sh U A R milletler til- yéziq xizmiti komitétida xizmet qilghan.
Alim özining ana til ishqi bilen yanghan ottek qizghinliqi bilen 1950- yillirining kéyinki yérimidiki ashu japaliq sharait dewrdin bashlap, bowimiz Mehmud Kashgheri izidin méngip uyghur tili dalalirini, yéza-qishlaqlirini aylinip tekshürüshke bashlighan. U uyghur tili bayliqini tekshürüsh üchün 1955- yili Qeshqer sheher ichi, Opal yézisi, Peyziwat nahiyiside; 1956-, 1957- yilliri Xoten wilayitining Guma, Qaraqash, Élchi, Lop, Chira, Niya, Kériye nahiyiliride til tekshürgen. Til tekshürüsh matériyalliri qélin töt xatirige yézilghan bolup, eyni waqitta junggo ijtimaiy penler akadémiyisi milletler tetqiqat ornigha tapshurup bérilgen. 1960- yili 5- aydin 10- ayghiche Lopnur nahiyisining Mirsali, Küzlek, Tikenlik (hazirqi déhqanchiliq 2- déwiziyisi 34- polk turushluq orun) yézilirida, Chaqiliq nahiyisining Miren yézisi we Yéngisuda til tekshürgen. 1962- yili uyghur edebiy tilining teleppuz mesilisini merkez qilip Turpanning Astane yézisi we Ürümchide til tekshürgen. 1965- yili uyghur edebiy tilining imla lughitini tüzüshte bezi mesililerni éniqlash yüzisidin Qeshqer sheher ichi we Xoten Élchida til tekshürgen. 1967- yilidiki qazaq tilini tekshürüsh xizmitide Ili, Altay rayonida yétekchi bolup til matériyallirini xatiriligen hemde qazaq tilini tekshürüsh matériyallirini eyni waqitta Ili oblastliq milletler til-yéziq xizmiti komitétigha tapshurup bergen.
1979- yili Sh U A R ijtimaiy penler akadémiyisi til tetqiqat ornigha xizmetke chüshken. 1980- yili «Diwanu lughatit türk»ni neshrge teyyarlash munasiwiti bilen bezi léksikiliq mesililerni éniqlash we Mehmud Kashgherining meqberisini izdesh üchün Atush, Qeshqer Konasheher we Yéngihésar nahiyiliride tekshürüshte bolghan. 1986- yili uyghur tili dialéktlirining chégrisini ayrish boyiche Atush, Yeken, Qaghiliq, Mekit, Yopugha, Maralbéshi, Kelpin, Aqsu, Kuchar nahiyiliridiki til tekshürüshke qatnashqan. 1986- yili Xotenning Langru kentide til tekshürüshte bolghan. 1988- yili Pichan nahiyisining Dighar, Lükchün yézilirida til tekshürgen. 1989- yili Qaghiliq nahiyisining Paxpu yézisida til tekshürgen. 1996- yili 5- aydin 7- ayghiche Qumul wilayitining Tömürti, Aqqash (Dangsing) qatarliq jaylirida til tekshürüsh xizmitige kespiy yétekchi bolup qatnashqan. 1987- yili tetqiqatchi (aliy derije) unwanigha érishken. 1988- yili aptonom rayon derijilik gewdilik töhpe qoshqan munewwer mutexessis bolup bahalanghan. 1989- yilidin 1994- yilighiche Sh U A R boyiche munewwer mutexessislerni bahalash guruppisining ezasi bolup ishligen. 1991-, 1992- yili Qaghiliq nahiyiside til tekshürgen. 1991- yili «Dölet derijilik töhpe qoshqan munewwer mutexessis» bolup bahalinip, alahide teminattin behrimen bolghan. 2005- yili Qeshqerde échilghan «Mehmud Kashgheri tewellutining 1000 yilliqini xatirilesh memliketlik ilmiy muhakime yighini»da «Diwan» tetqiqatida töhpikar alim bolup mukapatlanghan.
Alim bir ömür tiriship üginish, tetqiq qilish arqiliq Orqun-Yénisey (türk- ronik) yéziqi, qedimki uyghur til- yéziqi, Chaghatay uyghur til-yéziqlirini ügengen we moshu yéziqlardiki klassik yazmilarni tetqiq qilghan. Yash waqitliridin tartipla til üginishke ehmiyet bergenliktin, xenzu, pars, qazaq, türk tilliridin bimalal paydilinalaydighan sewiye yetken.
1964- yili tilshunas Nesrulla Yolboldi bilen birliship yazghan üch qisimliq «hazirqi zaman uyghur tili» namliq kitabi yéngi yéziqta neshr qilinip tarqitilghan.
1977- yilidin 1984- yilighiche «Diwanu lughatit türk»ni hazirqi zaman uyghur tiligha terjime qilip neshrge teyyarlash xizmitige qatnashqan we ikki tomining muherrirlikini ishligen. «uyghurche- xenzuche lughet»ning Shinjang xelq neshriyati neshr qilghan yéngi yéziq nusxisini tekshürüp békitish xizmitini ishligen. 1984-, 1988-, 1997- yilliri «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining imla lughiti», «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining teleppuz lughiti», «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining teleppuz we imla lughiti» (bash tüzgüchi)ni tüzüshke qatnashqan we mesul muherrirlikini ishligen. «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining teleppuz we imla lughiti» Sh U A R boyiche ijtimaiy pen tetqiqat eserlirini bahalashta 2- derijilik mukapatqa érishken. 1991- yili tilshunas, türkolog Metréhim Sayit bilen birliship tüzgen «qisqiche tilshunasliq lughiti» Shinjang xelq neshriyati teripidin neshr qilinghan. U asasliq küch bolup ishligen «hazirqi zaman uyghur tilidiki tinish belgiliri we ularning qollinilishi» namliq kitab 1991- yili Shinjang xelq neshriyati teripidin neshr qilinghan. 1988- , 1989- yilliri «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining akustikiliq tetqiqati» digen kitabni tüzüshke qatnashqan. Bu kitab 1993- yili Shinjang xelq neshriyati teripidin neshr qilinghan. 2002- yilidin 2006- yilighiche «uyghurche-xenzuche chong lughet»ni tüzüsh xizmitige qatniship ghelibilik tamamlap neshrdin chiqarghan. 1990- yili alimning «hazirqi zaman uyghur tili dialéktliri» namliq kitabi Shinjang yashlar-ösmürler neshriyati teripidin neshr qilinghan. Kitab uyghur tili dialékitliri üstide élip bérilghan etrapliq tetqiqatning mehsuli bolup, «hazirqi zaman uyghur tili dialétktlirini bölüshning toghra ölchimi, shu ölchem boyiche uyghur tili dialékitlirining bölünüshi (jümlidin asasiy jughrapiyilik chek-chégrisi), her bir dialéktning, xususen hazirqi zaman uyghur edebiy tilining asasiy dialékti bolghan merkiziy dialéktning muhim alahidilikliri, ularning edebiy til bilen bolghan ichkiy baghlinishi, her bir dialéktqa tewe shéwiler we bashqa alaqidar mesililer janliq, tipik matériyallar bilen bir qeder tepsiliy bayan qilinghan». Bu kitab bizning uyghur tili dialéktlirini üginishimizde yétekchi matériyal hésablinidu. Bu kitab 1990- yili Sh U A R boyiche pelsepe-ijtimaiy pen tetqiqat netijilirini bahalashta 2- derijilik mukapatqa érishti. 1997- yili Shinjang pen-téxnika sehiye neshiriyati «hazirqi zaman uyghur tilining Qumul shéwisi» namliq kitabni neshr qildi. Bu kitab, alimning musheqqetlik emgikining mehsuli bolup, Qumul wilayetlik qedimki eserler ishxanisidikiler waliy mehkimige doklat yollap testiqlitishi arqisida, ular alimni teklib qilip bir guruppa qurghan, bu guruppa alimning kespiy yétekchilikide 1996- yili 5- ayning 17- künidin 7- ayning 1- künigiche tekshürüshte bolghan. Bu guruppa alimning yétekchiliki we biwasite qol sélip ishlishi netijiside «Qumul shéwisining heqiqeten merkiziy dialékt rayoni ichide alahide ehmiyetlik bir shéwe ikenlikini, edebiy tilni béyitishta nahayiti muhim rol oynaydighanliqini körsetti», shundaqla «bu sahediki muhim bir boshluqni toldurdi». Bu eser Malowning mushu heqtiki kitabidin kéyinki dewr bölgüch ehmiyetke ige muhim we mexsus eser hésablinidu. 1999- yili Shinjang uniwérsitéti neshriyati «hazirqi zaman uyghur tilining Lopnur dialékti» namliq kitabining qisqartilghan xenzuche neshrini neshr qilip tarqatti. Bu kitab alimning 1961- yili Lop rayonida élip barghan alte ayliq tekshürüsh matiriyalliridin qolida saqlinip qalghanliri we kéyinki tetqiqatlirini asas qilip yézip chiqip, Lopnur dialéktining pütün alahidilikini yorutup bergen. Bu Lopnur dialéktining pütün ehwalini yorutushta mölcherligüsiz ehmiyetke ige ilmiy eser hésablinidu. 2006- yili bu eserning toluq nusxisi Shinjang yashlar-ösmürler neshriyati teripidin uyghurche neshr qilinip oqurmenler bilen yüz körüshti. Bu ilmiy eserning yene bir muhim alahidiliki shuki, uninggha Lopnur dialéktini yorutup béridighan mol tarixiy qimmetke ige éghiz ijadiyiti eserliri, xelqara transikripsiye bilen esliy teleppuzi boyiche élan qilinghan. Bu kitab Lopnur dialéktini chüshinishtila emes, belki Lopnur xelq éghiz edebiyatini, bu el éghiz edebiyati arqiliq lopluqlar we Lopnur xelqini chüshinishte intayin zor qimmetke ige. 2004- yili Shinjang xelq neshriyati alimning «hazirqi zaman uyghur tilining Xoten dialékti» namliq kitabini neshr qilip tarqatti. Bu kitab alimning 1956- yili 9- aydin 1957- yili 3- ayghiche bolghan til tekshürüsh dawamida igiligen matériyalliridin özide saqlinip qalghanlirini asas, kéyinki tekshürüshte érishken matiriyallirini qoshumche paydilinish matériyali qilip yézip chiqqan. Alim yene Shinjang ijtimaiy penler akadémiyisi til tetqiqat orni tüzgen «hazirqi zaman uyghur tilining dialékt-shéwiliri lughiti» namliq kitabqa ilmiy yétekchilik qilghan hemde lughetning tehrirlikini qilghan. 2008- yili Shinjang xelq neshriyati neshr qilish aldida turghan «Türkiy tillar diwani»ning uyghurche yéngi, mukemmel nusxisini tüzitip békitishke yétekchilik qilghan. U hazir yene Sh U A R milletler til-yéziqi xizmiti komitéti teshkilligen aptonom rayonning alahide tetqiqat témisi «orqun abidiliri sözlüki»ning kespiy yétekchisi bolup ishlewatidu. Alimning yuqiriqi kitablardin bashqa, nurghunlighan yuqiri ilmiy qimmetke ige maqaliliri bar. Bulardin «9- esir ottura türkiy til yadikarliqliridiki ї heripi we u ipade qilghan tawush toghrisida mulahize» («uyghur tili mesililiri» 1984- yili uyghurche neshri), «hazirqi zaman uyghur tilining Lopnur dialékti» («türkiy tillar tetqiqati (2)», milletler neshriyati 1983- yili uyghurche neshri), «Chaghatay tili toghrisidiki bezi qarashlirimiz» (merhum ustaz Xemit Tömür bilen birliship yazghan, «Shinjang uniwérstéti ilmiy zhornili», 1993- yili 1- san), «Mehmud Kashgherining yurti, hayati we qebrisi toghrisida» (ustaz tilshunas Ibrahim Mutiy bilen birliship yazghan, «Tarim» zhurnili 1984- yilliq 3- san, «Mehmud Kashgheri» namliq kitab, rusche zhurnal «Sowét türkologiyisi» we Qazaqistanda chiqidighan «Uyghur tili mesililiri»de élan qilinghan), «Mehmud Kashgheri we u ‹Diwanu lughatit türk›de bayan qilghan edebiy til heqqide» («Mehmud Kashgheri» namliq toplam 1985- yili Qeshqer uyghur neshriyati neshri), «Qutadghubilik›te ipadilengen edebiy til toghrisida» (Xemit Tömür, Amine Ghapparlar bilen birliship yazghan. «Shinjang ijtimaiy penler tetqiqati» zhurnili 1997-yili 2-, 3- san), «hazirqi zaman uyghur tilidiki rewishler toghrisida» («til we terjime» zhurnili 1993- yili 2- san), «Qutadghubilik›te ghu // gü qoshumchiliri arqiliq yasalghan isimdashlarning qollinilishi» («til we terjime» zhurnili 2005- yilliq 4- san), «Qaghiliq nahiyisining Paxpu shéwisi toghrisida» (tilshunas Amine Ghappar bilen birliship yazghan, «til we terjime» 1990- yili 3- san), «hazirqi zaman uyghur tilidiki teqlid sözler toghrisida»… qatarliq nechche on maqalisini misal qilish mümkin. Mirsultan Osman yene «Jahannema» (Ayazbék Qushchining dastani, 1985- yili neshri), «uyghur shiwiliri sözlüki» (Ghulam Ghopuri tüzgen) … qatarliq kitablarning mesul muherrirlikini ishlesh bilen bille, Chaghatay uyghur yéziqidiki bir qisim eserlerni neshrge teyyarlap élan qildurghan.
Yuqiriqilardin bashqa, alim yene nurghun shagirtlarni terbiyiligen bolup, ular memliketning herqaysi jaylirida uyghur tili tetqiqatining gholluq küchliridin bolup töhpe qoshmaqta.

Amraq-arxiwi 2013 — yili 12 — ayning 02- küni