heykeltarashning tilsim duniyasi-usy

ҺӘЙКӘЛТАРАШНИҢ ТИЛСИМ ДУНИЯСИ

Азнат ТАЛИПОВ,

«Uiğur avazi»

Музейни әслитидиған өй

Иҗат хияли билән яшаш һөзүр беғишлайду һәм азаплиниш һиссиятидин хали қилмайду. Чүнки иҗадийәт — бу инсанниң әқлий, ой-хиял, тәпәккүр күчи билән һаят тәҗрибилирини бирләштүрүп, йеңи нәрсиләрни пәйда қилиш яки мәвҗут нәрсиләрни йеңи усулда тәғдим қилиш җәрияни.

Иҗадийәт һиссияти, хиялидики тәсәввур билән кәч киргүзүп, ухлисиму ойидики образ-қияпәтләр билән муңдишидиған иҗаткарни сиз учратқанму? Бәлким, бу хисләт һәрқандақ иҗаткарға мәнсүп, уларниң һаят кәчүрүш тәризи шундақ, дейишиңиз мүмкин. Лекин бүгүнки базар ихтисадиниң тәләплири күчәйгән вәзийәттә иҗадий әмгигиниң мәһсулатини содиға салмай, пәқәт издиниш, яритиш роһи билән яшап, тиним тапмай әмгәк қиливатқан иҗаткар билән учришишниң йоли чүшти.

Фархат Камаловниң һашамәтлик үч қәвәтлик өйиниң һәрбир қәвитидә эстетикилиқ дит билән тизилған һәйкәлләр, маскилар, тәсвирий сәнъәт әсәрлири, буюмлар гоя музейни әслитәтти. Өзимизни худди мөҗүзиләр алимигә кирип қалғандәк һис қилдуқ. Дәрәқ ғолидин ясалған һәрхил һәҗимдики һәйкәлләр, статуэткилар, маскилар, үстәл-орундуқлар өй ғожайининиң әҗайип талантидин, меһнәткәшлигидин дерәк берип туриду. Дәсләп егизлиги икки метрдин ашидиған «Украина» «Учришиш» «Моди вә Анна» дәп атилидиған қарияғачтин ясалған әмгәклирини көздин кәчүрдуқ. ««МК» в Казахстане» гезитиниң мухбири Ольга  Зорина «Ваятель готовиться к юбилею. Территория и траектория скульптора Фархада Камалова» намлиқ мақалисида мундақ көләмлик яғач билән ишләйдиған һәйкәлтараш елимиздила әмәс, дуния йүзидә йеганә болса керәк дегән пикирни алға сүриду. Тәсвирий сәнъәткә болған чәксиз муһәббәт уни «Мәҗнунға» айландурған. У ялғузлуқни яхши көриду. Иҗадий җәрияндики диққәт-нәзәриниң чечилип кетишини халимайду. Адәмләрдин хали болғини билән йенида өзиниң яратқан образлири. Шулар билән муңдишиду.  Ойидики қәһриманиниң қияпитини әкис әткүзүшкә айлар, жиллар кетиду. Бир әмгигини  аяқлаштуруш үчүн таң сәһәрдин кәч киргичә ишләп, икки жилға йеқин вақтини сәрип қилипту. Ишқа шундақ берилип кәткән пәйттә, қосақ ғеминиму ойлимайду. Фархат ака турмушниң мәишәтлири билән һаятниң алдамчи һәвәслиригә беқинмай, өзиниң ички, мәнивий дуниясиниң йетигидә кетип барған иҗаткар. Униң күндилик ишиму, тирикчилигиму мошу үч қәвәтлик өйдә тәсвирий сәнъәт дуниясида йеңилиқ болған әсәр-әтиқиләрни яритиштин ибарәт. Шуңлашқа у һәргиз буйрутма алмайду. Гезитханларда «Андақта күн кәчүрүш мәнбәси немидин ибарәт?» дегән соал туғулуши мүмкүн. Турмушниң күндилик тәләп-еһтияҗи бәзидә ғәм-тәшвишни көпәйтип, иҗаткарниң бәрпакарлиқ қабилийитигә тәсир көрситиду.  Яратқучи тәрипидин әта қилинған талант, қабилийәтниң өмүр синақлирида өчүп қалмайдиғанлиғиниң капалити– иҗаткар қәлбини чүшинидиған, қоллап-қувәтләйдиған җанларниң йенида болушида. Фархат акиниң өмүрлүк яри Роза әйнә шундақ җан. Йолдишиниң иҗадий паалийити үчүн барлиқ шараитни яритип бәрди. Өзиму сәнъәтни чүшинидиған инсан. Консерваторияда устазлиқ қилип һөрмәтлик дәм елишқа чиққан болсиму, өз кәспи бойичә шагиртларни тәйярлаватиду. Йолдишиниң тамамлиған әмгигини биринчи болуп баһалайдиғанму, униңға «исим» қоюдиғанму Роза һәдә. Скрипкиниң сехирлиқ аһаңини яңритидиған рәпиқисиниң тәсири болса керәк, Фархат акиниң һүнәр темип турған қолидин нурғун «музыкантлар» ясалди. Аял музыкантлар обризида өмүрниң жүкини биллә көтирип келиватқан инсанға хас охшашлиқларни байқаш мүмкин. Фархат акиниң галереясидә Александр Марков, Ольга Кацюба, Михаил Маховниң рәсимлири билән тонуш рәссам мой қәлимидин вуҗутқа кәлгән Роза һәдиниңму портрети орун алған.  Тәсвирий сәнъәт билән музыка сәнъитидин бәхтини издигән қош жүрәк иҗат пәзасида бир-биригә илһам беғишлиғучи болди. Бу пикримизни «Моди вә Анна» скульптуриси тәстиқләп турғандәк…

«Моди вә Анна»

Һәйкәлтарашниң «Моди вә Анна» әмгигини мәнивий қәдрийәт егилири –иҗадийәт адәмлири арисидики сөйгү-муһәббәткә орнитилған һәйкәл дейишкә болиду. Рус шеирийитиниң классик шаирәсигә айланған Анна Ахматова билән улуқ италиялик рәссам Амедео Модильяниниң мунасивити дилларда  муһәббәт дастаниға айланған. Фархат акида студентлиқ дәвирдин башлап Модиляниниң иҗадийитигә нисбәтән алаһидә иштияқ ойғанғанди. Шаирә билән рәссамниң муһәббәт тарихи уни һаяҗанландуриду. Анна Ахматова билән Модильяни Париж шәһиридә тонушиду. Уларниң бир һәптигә  созулған ишқ-муһәббәткә толған унтулмас дәқиқилири һәр иккисиниң кәлгүси иҗадийитидә өз әксини тапиду. У вақитта Модильяни наһайити кәмбәғәл яшатти. Һәтта туруватқан пәтирлириниң иҗарә һәққини төләлмәй сәрсанчилиқта һаят кәчүриду. Бирақ әски кийим ичидә есил жүрәк бар екәнлигини шаирә сезәтти.  Анна Ахматова вәтинигә қайтип кетиду. Икки ашиқ қайта дидарлишиш пурситигә егә болмайду. Айрим мәнбәләр бойичә, рәссам шаирәгә 16 рәсимни тәғдим қилип, өйиниң темиға есип қошни илтимас қилған. Бирақ Октябрь инқилави дәвридә бу әмгәкләр жүтүп кәткән.  Айрим, сәнъәтшунасларниң пикричә, Модильяниниң көплигән рәсимлиридә тәсвирләнгән аяллардин Анна Ахматоваға тән охшашлиқларни көрүшкә болиду. Оттуз бәш йешида вапат болған рәссамниң некрологида «У өзиниң шан-шөһрәт босуғусида дуниядин өтти» дегән сөзләр йезилиду. Һаят вақтида баһаланмиған рәссамниң әмгәклири вақит өтүп Пикассо дәриҗисидики иҗат дәп етирап қилиниду. 2015-жили униң бир әмгиги аукционда 170,4 миллион долларға сетилиду.  Фархат ака бүйүк рәссам билән шаирә һәққидә наһайити көп билиду, ейтип бериштин ялиқмайду.

Бизниң диққитимизни «Европиниң оғрилиниши» сериясидики әмгәкләр җәлип қилди. Қедимий грек мифологиясигә асаслинип ясалған. Ривайәттә ейтилишичә, финикий падишасиниң қизи Европа деңиз қирғиғида достлири билән ойнап жүргинидә буқа қияпитидики Зевс оғрилап кетиду. Әйнә шу көрүнүш һәйкәлтарашниң тәсәввури билән қарияғачниң ғолидин ясалди.

Қарияғачниң қудрити

Хәлқимиз әзәлдин гөзәлликкә ашиқ вә күндилик һаятидики гөзәл мәнзириниң ипадиси йешилзарлиқ. Шуңлашқа уйғур һойлисини дәл-дәрәқсиз, гүл гиясиз тәсәввур қилишқа болмайду. Тәбиәт билән маслишип, әтраптики муһит билән гармониядә яшаватқанлиғимизниң ярқин көрүнүши әҗдаттин әвлатқа өткән, қенимизға сиңгән бағвәнчилик, деханчилиқ вә гүл өстүрүш мәдәнийитини  десәк болиду. Фархат ака һәрбир күнини өйидики түрлүк-түмән гүлләр һәм қарияғач дәриғи билән өткүзиду. Тәсвирий сәнъәтниң үч өлчәмлик түри–һәйкәлтарашлиқта әстаидиллиқ билән тәр төкүватқан у асасән қарияғач дәриғидин пайдилиниду. «Қара» вә «яғач» сөзлиридин тәркип тапқан бириккән исимдики «қара» сөзи изаһлиқ луғитимиздә «чоң, катта, улуқ» дегән мәнани билдүридекән. Демәк, қарияғач–чоң, катта, улуқ дәрәқ. Мәзкүр дәрәқниң (Вязь–русчә атилиши) тилсим қудрити һәққидә «Қарияғачтин ясалған тумар йолувчини хейим-хәтәрдин сақлайду», «Айрим хәлиқләр үчүн бу дәрәқ ана болуш вә аилә қурушниң рәмзи һесаплинидекән» дегән мәлуматларму моҗут. Қарияғач узақ яшайду. Буниңдин бирнәччә жил муқәддәм Алмута вилайитидики Көктал йезисида 700 жил болған («Әулие ағаш» дәп атилип кәткән) қарияғач һәққидә аммивий әхбарат васитилиридә хәвәрләнгән еди. Көкталдики муқәддәс дәрәқни кимду бирлири май чечип көйдүрмәкчи болған. Бирақ көймигән. Резина чақни көйдүрүп,  йәрни йерип чиққан йилтиз-томурини зәхмилигән. Амма һеликәм бу дәрәқ һаят.  Бәк чидамлиқ, һә?! Биздә учришидиған қарияғач йәр таллимайду. Бирму дәрәқ өсмигән далада ялғуз қарияғач дәриғини учритип қалимиз. Андин шахлирини кесивәтсиму, көкләвериду.  Қаттиқ шамалму шахлирини сундуралмайду. Шуниң үчүн әвладини учум қилишни ойлиған қушлар қарияғачқа уга салиду. Венециядә жиллар мабайнида суда қәд көтәргән өйләрни көтирип турған нәқ мошу қарияғачтин ишләнгән тахтайлар дейишиду. Ғолиниң зичлиғи вә қаттиқлиғи уни мустәһкәм қилиду. Бир жили шәһәрдики паркларниң биридә қарияғач дәрәқлири кесилди. Фархат ака  тонушлириниң хәвәр қилиши билән жиқитилған дәрәқләрни өйигә елип кәлди. Шундақ қилип Фархат Камаловниң өйидә «улуқ» дәрәқниң иккинчи һаяти башлиниду. Һерисмәнлик билән чепиш, йонуш, оюш арқилиқ дәрәқ ғоли мәлум шәкил вә һәҗимгә егә болиду. Бирақ һәрбир һәрикәтниң йөнилишини ениқ билмисәң  бузуп қоюшиң мүмкин. Иҗадийәттә нәтиҗә муһим, амма җәриянниң өзиму әһмийәтлик. Һечким мәлум надир әмгәкни, муәллип тәсәввури билән барлиққа кәлгән иҗадийәт нәтиҗисини дәлму-дәл қайтилалмайду. Һәрбир иҗаткарниң өзгичилигиму шуниңдин ибарәт.

Илавә: Заманимиздики өзгичә талант, маһарәт егиси Фархат Камалов ясиған маскиларни тәрипләшкә тәсвирий сәнъәткә аит мәхсус билимниң һаҗәтлигини һис қилдим. Һәқиқәтәнму һәйкәлтарашниң өйидики тилсим дунияни чүшиниш үчүн сәнъәтни һис қилидиған қәлб һаҗәт. Музейни әслититидиған бу өйгә йәнә бир қетим кәлмисәк болмайдиғанлиғини чүшинип, һәйкәлтараш билән хошлаштуқ.