Hun-türkiylerning madyarlar élidiki qurultiyi-ULY

Hun-türkiylerning madyarlar élidiki qurultiyi

 

Qurultay échilishidin körünüsh.

   Tikilgen 150 kigiz öy etrapida sep tüzgen serwazlar. Düpürligen atlarning kishnishi bilen oq-yaning üshqatqan awazi… Sawut kiygen, qilich tutqan yash zhigit-qizlar chaqqanliq bilen atlirigha sekrep minip, mürisidiki yani élip, nishanni közletti. Ayrim kigiz öylerde emeliy sen’etning türlük-tümen buyumliri, ottura esirdiki herbiy kiyimler,  qural-yaraqlar… Yermengke ötüwatqan meydanda tömürchining qizghin méhniti tüpeyli adettiki ruda herbiy quralgha aylanmaqta. Uning etrapida topliship turghanlar qara terge chömülgen halda tömürni éritip, ya oqining uchini yasawatqan  ustining herikitini diqqet bilen tamashe qilmaqta. Daghdughiliq türde sep tüzep, 21 tugh kötergen 21 atliq serwaz meydangha chiqip keldi. Bu yerge tesadipi kélip qalghan kishi, goya tarixiy film chüshiriliwatqan muhitqa kirip qalghandek, his-tuyghuda bolushi éhtimal.

   Bu körünüsh — Wéngriyaning Bugas yézisining yénidiki Kishkunshag milliy parkida ötüwatqan duniyadiki hun-türkiy xeliqlirining qurultiyining bir körünüshi. Üch künge sozulghan bu étnosport-muzikiliq meyremni nahayiti zhuquri derijide uyushturulghan étnoféstiwal déyishkimu bolar édi. Amma madyarlar qédimiy hun-türk qebililirining en’enisi boyiche, qurultay chaqirishni qayta janlanduruptu. 2010-zhili madyarlar élida chaqirilghan qurultaygha 11 türkiy tilliq xeliq öz wekillirini ewetken éken. Bu qétim qurultaygha Qazaqstan,  Ezerbeyzhan, Qirghizstan, Özbekstan, Türkmenstan, Türkiya, Shimaliy Kipr qatarliq yette türkiy dölettin we  Bashqurtstan, Qarachay, Qaraqalpaqstan, Tatarstan, Tuwa, Chuwashiya, Saxa oxshash awtonom jumhuriyetlerdin délégasiyaler qatnashti. Ularning arisida uyghur, awar, bolghar, buryat, mongghul xeliqlirining wekillirimu boldi.

«Ұli dala» fondining prézidénti Aybék Naqipowning rehberligidiki san jehettin eng köp bolghan Qazaqstan délégasiyasining terkiwide tarix we étnologiya institutining mudiri Xangéldi Ebzhanow, élimizning bash ékologi Méls Élé’usizow, alime Leyla Zhansügürowa qatarliq ismi jama’etchilikke yaxshi tonush shexsler bilen bille yazghuchilar, yuristlar, ressamlar, muzikantlar, tijaretchiler, zergarlar, zhurnalistlar boldi.

Endi qurultaygha qatnashqan xelqimizning wekilliri toghriliq gep qilsaq, uninggha qazaqstanliq  ressam Exmetjan Ehet, shexsiy notari’al idarisining bashlighi Shemshiqemer Abdraxmanowa, mezkür qurlarning mu’ellipi, Büyük Britaniyadin kelgen naxshichi Rehimem Maxmut, gollandiyalik muzikant Kamil Abbas, shwésiyalik Muxter Abdukérim, shundaqla Gérmaniyade istiqamet qiliwatqan bir top ussulchi qizlar hem Türkiyadiki aliy bilim dergahlirida tehsil körüwatqan uyghur yashliri ishtrak qildi.

   Shundaq qilip, türkiyler we hun duniyasining 200din oshuq wekilini  qobul qilghan madyarlar méhmandostluqning heqiqiy ülgisini körsetti. Muzikiliq körsitishlerni, té’atrlashturulghan sho’u-programmilarni, arxé’ologiyalik-antropologiyalik körgezmilerni, qolhünerwenchilik buyumlirining yermengkisini öz ichige alghan qurultay programmisi da’iriside méhmanlarning waqtini ünümlük hem köngüllük ötküzüsh  mexsitide ularning Budapésht shehirini ziyaret qilishigha, Balaton kölining boyida dem élishigha shara’it yaritish mesililirimu qarashturulghan éken. Mezmunluq we  daghdughiliq ötken qurultayning medeniy programmisini üch kün mabaynida 150 ming adem tamashe qildi.

 

Ming zhil izdigen qérindishim yaki «Wetenge érishish»

 

   Ötken esirning 90-zhillirining béshida shu waqittiki eng ammibap neshirge aylanghan «Karawan» gézitida «Ular kün chiqishtin keldi» («Oni priskakali s wosxoda solnsa») serlewhilik maqale yoruq körgen édi. Kommunistik tüzümdiki exbarat tapchillighidin kéyin, bu maqalida wéngrlarning kélip chiqishining Merkiziy Aziya bilen zich baghlinishliq ékenligi toghriliq, ayrim wéngr alimlirining pikirlirini  oqup, bölekche tewrengen édim. Éwropining zhürigidiki millet özining yiltizini türkiyler istiqamet qiliwatqan diyardin, Merkiziy Aziyadin izdewatqanlighi awam xeliq üchün chong yéngiliq bolsimu, biz ezeldinla könglimizde bir yéqinchiliqning barlighini sézettuq. Kéngesh Armiyasining sépide Wéngriyade herbiy borchini ötep kelgen uyghur zhigitliri biz qollinidighan ayrim sözlerning wéngrlar lughitidimu  uchrishidighanlighini, urpi-adetliridiki bezibir oxshashliqlighini   éytip zhüridighan.

   Éwropini kommunizm shepisi kézip zhürgen yérim esirge yéqin waqitta wéngrlarning tégini fin-ugorlargha baghlash nezeriyesi bésim bolghan. Amma arxé’ologiyalik, étnografiyalik, antropologiyalik tetqiqatlarning netijisi bu nezeriyening sün’iy rewishte téngilghanlighini körsetti. Bügünki künde köpligen alimlar, shularning ichide arxé’ologlar, antropologlar, étnograflar wéngrlarning medeniyiti hun-türkiy xeliqlirining medeniyiti bilen nahayiti yéqin ékenligini tekitleshmekte.

   Wéngrlar tarixidiki eng muhim waqi’e IX esirning axirida yüz bergen. Hunlarning atisi Atillaning ewladi Arpad xanning rehberligidiki qebile Éwropining zhürigige orunliship, bügünki Hungariyaning asasini salidu. Hungariya (hungari’a) — döletning resmiy nami, Wéngriya – slawyanche atilishi. Wéngrlar özlirini madyarlar, wetinini Madyarstan dep atighanni toghra köridu. Mesilen, qurultay uyushturghuchisi Andrash Biro ana wetinining «Wéngriya» dep atilishini tamamen xalimaydu. Gé’ografiyalik orni  tüpeyli Éwropidiki slawyanlar teripidin melum derijide assimilyasiyage uchrighan bolsimu özlirini hun ewladi dep hésaplaydighan madyarlar buni öz eslige qaytish dep chüshinidu.

Shundaq qilip, 896-zhili döletchiligi wujutqa kelgen madyarlar élini uzaq zhillar mabaynida Arpad xan sulalisi bashquridu. Arpad xan bashqurghan dewirde barliq madyar qebililirini birleshtürgen «Qandashliq Kélishimi»tüzülidu, bu döletning asasini sélishtiki deslepki qedemler bolup hésaplinidu. Bu jeriyan madyarlar arisida «Wetenge érishish» dégen büyük namgha ége. Diqqetke sazawer nerse shuki, Éwropida hunlar ewladining «Wetenge érishish» jeriyani hunlarning yene bir ewladi uyghurlar qurghan Orxon-Éniséy döliti ghulap, Ottura Aziyade seyasiy özgirishlerge tolup-tashqan dewirlerge toghra kélidu.

   Moshu sepirimde suwénirlardila emes, hetta ahaliliq punktlarning nami türk-runa yézighida ( u Orxon-Éniséy yézighi depmu atilidu) yézilghanlighini körüp, ming zhil ilgiri seltenet qurghan shan-shöhritim qayta tiklengendek his-tuyghugha chömdüm.

Büyük dalaning resim-yosuni boyiche, qudretlik Hun impériyasining terkiwidiki qebililerning öz aldigha tughi bolghan.Eyne shu dala qanunigha ri’aye qilghan  qurultay uyushturghuchiliri uyghurlarning tughinimu yelpüldetti.

Qurultay méhmanlirini Wéngriyaning Parlamént bénasida resmiy qobul qilghanda, qanun chiqirish orginining minbiridin barliq türkiy döletler qatarida, bizning tarixiy wetinimizningmu nami ataldi.

   On bir esir ilgiri Orxon deriyasining boyida bille at chapturup zhürgen qérindashlirimiz, tarixning judun-chapqunida iz-tizsiz zhütüp ketmey, eksiche küch-quwetke tolup, bizni quchaq yéyip qarshi alghini üchün béshimiz kökke yetti.

 

Büyük dalani uluqlighan madyar

 

   Wéngrlarning özlirini madyar dep ataydighanlighi toghriliq zhuqurida éytip öttuq. Endi Iskender Zulqerneynning Turan yérige bolghan zhürüshini toxtatqan  Oghuzxanni gréklarning Madyar xan dep atighanlighi toghriliq melumatlar uyghur tarixigha a’it ayrim matéri’allarda uchrishidu.

Qazaq xelqining arisidimu madyar dégen ru bar. Qazaqstanliq madyarlar bilen wéngriyalik madyarlarning arisida étnonim oxshashlighila emes, ularning génétikiliq jehettinmu umumluqqa ége ékenligini Wéngriya tebi’et mirasgahining antropologiya bölümide tetqiqat ishliri bilen shughullinidighan Andrash Biro Zholta rehberligidiki ilmiy ékspédisiyaning 2006-zhili Qazaqstanda élip barghan tetqiqat netijiliri bilen DNK analizi delillidi. Bu ilmiy tetqiqat heqqidiki matéri’al duniyadiki eng ammibap neshirlerning biri «American Jo’urnal of Physical Anthropology» zhurnalida yoruq körüp, illiq inkaslargha ége boldi. Shuning tesiri tüpeyli  2007-zhili Qazaqstanda madyarlarning qurultiyi ötti. Bu tentenige Andrash Biro rehberligidiki wéngriyalik délégasiya ishtrak qildi. 2008-zhili bolsa Wéngriyada ötken qurultaygha qazaqstanliq madyarlar qatnashti. Shu chaghda qurultay kéngishi 2010-zhili chaqirilidighan qurultaygha barliq Hun-türk duniyasidin wekillerni chaqirish toghriliq qarar qobul qilghan édi. Aliy niyetni royapqa chiqirish üchün Qazaqstanda Aybék Naqipow rehberligide «Ұli dala», Wéngriyade Andrash Biro bashchilighida «Turan-Hungariya» jemiyetlik fondliri wujutqa kélip, netijide 2010-zhilqi Hun-türkiyler duniyasining bash qoshushi ejayip dagh-dughiliq ötti.

 Biyil awgust éyida bolup ötken bu qurultayningmu uyushturghuchisi «Turan-Hungariya» fondining prézidénti Andrash Biro boldi. Qurultay qatnashquchilirining  Parlamént bénasida qobul qilinishi uning aliyjanap pa’aliyitini Wéngriya hökümitiningmu qollap-quwetleydighanlighini  körsetti. 1896-zhili qed kötergen imaret Budapéshttila emes, pütkül Éwropidiki eng chirayliq qurulush insha’iti bolup hésaplinidu. Wéngriya Parlaméntining wisé-spikéri Shandor Lézhak, Wéngriya  tashqi ishlar ministrining orunbasari Késéni Érno we «Turan-Hungariya» fondining prézidénti Andrash Biro Parlamént minbiride türk-hun ewlatlirigha illiq lewzini izhar qilishti. Waqit, küch-quwet we tinimsiz méhnet hem mebleghni telep qilidighan, xeliqara miqiyastiki mundaq muyumlarni ötküzüsh her kimning qolidin kéliwermeydighqanlighi éniq. Andrash Biro we uning komandisi aldigha qoyghan wezipining höddisidin sherep bilen chiqalidi. Tarim oymanlighidin tartip Karpat basséynighiche makanlighan xeliqlerni ortaq tarix, qérindashliq jipsilashturidighanlighini yene bir qétim yadimizgha saldi.

 

… Menggülük qérindash

 

   Yan-yéqigha shaxarighan, kökke qarap uch tartqan sün’iy dereqqe yiltizi bir ewlatning xahish-tilekliri yézilghan rext parchiliri baghlandi. Millitimizning arzu-ümüti ipadilengen Mektüpni bu sün’iy «ömür derighige» baghlash manga nésip boluptu. Chünki qurultaygha qatnashqan qérindashlirimizning tekliwi bilen millitimge wakaletlik qilidighan délégasiyaning re’isi xizmitini atqurush wezipisi manga tapshurulghan édi.

Axirqi küni chong gülxan yéqilip, shamanning en’eniwiy herikitidin kéyin Tengrige étiqat qilduq. Bügünki künde sani 150 milli’ondin éship ketken türkiy xeliqlerning ejdadi öz dewride Kök Tengrige sighinghan. Buningdin «eqillik millet» hésaplinidighan yaponlarmu istisna emes.  Bezi tarixchilarning tekitlishiche, Tengridin üz örügenliktin, ayrim uruq-qebililer tarixtiki öz qudritini yoqatqanmish… Chünki dinning almishishi bilen xeliqning turmush-terizimu, millet rohaniyitimu zor özgirishlerni bashtin kechüridéken.

   Méhmanlar hörmitige bérilgen ziyapette Ezerbeyjan Milliy akadémiyasi Mémarchiliq we sen’et institutining chong ilmiy xadimi Aliguséynli Sabir Pasha’ogli Tagi’éw: «Men kelgüsi qurultayni eng qédimiy tarixqa ége uyghur xelqining tarixiy Wetinide ötküzüshni teklip qilghan bolar édim», dégen pikirni algha sürdi.

   «Qérindashning oti bölek», dep békar éytmighande. Bu yerde qérindashliq rishtining teptini téximu éniq his qildim.

Zalda güldürligen alqishlar sadasi yangrap ketti. Moshuning özi qédimiy uyghur xelqining qedir-qimmitining neqeder üstün ékenligining ipadisi bolsa kérek.

   Qisqisi, hun-türkiylerning madyar élidiki qurultiyi nahayiti illiq we semimiy pikir almashturushlar shara’itida tesirlik ötti.

Waqqas MEMEDINOW.

Almuta — Budapésht —  Almuta.

Süretlerde: 1. Qurultay échilishidin körünüsh. 2. Qurultaygha qatnashqan uyghurlarning bir topi. 3. «Turan — Hungariya» fondining prézidénti Andrash Biro bilen.