heykeltarashning tilsim duniyasi-uly

HEYKELTARAShNINg TILSIM DUNIYaSI

Aznat TALIPOW,

«Uiğur avazi»

Muzéyni eslitidighan öy

Ijat xiyali bilen yashash hözür béghishlaydu hem azaplinish hissiyatidin xali qilmaydu. Chünki ijadiyet — bu insanning eqliy, oy-xiyal, tepekkür küchi bilen hayat tejribilirini birleshtürüp, yéngi nersilerni peyda qilish yaki mewjut nersilerni yéngi usulda teghdim qilish jeriyani.

Ijadiyet hissiyati, xiyalidiki tesewwur bilen kech kirgüzüp, uxlisimu oyidiki obraz-qiyapetler bilen mungdishidighan ijatkarni siz uchratqanmu? Belkim, bu xislet herqandaq ijatkargha mensüp, ularning hayat kechürüsh terizi shundaq, déyishingiz mümkin. Lékin bügünki bazar ixtisadining telepliri kücheygen weziyette ijadiy emgigining mehsulatini sodigha salmay, peqet izdinish, yaritish rohi bilen yashap, tinim tapmay emgek qiliwatqan ijatkar bilen uchrishishning yoli chüshti.

Farxat Kamalowning hashametlik üch qewetlik öyining herbir qewitide эstétikiliq dit bilen tizilghan heykeller, maskilar, teswiriy sen’et eserliri, buyumlar goya muzéyni eslitetti. Özimizni xuddi möjüziler alimige kirip qalghandek his qilduq. Dereq gholidin yasalghan herxil hejimdiki heykeller, statuэtkilar, maskilar, üstel-orunduqlar öy ghozhayinining ejayip talantidin, méhnetkeshligidin dérek bérip turidu. Deslep égizligi ikki métrdin ashidighan «Ukraina» «Uchrishish» «Modi we Anna» dep atilidighan qariyaghachtin yasalghan emgeklirini közdin kechürduq. ««MK» w Kazaxstané» gézitining muxbiri Olga  Zorina «Wayatél gotowitsya k yubiléyu. Térritoriya i traéktoriya skulptora Farxada Kamalowa» namliq maqalisida mundaq kölemlik yaghach bilen ishleydighan heykeltarash élimizdila emes, duniya yüzide yégane bolsa kérek dégen pikirni algha süridu. Teswiriy sen’etke bolghan cheksiz muhebbet uni «Mejnungha» aylandurghan. U yalghuzluqni yaxshi köridu. Ijadiy jeriyandiki diqqet-nezerining chéchilip kétishini xalimaydu. Ademlerdin xali bolghini bilen yénida özining yaratqan obrazliri. Shular bilen mungdishidu.  Oyidiki qehrimanining qiyapitini ekis etküzüshke aylar, zhillar kétidu. Bir emgigini  ayaqlashturush üchün tang seherdin kech kirgiche ishlep, ikki zhilgha yéqin waqtini serip qiliptu. Ishqa shundaq bérilip ketken peytte, qosaq ghéminimu oylimaydu. Farxat aka turmushning meishetliri bilen hayatning aldamchi heweslirige béqinmay, özining ichki, meniwiy duniyasining yétigide kétip barghan ijatkar. Uning kündilik ishimu, tirikchiligimu moshu üch qewetlik öyde teswiriy sen’et duniyasida yéngiliq bolghan eser-etiqilerni yaritishtin ibaret. Shunglashqa u hergiz buyrutma almaydu. Gézitxanlarda «Andaqta kün kechürüsh menbesi némidin ibaret?» dégen soal tughulushi mümkün. Turmushning kündilik telep-éhtiyaji bezide ghem-teshwishni köpeytip, ijatkarning berpakarliq qabiliyitige tesir körsitidu.  Yaratquchi teripidin eta qilinghan talant, qabiliyetning ömür sinaqlirida öchüp qalmaydighanlighining kapaliti– ijatkar qelbini chüshinidighan, qollap-quwetleydighan janlarning yénida bolushida. Farxat akining ömürlük yari Roza eyne shundaq jan. Yoldishining ijadiy paaliyiti üchün barliq sharaitni yaritip berdi. Özimu sen’etni chüshinidighan insan. Konsérwatoriyada ustazliq qilip hörmetlik dem élishqa chiqqan bolsimu, öz kespi boyiche shagirtlarni teyyarlawatidu. Yoldishining tamamlighan emgigini birinchi bolup bahalaydighanmu, uninggha «isim» qoyudighanmu Roza hede. Skripkining séxirliq ahangini yangritidighan repiqisining tesiri bolsa kérek, Farxat akining hüner témip turghan qolidin nurghun «muzikantlar» yasaldi. Ayal muzikantlar obrizida ömürning zhükini bille kötirip kéliwatqan insangha xas oxshashliqlarni bayqash mümkin. Farxat akining galéréyaside Aléksandr Markow, Olga Kaцyuba, Mixail Maxowning resimliri bilen tonush ressam moy qelimidin wujutqa kelgen Roza hediningmu portréti orun alghan.  Teswiriy sen’et bilen muzika sen’itidin bextini izdigen qosh zhürek ijat pezasida bir-birige ilham béghishlighuchi boldi. Bu pikrimizni «Modi we Anna» skulpturisi testiqlep turghandek…

«Modi we Anna»

Heykeltarashning «Modi we Anna» emgigini meniwiy qedriyet égiliri –ijadiyet ademliri arisidiki söygü-muhebbetke ornitilghan heykel déyishke bolidu. Rus shéiriyitining klassik shairesige aylanghan Anna Axmatowa bilen uluq italiyalik ressam Amédéo Modilyanining munasiwiti dillarda  muhebbet dastanigha aylanghan. Farxat akida studéntliq dewirdin bashlap Modilyanining ijadiyitige nisbeten alahide ishtiyaq oyghanghandi. Shaire bilen ressamning muhebbet tarixi uni hayajanlanduridu. Anna Axmatowa bilen Modilyani Parizh shehiride tonushidu. Ularning bir heptige  sozulghan ishq-muhebbetke tolghan untulmas deqiqiliri her ikkisining kelgüsi ijadiyitide öz eksini tapidu. U waqitta Modilyani nahayiti kembeghel yashatti. Hetta turuwatqan petirlirining ijare heqqini tölelmey sersanchiliqta hayat kechüridu. Biraq eski kiyim ichide ésil zhürek bar ékenligini shaire sézetti.  Anna Axmatowa wetinige qaytip kétidu. Ikki ashiq qayta didarlishish pursitige ége bolmaydu. Ayrim menbeler boyiche, ressam shairege 16 resimni teghdim qilip, öyining témigha ésip qoshni iltimas qilghan. Biraq Oktyabr inqilawi dewride bu emgekler zhütüp ketken.  Ayrim, sen’etshunaslarning pikriche, Modilyanining köpligen resimliride teswirlengen ayallardin Anna Axmatowagha ten oxshashliqlarni körüshke bolidu. Ottuz besh yéshida wapat bolghan ressamning nékrologida «U özining shan-shöhret bosughusida duniyadin ötti» dégen sözler yézilidu. Hayat waqtida bahalanmighan ressamning emgekliri waqit ötüp Pikasso derijisidiki ijat dep étirap qilinidu. 2015-zhili uning bir emgigi aukцionda 170,4 million dollargha sétilidu.  Farxat aka büyük ressam bilen shaire heqqide nahayiti köp bilidu, éytip bérishtin yaliqmaydu.

Bizning diqqitimizni «Éwropining oghrilinishi» sériyasidiki emgekler jelip qildi. Qédimiy grék mifologiyasige asaslinip yasalghan. Riwayette éytilishiche, finikiy padishasining qizi Éwropa déngiz qirghighida dostliri bilen oynap zhürginide buqa qiyapitidiki Zéws oghrilap kétidu. Eyne shu körünüsh heykeltarashning tesewwuri bilen qariyaghachning gholidin yasaldi.

Qariyaghachning qudriti

Xelqimiz ezeldin gözellikke ashiq we kündilik hayatidiki gözel menzirining ipadisi yéshilzarliq. Shunglashqa uyghur hoylisini del-dereqsiz, gül giyasiz tesewwur qilishqa bolmaydu. Tebiet bilen masliship, etraptiki muhit bilen garmoniyade yashawatqanlighimizning yarqin körünüshi ejdattin ewlatqa ötken, qénimizgha singgen baghwenchilik, déxanchiliq we gül östürüsh medeniyitini  dések bolidu. Farxat aka herbir künini öyidiki türlük-tümen güller hem qariyaghach derighi bilen ötküzidu. Teswiriy sen’etning üch ölchemlik türi–heykeltarashliqta estaidilliq bilen ter töküwatqan u asasen qariyaghach derighidin paydilinidu. «Qara» we «yaghach» sözliridin terkip tapqan birikken isimdiki «qara» sözi izahliq lughitimizde «chong, katta, uluq» dégen menani bildüridéken. Démek, qariyaghach–chong, katta, uluq dereq. Mezkür dereqning (Wyaz–rusche atilishi) tilsim qudriti heqqide «Qariyaghachtin yasalghan tumar yoluwchini xéyim-xeterdin saqlaydu», «Ayrim xeliqler üchün bu dereq ana bolush we aile qurushning remzi hésaplinidéken» dégen melumatlarmu mojut. Qariyaghach uzaq yashaydu. Buningdin birnechche zhil muqeddem Almuta wilayitidiki Köktal yézisida 700 zhil bolghan («Eulié aghash» dep atilip ketken) qariyaghach heqqide ammiwiy exbarat wasitiliride xewerlengen édi. Köktaldiki muqeddes dereqni kimdu birliri may chéchip köydürmekchi bolghan. Biraq köymigen. Rézina chaqni köydürüp,  yerni yérip chiqqan yiltiz-tomurini zexmiligen. Amma hélikem bu dereq hayat.  Bek chidamliq, he?! Bizde uchrishidighan qariyaghach yer tallimaydu. Birmu dereq ösmigen dalada yalghuz qariyaghach derighini uchritip qalimiz. Andin shaxlirini késiwetsimu, köklewéridu.  Qattiq shamalmu shaxlirini sunduralmaydu. Shuning üchün ewladini uchum qilishni oylighan qushlar qariyaghachqa uga salidu. Wénéцiyade zhillar mabaynida suda qed kötergen öylerni kötirip turghan neq moshu qariyaghachtin ishlengen taxtaylar déyishidu. Gholining zichlighi we qattiqlighi uni mustehkem qilidu. Bir zhili sheherdiki parklarning biride qariyaghach dereqliri késildi. Farxat aka  tonushlirining xewer qilishi bilen zhiqitilghan dereqlerni öyige élip keldi. Shundaq qilip Farxat Kamalowning öyide «uluq» dereqning ikkinchi hayati bashlinidu. Hérismenlik bilen chépish, yonush, oyush arqiliq dereq gholi melum shekil we hejimge ége bolidu. Biraq herbir heriketning yönilishini éniq bilmiseng  buzup qoyushing mümkin. Ijadiyette netije muhim, amma jeriyanning özimu ehmiyetlik. Héchkim melum nadir emgekni, muellip tesewwuri bilen barliqqa kelgen ijadiyet netijisini delmu-del qaytilalmaydu. Herbir ijatkarning özgichiligimu shuningdin ibaret.

Ilawe: Zamanimizdiki özgiche talant, maharet égisi Farxat Kamalow yasighan maskilarni teripleshke teswiriy sen’etke ait mexsus bilimning hajetligini his qildim. Heqiqetenmu heykeltarashning öyidiki tilsim duniyani chüshinish üchün sen’etni his qilidighan qelb hajet. Muzéyni eslititidighan bu öyge yene bir qétim kelmisek bolmaydighanlighini chüshinip, heykeltarash bilen xoshlashtuq.