Ikkinchi Bab. Kengsu (gensu) Qaghanliqi

Ikkinchi Bab. Kengsu (gensu) Qaghanliqi
(848 — 1036-zhillar)

Orxundiki Uyghur Qaghanliqi parchilan’ghan dewirde, toqquz-Uyghurlar terkibidiki Yaghliqlar qebilisidin chiqqan sherqiy Uyghurlarning bir qismi Kengsu (xitayche Xési, hazir Gensu, emdi Uyghur zhilnamilirida Xéshi karidori Kengsu dep atilidu) rayonigha köchüp bardi, bu dewirde Kengsu Tibetning istélasi astida turatti. Lékin Xéshi karidorida bu waqitta Türk Qaghanliqi (745-zhil) parchilan’ghandin kéyin qachqan Uyghur étnoqandash qebililiri yashatti. Bu qalaymiqan mesile boyiche mutexessislerge muraji’et qilayli. Qazaqistanliq tarixchi Dawut Isiéw mundaq dep tekitleydu: «Gensugha köchüp kelgen Uyghurlar Tibettin özlirining wessallighini étirap qilishqa mejbur bolghan, lékin ular Tibetning ajizliqidin paydilinip, 847 — 848-zhilliri musteqil gensu qaghanliqini wujudqa keltürdi. . . Buningda Tibet bilen diplomatik we bashqa alaqilar saqlinip qalghan» (Давут Исиев, «К характеристике администраторной системи Ганчжоуского уйгурского каганата» . Москва, 1979, част 1, с. 139) . Bu pakitlardin 840-zhilgha kelgende Kengsu Uyghur Qaghanliqi qurulghan, emdi toqquz Uyghur qebililiri ittipaqidiki Uyghurlar uning yadrosi bolghan dep xulase chiqirish mumkin. Lékin emeliyette 870-yilghiche qaghanliqning Tibetke nisbeten béqindiliqi shertlik haldila bolghan. Turpan Qaghanliqi tesir da’iriliri üchün Xitay bilen Tibet otturisida yüz bergen urushtin we ularning kéyin ajizlashqanliqidin paydilinip, 865 — 866-zhilliri tibetliklerni Kengsu rayonidin toluq haydap chiqardi. Shundaq qilip, 870-zhili Kengsu Uyghur Qaghanliqi Turpan Uyghur qaghanliqining herbiy yardimi bilen öz suwérénitétini eksige keltürdi.
Qaghanliqning tewesi sherqte Xuanxé deryasighiche, gherbte — Turpan qoghunlirighiche, shimalda — Gobi chöligiche, emdi jenubta Kukunor köligiche sozulatti. Qaghanliqning paytexti gensu shehiri bolghan idi (Gensudiki hazirqi Janyé shehiri) , shuning üchün Xitay menbeliride qaghanliq gensu Qaghanliqi dep atilidu.
Uyghurlar teripidin yéngi musteqil qaghanliqlarni (Turpan, Kengsu) shundaq chapsan wujudqa keltürüshining sewebliri töwendikilerdin ibaret:
— Birinchidin, bu yerlerde Uyghur we ulargha qandash ahalining yashighanliqi;
— Ikkinchidin, VIII esirning axiridin bashlap bu rayonlargha öz hökümranlighini ornatqan Tibetning ajizlashqanliqi;
— Üchinchidin, Tang sulalisining berbat bolushigha élip kelgen IX esirning axiridin bashlan’ghan Xitaydiki ammiwi we uzaqqa sozulghan déhqanlar qozghilangliri.
Xitayning asasiy herbiy küchliri ichki qarimu qarshiliqlargha jelp qilin’ghan idi. Buning netijiside 906-zhili kidanlar siyasiy hakimiyetni ongayla qolgha keltürüp, Xitay we Mongghulstan tewelirining qisimlirida Lyao dölitini qurdi. Shundaq qilip, Turpan, Kengsu Uyghur qaghanliqliri shekillen’gen dewirde Xitay özining ichki mu’emmaliri bilen bend bolghan idi. Xitaylar bu dewrni «Besh sulale — on padishahliq» dewri dep ataydu. Shuning üchün X esirning zhigirminchi yillirida Kengsu Qaghanliqi kücheydi we peydin pey öz tewesini sherqte Lenjughiche kéngeytti. Anche chong bolmighan Kengsu dölitining rehberliri yaxshi shert shara’ittin paydilan’ghan halda Tibet we xoshna Xitay xanliqliri bilen teng hoquqluq diplomatik munasiwetlerni ornatti. Tarixchi A. G. Malyawkin bu heqte mundaq dep tekitleydu: «Besh sulale» dewride gensu we Sichju wilayetliride yashighan Uyghurlar Xitay döliti bilen alaqe ornatqan gensu Uyghurliri bir nechche qétim Xitay sariyigha kelgen. . .» (Малявкин А. Г., «Материали по истории уйгуров в Х — ХII вв.» Новосибирск, 1974, с. 43) . Bu yerde shuni eslitip ötüsh orunluqki, impérator Sin Shixuandi dewridin bashlap (miladidin ilgiriki 259 — 210-zhillar) Xitayda impérator sariyining alahide resim-qa’idiliri qéliplashqan idi. Étikét boyiche barliq chet döletler alaqe qilghanda Xitay impératorining ular üstidin üstünlükini étirap qilishi, kelgen elchiler özlirining itaetmenligini ipadilishi, elchilerni qobul qilishning haqaretlik resim-qa’idilirini bashtin kechürüshi lazim idi. emdi mundaq hashametlik heriketler Xitayning suwérénitétini resim qilishi lazim idi. Öz elchilirini Xitaygha ewetidighan barliq memliketler, ular elchilik yarliqlirini we soghilarni tapshurghandin kéyin impératorning wassalliri dep élan qilinatti. Bu «diplomatik resim-yosun» Xitay zhilnamichiliri teripidin bayan qilinatti. Shundaq qilip, saxtilashturulghan menbeler tüziletti. Hetta tawarlarni élip kelgen soda karwanlirining kélishimu séliq tölesh süpitide jakarlinatti. Uzaq waqitlarghiche peqet Uyghur sodigerlirila Xitaygha tawar yetküzüp turdi. Bularning hemmisi we shundaqla Xitayning en’eniwi siyasiy iqtisadiy bésimi hem herbiy xowupi qoshnilarni pat-patla Xitay bilen bolghan öz ara munasiwetlerde mesilini diplomatik hel qilish yollirini izdeshke we shu jümlidin waqitliq wessalliqni qobul qilishqa mejburlaytti.
Uluq Yipek yoli ötidighan Xéshi karidorini nazaret qilghan Kengsu Qaghanliqi Xitayni Gherb bilen baghlashturidighan muhim rolni oynashqa bashlidi, bu bolsa Sun sulalisi dewridiki Xitayning melum derijidiki siyasiy iqtisadiy musteqilliqini teminlidi. Lenjuning sherqiy shimalida qurulghan Tangghut döliti X esirning béshidin bashlap Kengsu döliti bilen üzlüksiz düshmenliship keldi. Tangghutlar pat-patla Xitaygha ötidighan Uluq Yipek yolini tosuwalatti. Uyghur qaghanliqining tangghutlar we kidanlar bilen tinchliq ittipaqini tüzüshke bolghan barliq urunushliri meghlubiyet bilen ayaghlashti. Shuning üchün Sun sulalisi, xuddi ilgirikidek mahirliq bilen zhürgüzülgen hiyle neyrengler yardimi bilen Uyghurlarning, tangghutlarning we kidanlarning yéqinlishishigha yol qoymidi we, eksiche, ularning menpe’etlirini bir-birige qarimu qarshi qoydi.
Axiri bolghusi impérator Yuan Xao yolbashchilighida 1036-zhili Tangghut eskerlirining nöwettiki qétim hujum qilishidin kéyin Kengsu Qaghanliqi öz musteqilliqidin ayrildi. Uyghur qaghani Élogé düshmen’ge esirge chüshkendin köre özini özi öltürüwélishni sherep dep bildi. Kengsu Uyghur Qaghanliqi 188 zhil mewjut boldi.
Kengsu Uyghur döliti parchilan’ghandin kéyin Uyghurlarning asasiy qismi özlirining Turpan qaghanliqidiki étnoqandash tughqanliri tewesige köchüp bardi, emdi az bir qismi öz ornida qaldi. Ular hazirmu Gensuda yashaydu. Xitay statistikisi ularni «Sériq Uyghurlar» dep ataydu. Ular ming zhilgha yéqin dewr jeryanida özlirige düshmen étnikiliq muhitta tilining ayrim éléméntlirini, dinini we en’enilirini saqlap qalalighan.
Bashta Tang sulalisi, andin Xitayning Sun sulalisi bilen öz ara zich soda iqtisadiy alaqilerni élip bérish munasiwiti bilen Kengsu dölitidiki siyasiy tüzilish we memuriy dölet bashqurushi bir qeder zamaniwilashturuldi. Kengsu Qaghanliqi mewjut bolghan deslepki yüz zhilliqta qaghan hakimiyiti küchlük bolghan idi, lékin ikkinchi yüz zhilliqning otturidin bashlap u ajizlashti. Qaghan’gha yéqinlarning hakimiyiti: bolupmu uning ayallirining (xotunlarning) , shahzadilerning, melikilerning we qaghanning bashqa uruq tughqanlirining, shundaqla ayrim teweler hakimlirining hakimiyiti kücheydi, bu bolsa pitne pasatlarning we hökümet özgirishlirining pat-pat bolup turushigha yol achti. Omumen, buning hemmisi döletni ajizlashturdi, ixtisatni weyran qildi we xelqining namratlishishigha élip keldi. Aliy hakimiyetni tapshurush sistémisi Orxundiki Uyghur qaghanlighidikige oxshash pétiche qaldi. en’eniwi ministirlar sani — toqquz, Omumen Kengsu qaghanliqining siyasiy memuriy tüzilishi Turpan Qaghanliqi bilen oxshash boldi. Dölet emeldarliri edliyewiy höjjetler bilen uyghunlashturulghan éniq belgilen’gen mejburiyetler bilen hoquqlargha ége idi.
Qaghanliqta ichki bazar, ixtisat tereqqiy etken bolup, tashqi ixtisatmu güllen’gen idi. Qaghanliq öz qoshnilirigha qimmet bahaliq tashlarni, qolda ishlen’gen nurghunlighan buyumlarni, minérallarni, yéza igiliki xam eshyasini éksport qilatti. Tashqi soda monopollashturulmighan idi. Ichki hayat, tashqi soda-ixtisadiy we siyasiy alaqilar, tamghilarni we bashqa perqlendürgüchi belgilerni qollinish bilen, edliyewiy höjjetler asasida yüz béretti. Qaghanliqning janlan’ghan tashqi soda-ixtisadiy pa’aliyiti tangghutlarning, kidanlarning we bashqa köchmenlerning ixcham otredlirining karwanlargha pat-patla hujum qilishliri bilen chong qiyinchiliqlarni bashtin kechüretti.
Kengsu Uyghurlirining rohiy-medeniy muweppeqiyetliri toghriliq melumatlar nahayiti az we üze. Lékin shuninggha qarimay, meniwi hayatning asasiy manixéizm boldi dep tekitlesh mumkin. Lékin Hindistandin we zhiraq Gherb elliridin Xitaygha mangghan karwanlar Turpan döliti arqiliq qaghanatqa kelgende, tekrarlanmaydighan ajayip nersilerni qaldurup kétetti. Eyne shuning üchünmu rohiy we maddiy medeniyette, mémarchiliqta we sen’et sahasida uluq hindi, yunan, parislarning izliri sézilerlik idi. Xitay arxé’ologlirining matériyallirigha qarighanda, tamlardiki teswiriy sen’etning bedi’iy derijisi nahayiti zhuquri bolghan. siyasiy, iqtisadiy we medeniy hayat Turpan qaghanliqidiki bilen oxshash boldi dep tekitlesh mumkin. Hazirqi waqitta Xitayda sabiq Kengsu Uyghur Qaghanliqi tewesidin tépilghan barliq meniwi we maddiy qedriyetlarni Béjining siyasiy bane sewebliri tüpeyli uluq Uyghur medeniyiti bilen oxshashlashturushqa urunmaydu.

Üchinchi bab. Qaraxaniylar Qaghanliqi
(850 — 1212-zhillar)

Keng kölemlik Uyghur edebiyati, teswiriy sen’et (Teswiriy sen’et we heykeltirashliq) durdaniliri— Bularning hemmisi Uyghur xelqining duniyawiy
siwilizasiyage qoshqan hessisi bolup hésablinidu М. С. Капица, СССР Penler akadémiyesining Muxbir-ezasi.

Qeshqerni merkez qilghan yene bir Uyghur döliti toghriliq söz qilishtin ilgiri, mezkur rayonda yashighan xelqlerning kélip chiqishi toghriliq yene bir qétim toxtilish nahayiti orunluqtur. Teklimakan etrapidiki Tarim deryasi wadisida (tarixiy-jughrapiyelik nami — Qeshqeriya) yashighan iptida’iy Uyghur xelqlirining étnoseyasiy tarixi, Xitay alimlirining axirqi melumatlirigha qarighanda, alte-yette ming zhilliqtin oshuq tomurgha ége. Qedimiy yunan alimi Ptoléméy Klawdiyaning «Jughrapiye» namliq kitabida, oyxardlar (Uyghurlar) miladi I esirdila Tengritaghlirining jenubidiki we Tarim wadisidiki asasiy ahale bolghan. Uyghur millitining eng muhim böshüklirining biri bolghan bu yerde uzaq muddetlik medeniy-tarixiy jeryan dawamida Uyghurlarning medeniy, iqtisadiy, démografiyalik we siyasiy hökümranlighi astida zhiraq Qedimiy ötmüshtin yashap kelgen bezi bir hindéwropa we Uyghur qebililiri Uyghurlarning kélip chiqishining terkibiy éléméntliri boldi. Amérikiliq tarixchi Nebijan Tursun bu heqte mundaq dep tekitleydu: «Uyghurlarning étnikiliq terkibige hindéwropa tilida sözlishidighan toxarlar, saklar, soghdilar kirgen. Bu teweni kéngeytish we sheherlerni hem döletlerni qoshuwélish netijisining aqiwiti boldi. Tebi’iyki, Uyghurlarning kélip chiqishigha bu qebililerningmu alaqisi bar» (Nebijan Tursun, «Вопросы политической истории уйгуров в китайской историографии» , Москва, 1998, с. 50) .
Orxundiki Uyghur qaghanliqidin Uyghurlarning bir qismining köchüp kélishidin kéyin Qeshqeriyede Uyghurlarning siyasiy we démografiyalik üstünlükke ége bolushi téximu kücheydi. Qeshqeriyening wadilardiki sheher-döletliri asasida yéngi merkezleshtürülgen Uyghur dölitini qurushning barliq shert shara’itliri yétilgen idi. Shundaqla, Orxundiki Uyghur qaghanati meghlubiyetke uchrighandin kéyin, Merkiziy Asiyaning Sherqiy qismida herbiy-siyasiy küchlirining boshluqi peyda boldi.
Merkiziy Asiyaning Gherbiy qismi VIII esirning otturida Ereb Xelipiliki teripidin bésiwélin’ghan idi. mezkur rayonningla emes, belki shundaqla uning sirtidiki xelqlerni islamlashturush jeryani kücheydi. XI esirning béshida islam dini hökümran monotéistik din’gha aylandi.
ilgiriki bablardin biz, Omumen Sherqiy Merkiziy Asiya Qedimiy zamanlardin tartip Uyghur étnosining eng deslepki wetini ikenlikige, bu yerde birleshken Uyghur xelqining étnogénétikiliq shekillinish jeryani yüz bergenlikige köz yetküzduq. Bu jeryan Uyghuristan wadilirida, bolupmu Tarim deryasining etrapida nahayiti muweppeqiyetlik boldi. Kommunistik tüzümning mutexessisi süpitide öz pikirliride nahayiti éhtiyatchan Merkiziy Asiya xelqliri boyiche XXJ tarixchisi, proféssor Su Béyxay mundaq dep yazidu: «IX esirde Orxun wadisidin köchüp kelgen Uyghurlar, Uyghur xelqining peqet azla bir qismi bolghan. Ular mezkur rayonning eng nurghun sanliq étnosi bolghan Tarim etrapidiki Uyghurlarning asasiy ammisi bilen birleshkendin kéyin, ular pütkül tewe üstide chapsanla öz nazaritini ornatti. Ular bir nechche musteqil döletni qurdi, u yerde yashawatqan nurghunlighan az sanliq xelqlerni assimilyaciya qildi» (Su Béyxay, Ürümchi, «Shinjang ijtima’iy penler tetqiqati» zhurnili, 1981, №11) .
Uyghur yaghma (yabghu) qebilisining dahiysi Köl Bilge Qadirxan (Pantékin) yaxshi géoseyasiy weziyettin paydilinip, 850-zhili özini yéngi Uyghur qaghanliqining qaghani dep élan qildi we Qaraxan (Uluq xan) unwanini qobul qildi. Qedimiy Qeshqer Uyghur dölitining paytexti boldi. Uyghur tilliq qebililer Qeshqerni- «Ordu Kent» , yeni qaghanliqning qarargahi, paytexti dep atatti. Köl Bilge Qaraxan ottuz zhil jeryanida Qaraxaniylar dölitining asasini mustehkemlidi. «Qaraxaniylar» atalghusi edebiyatqa Rusiye alimliri teripidin kirgüzülgen. Bu yerde ish shuningdin ibaretki, Uyghur qaghanliri textke olturghanda özlirining adettiki isimliri bilen unwanlirini özgertetti. Shuning üchün Qadirxan Qaraxan’gha aylandi, u Qaraxaniylar sulalisining hulini saldi. Omumen, bu dewirde qaghanlargha: «Bughraxan» — «bughra» -töge, «Arslanxan» -shir dégen namlarni qoshumche qilatti. Lékin, Sutuq Bughraxan (Sutuq Tékin, 920 — 956-zhillar) hökümranliq qilghan dewirde Uyghur qaghanati yéngi — islam dinini qobul qilip, qoshumche isimlardin paydilinish milliy en’enisidin waz kechken idi we musulmanche isimlarni qobul qilip, mesilen: Sutuq Bughraxan kéyin Qaraxan Sutuq Abdukérim boldi. Qaghanliqni qurushning asasiy yadrosi honlarning uttur ewladliri, toqquz-Uyghurlar qebililiri ittipaqidin chiqqan eng köp sandiki Yaghmali Uyghur qebilisi boldi. Dölet qurush en’enisi boyiche, Yaghmali qaghanatini qurushta: qarluqlar, chigillar, toxsilar we bashqa xéli ushshaq qebililer tertipide étnoqandash qebililer ittipaqini qurdi. Bu heqte Qazaqistanliq tarixchi Ablet Kamalow mundaq dep tekitleydu: «Sherqiy Türkistanning Tarim wadisida dölet qurush Uyghur qaghanliqining gherbiy olturaqlashqan déhqanchiliq qismidiki Uyghur döletchiligini eksige keltürüshtin ibaret boldi we Orxun hem Sélénga basséynidin Uyghur döletchiligining merkizini Uyghur impériyesining gherbiy-jenubiy chétige — Tarim basséyni bilen Jungghariyege köchürüshni bildüretti» (А. Камалов. «Древние уйгури VIII — IХ вв.» .-Алмати, 2001, с. 193) .
Qaraxaniylar qaghanatida memuriy rewishte islamlashturushning bashlinishi bilen Kuchar, Xoten, Ili ölkisi we Turpan qaghanatining buddizm hem manixéy dinlirigha ita’et qilidighan Uyghurlar Qeshqer sariyigha qarshi qozghilang kötürdi. Sutuq Abdukérimxan qozghilangni basturush we étnoqandash qebililer ittipaqigha kiridighan barliq xelqlerni islamlashturush meqsitide Uyghuristan boyiche bir qatar herbiy yürüshlerni élip bardi. muweppeqiyetlik herbiy opératsiyelerni élip bérish netijiside Qaraxaniylar dölitining tewesi sherqte Uyghur Turpan (Idiqut) dölitigiche, shimalda — Balqash köligiche, gherbte Mawérannehirgiche, jenubta Hinstan’ghiche kengeydi. emeliyette dölette ikki qisimdin: sherqiy qisim — paytext Qeshqer bilen asasiy qisim bolup, gherbiy qisim Semerqenttiki qarargah bilen kichik qisimdin ibaret boldi. Lékin XI esirning 30-yillirida Mawérannehir Qaraxaniyliri Qeshqerdin üzül-késil bölünüp chiqti. Mongghullarning gheripke herbiy yürüshi waqtida Qaraxaniylarning Semerqent we Perghane tarmaqliri musteqil mewjut idi.
Herbiy zhürüshler netijiside Xoten we Kuchar xanliqliri Qaraxaniylargha üzül-késil teslim boldi. Lékin Uyghur Idiqut döliti, Qaraxaniylargha boysun’ghan halda, buddizm dinida qaldi. Turpanliqlar bir nechche qétim öz étiqadini himaye qilip, qozghilang kötürdi we XIV esirgiche buddizmni saqlap qalalidi.
Qaraxaniylar döliti XI esirning béshida xoshna Samaniylar dölitini (875-999-zhillar) üzül-késil yoqatti we Xorasandin tashqiri uning yerlirini özige qoshuwaldi. Shuning bilen bille Qaraxaniylar döliti özining herbiy siyasiy ehwalini mustehkemligen halda eng qudretlik Gheznewiyler döliti bilen ittipaqdashliq munasiwetlerni ornatti.
Qaraxaniylar dewridiki Uyghurlar pütkül Merkiziy Asiyadiki bashqa xelqler bilen zich we jiddiy alaqe qilghanliqi bilen xaraktérlinidu. Hayatning barliq saheliride süpetlik özgirishler yüz berdi. Qedimiy Uyghurlarning kélip chiqish jeryani iptida’iy dewrlerdin tereqqiy étishke bashlighan Uyghuristan köpligen türkiy tilliq xelqlerning öz ara bir-birige tesir yetküzüsh we öz alahidilikige ége medeniyetlerning güllinish merkizige aylandi. Merkezleshtürülgen Qaraxaniylar dölitining tebi’iy ösüsh jeryani 1212-zhili Qaraxitay döliti rehbiri Küchlük eskerlirining bésip kirishi bilen toxtitilghan idi.
Chinggizxanning we uning warislirining Gheripke qilghan basqunchiliq yürüshliri (1207-zhildin XIII esirning axirighiche) dawamida intayin chong Mongghul impériyesi shekillendi. 1224-Zhili Qaraxaniylar dölitining chong qismi, asasiy jehettin Yettisu bilen Qeshqeriya Chinggizxanning ikkinchi oghligha te’elluq bolghan Chaghatay ulusining terkibige kirdi. Ulusining qarargahi Ili deryasi boyidiki Almiliq (XXJ ShUAR Ili wilayitining tewesi) boldi. Chaghatay ulusi Chaghatay sulalisidin bolghan mongghul xanlirining mirasxorluq mülki idi. He dégende, mongghullar ilgiri mewjut bolghan memuriy siyasiy we iqtisadiy medeniy tüzilishni hem Uyghuristanning her xil wilayetliri otturisidiki öz ara alaqilerni özgertmigen bolsimu, kéyin mongghul xanlirining öz ara urushliri dewride, tereqqiy etken ottura esirler siwilizasiyasining peydinpey chüshkünlükke uchrishi bashlandi.
Köpligen ademlerdin ayrilish, yéza igiligining chüshkünlükke uchrishi, güllen’gen Uyghur sheherlirining weyran bolushi — XIII esirning béshidin XIV esirning otturighiche bolghan mongghul hökümranliqining aqiwiti eyne shundaq boldi. Qazaqistan Jumhuriyiti Penler akadémiyesi Uyghurshunasliq institutining alimliri bu toghriliq ishenchlik halda mundaq dep tekitleydu: «Mongghullarning hökümranlighi Sherqiy Türkistan üchün intayin chong halaket boldi. Bu Uyghur xelqining iqtisadi we medeniy yüksilishini, Sherqiy Türkistanning siyasiy ijtima’iy we étnikiliq tereqqiyatini uzaq muddetke toxtitip qoydi, Uyghur döletchiligining asaslirigha jiddiy ziyan yetküzdi hem memliketning hosuldar we iqtisadiy jehettin tereqqiy etken wilayetlirini chüshkünlükke uchratti» (shu kitab, 221 b.) .
Tashqi siyasette Qaraxaniylar Qaghanliqi dölet qurulushining béshidin bashlapla öz tewesini kéngeytish we xoshna ellerni özige boysundurush boyiche aktip pa’aliyet élip bardi. Qaraxaniylar islamni dölet dini süpitide qanuniylashturup, sherqiy Qeshqeriyege diniy yürüshlerni owj aldurdi we Turpan qaghanliqining chégrasighiche bolghan wadilardiki barliq sheher xanliqlarni istila qildi. Samaniylar döliti yimirilgendin kéyin Qaraxaniylar sariyi özining xéli qudretlik qoshnilirigha tinchliq, yaxshi qoshnidarchiliq munasiwetlirini teklip qildi. Shundaq qilip, nahayiti qudretlik Gheznewiyler (X — XII esirler) döliti bilen ittipaqdashliq munasiwetliri ornitildi, shuning bilen özining géoseyasiy ehwalini mustehkemlidi. Shuning bilen bir waqitta Qaraxaniylar étnoqandash seljuqlar we xorézmshahlar bilen herbiy-siyasiy ittipaq ornatti. Qaraxaniylarning qérindash Idiqutlar bilen öz ara munasiwetliri murekkep we ziddiyetlik boldi. Islam dinigha ita’et qilidighan Qaraxaniylar sariyi turpanliq Uyghurlarning islam dinini qobul qilishini we ularning özlirige boysunushini xalaytti. Lékin Turpan qaghanliqining erikperwer we qehriman xelqi buninggha shiddetlik qarshiliq qildi. Ayrim dewrlerde Turpan Qaghanliqi tashqi jehettin Qaraxaniylar qaghanliqigha boysundi, emdi güllen’gen dewrlerde bolsa, u yene musteqil tashqi we ichki siyasetni yürgüzdi. Ikki Uyghur döliti otturisidiki rohiy étikiliq ziddiyetler, qérindashlar urushliri we qarimuqarshiliqlar Xitayning Sung sulalisining siyasiy jehettin parchilinish dewridin chiqishigha yardem qildi.
Ichki siyasette Uyghur qaraxaniylar qaghanning rolini kücheytish yoli bilen siyasiy hakimiyetni mustebitleshtürüsh yolida mangdi. Aliy hakimiyet Uyghur döletlirining en’enisi boyiche hökümran da’irilerning warisliqini dawam qildi. Islam dinining muqeddesliki idé’ali bilen kücheytilgen qaghan hakimiyiti Qaghan’gha anche küchimeyla öz qararlirining maqullinishini qolgha keltürüshke imkaniyet béretti, uni saraydikiler, hakimiyet üstide turghan baylar we yéqin uruq-tughqanliri sözsiz qollaytti, bu bolsa Qaghan’gha urush élan qilish, herbiy bashliqlarni, shundaqla yerlik hakimlarni teyinlesh hem boshitish mesililirini öz erki bilen hel qilishqa imkaniyet béretti. Qaraxaniylar dölitining fé’odalliq xaraktéri qaghanning roligha alahide türtke bermey qalmaytti. Qaghan tashqi we ichki siyasetning her qandaq mesililirini hel qilish wakalitige ége idi. Qeshqerlik büyük alim Yüsüp Xas Hajipning «Qutadghu bilik» dégen bibaha emgikide Qaraxaniylar döliti qaghanining ijtima’iy siyasiy munasiwetlirining xaraktéri höjjetlik bayan qilin’ghan. Ahalisi her xil, medeniyet we ijtima’iy-iqtisadiy ehwali oxshash bolmighan intayin chong döletni istibdatliq bilen bashqurush her da’im öz ara jédellerni we siyasiy bohranlarni peyda qilatti. siyasiy hakimiyetning mewjut bolushining asasiy sherti dölet we jem’iyet mülükchilikining hökümranlighi we ademlerning hakimiyet sistémisigha béqindi bolush ehwali bolup hésablinidu. Qaraxaniylar hakimiyiti ademlerni özlirige toluq boysundurghan, ularning pa’aliyitini nazaret qilghan, mejburlash usulini keng da’iride qollan’ghan idi.
Qaraxaniylarning ichki siyasitige saray teripidin élip bérilidighan köpligen sandiki uzaqqa sozulghan we qanliq urushlar we ayrim rayonlardiki séparatistik intilishler, shundaqla hökümran sulale da’irilirining öz ara ziddiyetliri jiddiy tesir yetküzdi. Mundaq selbiy heriketler netijiside XI esirning otturida Qaraxaniylar döliti ikki qisimgha: sherqiy we gherbiy qisimlargha bölünüp ketti. Sherqiy Qaraxaniylar dölitining tewesi Qeshqeriyeni, Ili ölkisini, Yettisuni we Chu wadisini öz ichige aldi. Qeshqer asasiy paytext bolup qaldi. emdi Balasaghun yazliq qarargah boldi. Sulayman, Arslanxan (1032-1056-zhillar) qaytidin bu döletning qaghani boldi, u 1043-yilghiche birleshken Qaraxaniylar qaghanliqini bashqurghan idi. Gherbiy Qaraxaniylar dölitige Mawérannehir, Semerqent teweliri we Perghane wadisining bir qismi kirdi. Semerqent uning paytexti boldi. Intayin chong döletning parchilinish jeryanining tarixiy alahidiliklirige baghliq, Sherqiy we Gherbiy Qaraxaniylar otturisida éniq chégra mewjut bolmighan, u Qaraxaniylar sulalisining sherqiy we gherbiy hakimliri otturisidiki küreshler aqiwitide üzlüksiz özgirip turatti.
Qaraxaniylarning puqrani bashqurush we dölet memuriy qurulushi islam prinsiplirigha we öz ara munasiwetler normilirigha layiqlashturulghan idi. Bu prinsiplar bilen normilardin chetleshkenler jazalinatti. Orxundiki Uyghur qaghanliqida özining taza güllen’gen dewrige yetken qanun chiqirish jeryani emdi chüshkünlükke uchridi. Qaraxaniylarning hökümran da’iriliri öz hökümranliqining axirqi basquchida, barliq dölet ichidiki mesililerni sheri’etke tayan’ghan halda (musulmanlarning étiqadlirini belgileydighan, meniwi qedriyetlarni we diniy wijdanini shekillendüridighan, shundaqla ularning exlaqini uyghunlashturidighan normilar menbesi bolidighan Qur’an we Sünne bilen békitilgen qa’ide qanunlar kompléksi) bir terep qilatti. Qaraxaniylar dewride hökümran we rohiy da’irilerning qattiq qarimuqarshiliqi bayqalmidi. Ular bir-birini ongushluq toluqlidi we her da’im hakimiyetning küchi bilen ikki terepke paydiliq menpe’etlirini qoghdidi.

Rohiy Medeniyet Sahasida

Qaraxaniylar Uyghur döliti dewri rohiy medeniyet sahasida altun esir bolup hésablinidu. 920-Zhili shahzade Sutuq Bughraxan (913 — 955-zhillar) öz ustazi Ebu Nasir Samaniydin islam dinini qobul qildi, emdi 933-zhili Qaraxaniylar qaghanliqining hökümrani boldi. U pütkül hayatida textte olturup, islamni jariy qilish we döletni mustehkemlesh üchün küreshti. Sutuq Bughraxan 955-zhili wapat boldi we Qeshqerge yéqin Atush shehirining yénigha depine qilindi.
960-Zhili Sutuq Bughraxanning oghli Sulayman Arslanxan (956 — 970-zhillar) islamni dölet dini dep jakarlidi. Ezizane Qeshqer shehirige nurghun sandiki din terghibatchiliri we islam alimliri kélishke bashlidi. Qur’anni, peyghembirimiz hadisilirining qol yazmilirini we Sheri’etning asasiy qa’idilirini omumyüzlük öginish we tarqitish bashlandi. Islam ademlerning shexsiy hayatining we jem’iyet hayatining barliq tereplirige singip, dini, exlaqi, edliyewiy, me’ishet, shundaqla örp-adet qa’idilirini belgileshke bashlidi. Islam turmush terzi jem’iyet ang-sézimining bayraqdarigha aylandi. Islam dinini qobul qilish bilen ereb elliri bilen medeniy alaqilar kücheytildi. Uyghur mutepekkurliri ereb tilining yardimi bilen Misirning we qedimiy Yunanstanning (Grésiya) filosofiyasi, edebiyati we sen’iti bilen biwasite tonushti. Islamlashturush jeryanining dölet hayatining ichidiki yene bir teripige diqqet bölüsh lazim. Islam, her qandaq duniyawiy din’gha oxshash, ezeldinla üzül-késil belgilen’gen qa’idilerge asaslinatti. Yeni muqeddes Qur’an bilen Sünne her qandaq so’allargha, hayatning her qandaq hadisilirige nisbeten toghridin-toghra yaki wasitilik jawab béridighanliqigha ishinish lazim idi. Din dölet hakimiyitidin ajritilmighan shara’itta hökümran da’irilerning we omumen, Uyghur jem’iyitining chong qismi islamning hemmini öz ichige alidighan qedriyetliri we prinsiplirigha emel qilghan halda, konsérwatizm yoligha qedem tashlighan idi. Her qandaq siyasiy we ijtimaiy-ixtisadiy zamaniwilashturush ishliri, eger bu yéngiliq bashqa yat din we medeniyet teripidin kélidighan bolsa, idiyewi rohiy qarshiliqqa duchar bolatti.
Uyghurlarning köp qismining manixéizm, buddizm, xristi’an dinliridin islam dinigha köchkenliki, qedimiy Uyghur medeniyitige we rohiy bayliqigha, bolupmu filosofiya bilen teswiriy sen’etke xéli chong ziyan yetküzgen bolsimu, lékin her xil medeniyetlerning her xil éléméntlirining qoshulushi netijiside, Uyghur en’eniwi medeniyiti téximu béyidi we xilmu xillashti. Buninggha shundaqla Uyghurlar arisida xanafiye mezhibidiki (mektepning asasini salghuchi Ebu Xanif) sünne islam séyi jariy qilin’ghanlighi yardem berdi. Bu mektepning alahidiliki shuningdin ibaret bolghanki, Qur’an omumen toluq derijide hoquq menbesi süpitide qobul qilinatti; sünne hedislerni jiddiy tallashtin kéyin musteqil menbe süpitide qobul qilinatti. Shundaq qilip, Uyghur diniy alimliri islamni yerlik xelqining örp adetlirige we resim-qa’idilirige nisbeten layiqlashturdi. Islam dini Xuda aldida jawapkerlikni asasiy shert qilish süpitide, rohiy, qanun’gha ita’etchan we bir pütün adem toghriliq idiyeni aldinqi sepke élip chiqqan halda, jem’iyettiki üzwiylikni melum derijide mustehkemlidi. Alla aldida hemmining barawerliki idiyesi Uyghur jem’iyitining rohiy tereqqiyatining bolghusi nishanining yéngi siwilizasiyelik asaslirini aldin’ala belgiligen idi. Uyghurlarning jem’iyetlik ang-sézimida siyasiy, ijtimaiy-ixtisadiy we maddiy-ishlep chiqirish bahalirigha nisbeten rohiyliqning birinchiliki idé’ali üstünlükke ége boldi. Bu rohiyliq axirqi hésabta ejdadlarning: jenggiwarliq, béyish üchün bashqilar tewelirini bésiwélishqa nisbeten, impériyelerni qurushqa nisbeten intilish rohi Uyghur tarixining lewhesige aylandi. . . Éytmaqchi, hazir Xitayda we uning nazariti astidiki siyasiy we zhurnalistlar da’iriliri teripidin «Uyghur térrorizmi toghriliq tézislar» , «Uyghur islam ekirimizmi» dep atalmish oydurmilar XXJ ShUAR Uyghurlirigha nisbeten étnosid we rohiy siyasiy génosid siyasitini aqlash meqsitide oylap tépilghan oydurmidin bashqa nerse emes.
Islam dini güllen’gen dewirde Qaraxaniylarning saraylirida ataqliq islam filosofliri, yazghuchilar, sha’irlar, astronomlar (munejjimler) , matématiklar, tébabetchilikler yighilatti. Bu yerde öz alahidilikige ége her xil musabiqiler ötküzületti, emdi ghalip chiqqanlar séxiyliq bilen mukapatlinatti. Nahayiti güzel mémarchiliq kompléksliri köplep sélin’ghan, oqush orunliri échilghan, barliq jaylarda meschitler qed kötürgen idi. Islamning yekdilliq idé’ali xelqni tashqi düshmen’ge qarshi küreshke seperwerlikke keltürüshke türtke boldi. Xelq me’ishette, bashqa dindikiler bilen alaqe qilishta köpligen yénikchiliklerge ége idi. Eyne shuning netijiside Uyghur méntalitétining tizimliklerge öz pétiche saqlinip qaldi. Netijide, neq eyne shu Qaraxaniylar döliti güllen’gen dewirde, Yüsüp Xas Hajip we Mahmut Qeshqeriyge oxshash alemge meshhur Uyghur medeniyet erbabliri meydan’gha keldi, ular Uyghurlar we Merkiziy Asiyadiki bashqa türkiy xelqler hayatining barliq tereplirini öz ichige alidighan mupessel eserlerni yazdi.
Yüsüp Xas Hajipning (1019 — 1085-zhillar) «Qutadghu bilik» namliq durdane esiri Uyghur tilida yézilghan, bu til bu dewirde resmiy dölet tili bolghan idi. Kéyinirek «Qutadghu bilikning» we bashqa mutepekkurlirining eserlirining tesiri astida Uyghur tili Qaraxaniylar döliti türklirining edebiy tiligha aylandi. Uyghur medeniyiti bilen tili Uyghuristan ahalisining étnikiliq massisida Uyghurlarning intayin chong üstünlükke ége bolushi bilen, shundaqla döletning siyasiy hayatida ularning bash rol oynaydighanliqi netijiside bashqa az sanliq étnoslarni Uyghur tili bilen peydinpey assimilyaciya qilishqa türtke boldi. Uyghur medeniyitining tizimliklerge shundaqla Qeshqeriyede sanskrit, ereb, hindi, toxar, soghdi, xitay we bashqa tillardin köpligen kitablarni terjime qilip tarqitishqa yardem qildi. Bu toghriliq Qeshqeriyede, Yarkentte, Xotende we bashqa sheherlerde tépilghan edliye höjjetliri guwahliq qilidu. Bu fakt Qaraxaniylarning Sherq we shundaqla Gherb bilen alaqilirining we medeniyet almashturushining zhuquri derijide bolghanliqini tekitleydu.
Ottura esirlerdiki Uyghur jem’iyitining medeniyiti Merkiziy Asiyadiki bashqa xelqlerge we shu jümlidin Uluq daladiki köchmen xelqlerge nahayiti muhim tesir yetküzdi. Bu toghriliq talantliq qazaq tarixchisi A. Sh. Qadirbaéw mundaq dep tekitleydu: «Uyghurlar Merkiziy Asiyadiki VIII — IX esirlerde mongghul dewri harpisida öz döletchiligige ége bolghan kéréylar, naymanlar, ongghutlar, jalairlargha oxshash étnoslargha melum derijide medeniy jehettin tesir yetküzdi, bu bolsa Chinggizxan impériyesining qurulushida muhim rol oynidi» (А. Ш. Қадирбаев. «Очерки истории средневекових уйгуров, жалаиров, найманов и кереитов» , Алматы, 1993, с. 40) .
Shundaq qilip, Qaraxaniylar dewride Uyghur medeniyiti klassik Uyghur edebiyatining üzül-késil shekillinishi, sheherlerning, mémarchiliqning, monuméntal binakarliqning güllinishi; islam dinining mutleq hökümranlighi we fé’odalliq munasiwetlerning üstünlükke ége bolushi bilen xaraktérlinidu. Eyne shuning üchünmu Uyghur medeniyitining Merkiziy Asiya xelqlirining medeniyitini tereqqiy etküzüshtiki roli nahayiti chongdur.
Qaraxaniylar sulalisi herbiy ish sahasida qedimiy Uyghur döletlirining herbiy en’enilirige warisliqni dawamlashturdi we shuning bilen bille herbiy doktrining, herbiy sen’etni, emeliyetni tereqqiy etküzüshte algha qarap qet’iy qedem tashlidi. Qaraxaniylar huzurida armiyege rehberlik qilishning melum sistémisi, qoralliq küchlerni qurush prinsipliri, herbiy heriketlerni élip bérishning usulliri bilen shekilliri qéliplashti. Ijtimaiy-ixtisadiy sahening jushqun ösüshi, hemmini jipsilashturidighan ichki we ewrishim tashqi siyaset, shundaqla barghanséri ösüwatqan herbiy imkaniyetler herbiy ish xaraktérini — dölet tewesini kéngeytish üchün küresh yolini belgilidi.
Qaghanliqning herbiy küchlirining tüzilishi bir pütün sistémigha birleshken qet’iy iérarxiyalik we alahide wezipilerni orunlaydighan ayrim sistémilardin ibaret bolup, u töt tiptiki eskerlerdin teshkil tapqan:
— Qaghanning we Sarayning (qaghanning qarargahi) bixeterlikini teminleydighan mexsus eskerler;
— Omumiy meqsetler üchün belgilen’gen eskerler;
— Padishahliq qiliwatqan sulalining, wizilarning, aliy derijilik emeldarlarning we yerlik xanlarning shexsiy eskerliri;
— Uyghur qebililirini shekillendüridighan döletning asasiy eskerliri.
Qeshqerde qaghanning Saray huzurida eyne shu eskerlerning qomandanliridin terkib tapqan herbiy kéngesh mewjut idi. U qaghanning rehberliri astida tinchliq dewridimu, urush dewridimu barliq eskerler üstidin opératip bashqurushni emelge ashuratti. Mexsus meqsetler üchün belgilen’gen eskerler peqetla qaghan’gha boysunidighan, qaghanning we uning a’ilisining bixeterlikini, shundaqla qarargahni tuyuqsiz qilinidighan hujumlardin himaye qilishni teminleydighan eng ésil qisimlar bolup hésablinatti. Bu eskerler tégishlik qural-yaraq we hakazilar bilen teminlen’gen atliq we piyade qisimlargha bölünetti. Shexsiy terkib her ayda yaxshi ma’ash alatti. Omumiy meqsetler üchün belgilen’gen eskerler öz qomandani arqiliq qaghan’gha boysunatti. Ular muntizim eskerler xaraktérige ége idi. Bir birleshmining (tümenning) sani 6 mingdin 12 minggha yéqin ademni teshkil qilatti, tümen herbiy yürüshlerde qaghanliq armiyesining asasi bolup hésablinatti. Bu armiyede maddiy we meniwi righbetlendürüsh sistémisi keng da’iride qollinilatti. Herbiy opératsiyelerni muweppeqiyetlik emelge ashurghanliqi üchün qaghan herbiy bashliqlargha nurghun miqdarda yerlerni we bashqa nersilerni hediye qilatti. Hökümran sulalining, wizilarning we bashqa zhuquri derijilik emeldarlarning shexsiy eskerliri asasiy jehettin eskerlerdin ibaret idi. Bu eskerler pat-patla öz ara bolup turidighan majiralarda, text üchün bolghan küresh jeryanida, shundaqla özlirining shexsiy teweliride isyanni basturush we tertip ornitish üchün qollinilatti. Eskerler sani sarayda emeldarning statusi we abruyigha hem uning tewesining kölemge qarap belgilinetti. Sulale ezaliri we aliy derijilik emeldarlar öz eskerlirini mustehkemleshke we uning jenggiwar qabiliyitini östürüshke menpe’etdar idi. Urush kompaniyelerni dewride ular qaghanning eskerliri bilen birlikte urushlargha ishtirak qilatti. Shahzadilerning, zhuquri derijilik emeldarlarning we yerlik xanlarning qaghan’gha nisbeten itaetmenligi hökümran a’ilining we uninggha yéqin ademlerning qudritige hem siyasiy hakimiyetning ewrishimligige baghliq idi. Qaraxaniylar dölitini teshkil qilidighan yaghma, chigil, qarluq, oghraq we bashqa asasiy qebililerning eskerliri eng bashtin bashlapla qaghanliq armiyesining terkibiy qismidin ibaret boldi. Bu eskerlerge qebililerning dahiyliri qomandanliq qilatti. Eyne shuning üchün qaghan Sariyidiki siyasiy bohranlar dewride, bu eskerler qebililerning dahiyliri teripidin musteqil siyaset yürgüzüshte, bezide dölette merkezge boysunmasliq téndénsiyalirining küchiyishige we uning parchilinishida hel qilghuchi rol oynatti. Mesilen, qarluqlarning merkiziy hakimiyetke qarshi qozghilingi qaghanliqning ikki qisimgha parchilinishigha we ikki musteqil: Sherqiy Qaraxaniylar we Gherbiy Qaraxaniylar döletlirining qurulushigha élip keldi.
Uluq mutepekkur Yüsüp Xas Hajip özining uluq «Qutadghu bilik» dastanida Qaraxaniylar dölitining herbiy istratégiyesi bilen taktikisini, qorallarning türliri we eskerlerning her xil urushlarda heriket qilish tertipini shéiriy shekilde namayan qildi. U Qaraxaniylar eskerlirining herbiy yürüshlerdiki muweppeqiyetlirini tehlil qilish asasida, armiyening jenggiwarliq rohi jengchilerning sani we süpiti bilen bille dölet herbiy qudritining eng muhim amillirining biri bolup hésaplinidighanlighi tekitleydu. Sulayman Arslanxan, Arslan Tékin we bashqa qaghan herbiy bashliqlar jengning aqiwiti hel qilghuchi derijide ademlerning meniwi rohigha baghliq bolidighanliqini yaxshi chüshen’gen halda, jeng aldida nahayiti tesirlik nutuqlarni sözletti, shundaqla özliri shexsen sep aldida bolatti. Herbiy kompaniye bashlan’ghuche qarargahta Herbiy Kéngeshler ötküzületti we uning qarari boyiche herbiy yürüsh we urush heriketlirige shexsen qaghan yaki uning a’ile ezalirining biri, yaki herbiy ishta tejribilik, teyyarliqqa ége saray emeldarlirining biri yolbashchiliq qilatti. Turghun Almasning tekitlishige qarighanda: «Herbiy Kéngeshni herbiy démokratiyening nemunisi dep hésablash mumkin we mundaq herbiy démokratiye, honlar dewridinla türkiy xelqlerge mensup bolghan idi»
(Тургун Алмас, «Уйгуры» , част II, Алматы, 1994, с. 243) .
Qaraxaniylar eskerlerning jenggiwarliq we yürüsh tertiwidiki her xil tizilip méngishlirini qollinatti. Mesilen, yürüshke chiqqanda jenggiwar tertip boyiche, aldinqi septe sodigerler, derwishler we hakazilar niqabida düshmen sépige kiriwalghan razwédka we agéntlar tarmiqi heriket qilatti. Uningdin kéyin aldinqi septiki atliq eskerler otryadi, uning arqisidin öz emeldarliri we muhapizetchiliri bilen qaghan mangatti, qaghan iérarxiya intizamigha qet’iy ri’aye qilatti. Qaghandin kéyin asasiy küchler, emdi ularning arqisida bolsa yerlik xanlarning eskerliri mangatti. Asasiy küchlerning her ikki qanitida muhapizetchiler mangatti. Buningdin tashqiri shundaqla arqa sep muhapizetchilirimu bolatti. Barliq derijidiki komandirlar öz qol astidiki jengchilerning aldida méngishi lazim idi. aldin’ala talliwélin’ghan jayda asasiy urush aldida eskerler jenggiwar tertip boyiche tizilatti. Jenggiwar tertip merkezge, ong we sol qanatlargha bölünetti. Jenggiwar tertipning merkizide eng yaxshi teyyarlan’ghan we xillan’ghan eskerler bolatti. Bu yerge shundaqla qaghanning seper chédiri tikiletti, emdi uning aldida bolsa, bayraqlar lepildep turatti. Ong we sol qanatlargha eng ita’etchan yerlik xanlarning eskerliri orunlishatti, emdi eskerlerning bir qismi qaghan belgiligen jayda zapasta turatti. Jeng jeryanida düshmenning bir qanitigha hujum qilish üchün manéwirlar we aldin’ala teyyarlan’ghan pistirmilargha köz boyamchiliq bilen chékinish manéwirliri emelge ashurulatti. Herbiy bashliqlar herbiy istratégiye bilen taktikigha alahide köngül böletti. Bezide herbiy bashliqlar aliy derijilik diplomatik sen’itini namayan qilatti. Mesilen, eger jeng waqtida weziyetni özgertish üchün, ular düshmen bilen waqitliq tinchliq shertnamisini tüzetti we shuning bilen öz eskerlirini tertipke sélip, herbiy maddiy teminatni emelge ashurup yene jeng bashlatti. Élip bérilgen urushlar we jengler tarixidin herbiy bashliqlarning hujum qilish bilen düshmenni qoghlashni, mudapi’elinish bilen arqigha chékinishni mahirliq bilen maslashturghanliqi, barliq manéwirlarda intayin nurghun eskerlerni ishenchlik halda bashqurghanliqi we her da’im jengchilerning jenggiwarliq rohini ashurush toghriliq ghemxorluq qilip turghanliqi namayan bolidu.
«Qutadghu bilik» esirining mezmunidin, Qaraxaniylar eskerlirining qoralliri yéqin ariliqqa we yiraqqa atidighan ikki tipliq oqyalardin, qilichlardin, aypaltilardin, neyzilerdin, xenjerlerdin, gürzilerdin ibaret bolghanlighi körünüp turidu. Jengdiki ehwalgha qarap tégishlik qoral türi qollinilatti. Yüsüp Xas Hajipning tekitlishige qarighanda, Qaraxaniylar herbiy bashliqlarning süpetlik qabiliyetlirige alahide köngül bölgen. Herbiy bashliqlargha nisbeten zhuquri telepler qoyulatti. Ular qehriman, eqilliq, pem-parasetlik, quw, öz layiqida shöhretperes we kemter bolushi kérek idi. Emeliyette ming zhildin kéyinmu herbiy bashliqlargha nisbeten qoyulidighan telepler héch qanchilik özgermidi. Shundaq qilip, Qaraxaniylar eyne shu éniq tarixiy shara’itta teweni kéngeytish we shundaqla uni himaye qilish boyiche, urush xaraktérige, qoralliq küchlerning qurulush prinsiplirigha, qoralliq jengni élip bérish usulliri we shekillirige rehbiriy köz qarashlarning ilmiy asastiki sistémisigha ége idi. emdi ixtisatning tereqqiyat derijisi süpetlik métal qorallarni keship qilishqa imkaniyet béretti.