Dawami 5 uly

Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti Armiyesining bash ministir Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyinki musteqilliq urushliri

(5)

Muhemmet Tursun Uyghur

(Dawami)

(Bu sürettiki adem Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti Armiyesisining bash qomandani Mexmut Muhiti)

Bu ishtin kéyin Mexmut Muhiti qomandanliq ishtabida buningdin kéyinki ishlarni öz aldigha musteqil yürgüzüshke imkaniyet qalmighanliqini toluq tonup yétidu. Qandaq qilish kérek? Emdilikte uning aldida ikki yol turatti. Biri, janni tikip qoyup ishench bolmighan jengge atlinip qan töküsh; yene biri peshni qéqip chetke chiqip kétish. Amalsiz qalghan Mexmut Muhiti kéyinki yolni tallashqa mejbur bolidu. Lékin özini kéche-kündüz paylap turghan garnizon qomandani Lyu Bingni qandaq azghashturup Qeshqerdin chiqip kétish bir mesile idi.

Qeshqer garnizon qomandani Lyu Bing Qeshqer Yéngisheher sépili ichidiki garnizon ishtabining hoylisida etigenlik herbiy meshiq qiliwatatti. Sépil qarawullirining bashliqi Lyu Bingning aldigha aldirap yétip kélidu.

— Doklat qomandan,- deydu nöwetchi herbiyche salam bérip,- sépil üstidiki qarawullar durbunda 40-30 atliq ademning Konisheher tereptin biz terepke kéliwatqanliqini körüptu.

Men qarap baqsam ular général Mexmut Muhiti we ademliri iken. Uni tonuwalduq.

Lyu Bing sel jiddileshkendek bolup derhal özini ongshiwalidu. Kéyin aldidiki ikki ofitsérge qarap:

— Sépil üstidiki qarawullar hessilep köpeytilsun, sépil ichi jiddiy haletke ötsun,- deydu.

Atliqlar sépilge yéqinlashqanda Lyu Bing resmiy herbiy kiyim bilen birnechche adimini egeshtürüp ularning aldigha chiqidu. Lyu Bing:

— Général janabliri aman bolghay,- deydu ochuq chiray bilen. Mexmut Muhiti étidin chüshüp tekellup bilen:

— Undaq bolamdighan, etigende janablirini malal qiliptimiz, aldilirida xijilmen. Uzundin buyan yep yétip hurunliship qalduq, hawa yégech etigenlik chéniqishqa chiqqan, janabliri behuzur aram alghay. Mexmut Muhiti qolini köksige qoyghandin kéyin étigha minip hemrahliri bilen sépil yaqilap sehra terepke yürüp kétidu.

Lyu Bing atliqlarning keynidin uzunghiche qarap turup qalidu, ularning herikitini közitish üchün keynige adem qoyidu. Atliqlar yéza yolliri bilen atlirini tekshi yorghilitip xéchirchighiche baridu. Kéyin östeng boyida attin chüshüp, yüz-közlirini yuyup azraq dem alidu. Andin yene atliq keynige qaytip sépil tüwidin ötüp, kelgen yoli bilen udul sheherge kirip kétidu.

Shu kündin bashlap etigenlik chéniqish her küni öz qerelide bolup turidu. Atliqlar bérip-qaytishta her qétim sépil töwidin ötkende qarawullar bir qétim jiddiylishidu, künler ötkenche bundaq jiddiylishishmu peslep baridu.

Bir küni Mexmut Muhiti yene Shéng Shiseyning télégrammisini tapshurup alidu. Télégrammida özining yighingha qatnishish üchün Ürümchige kélishi uqturulghanidi. Mexmut

Muhiti buning özige qurulghan qiltaq ikenlikini éniq körüp yétidu.

Mexmut Muhiti Shéng Shiseyge mundaq dep jawab télégramma yazidu: «shéng doben janabliri, kemine Ürümchige bérishim heqqide télégrammini tapshurup aldim. Hazir     Qeshqerdiki herbiy qisimning ichi tinch emes. Bir qisim jahil ofitsér we eskerler boyuntawliq qilip, jahanni maliman qilish koyida boluwatidu. Ularning men yoq mezgilde ish térip qoyushidin ensirep turuwatimen. Shunga hazirche agham Musul Haji[1] huzurlirigha baridu. Bu yerdiki ishlar izigha chüshken haman özüm qobullirigha barimen».

    Démisimu shu mezgillerde Mexmut Muhitining bir qisim qomandanlirining qozghilip jeng bilen ishni hel qilish niyitide boluwatqanliqini Shéng Shisey bilip turatti. Eger sowét ittipaqi arqa térek bolmisa, özining ulargha qarshi turushqa hergizmu küchi yetmeytti. Shunga Shéng Shisey Mexmut Muhitining jawabigha bashqiche pikirde bolmaydu.

Éytishlargha qarighanda Musul Haji Muhiti Ürümchige yétip barghanda Shéng Shisey uni hörmet bilen qarshi ilip, uning bilen üch kéche — kündüz söhbetlishidu. Söhbet jeryanida Musul Haji bashtin-axir béshini töwen sélip bir éghizmu söz qilmay jimjit olturidu. U peqet tayinip olturghan hasisining uchini pat-pat taxtayliq polgha tok-tok urup qoyidiken. Üchinchi küni Shéng Shisey tekellupni qoyup:

— Hajim, üch kün boldi, bolunghan gepke bir éghizmu jawab qilmidi, méning gépimni chüshen’genmidu?- deydu.

Musul Haji:

— Yighip kelgende — dep hasisini yene bir qétim tok-tok urup qoyup:

— Mushu zéminning ishi iken,- deydu.

Shuningdin kéyin Shéng Shisey héchqandaq söz qilmaydu, u Musul Hajini temirat (qurulush) nazaritining naziri mensipi bilen Ürümchide tutup qalidu.

Uzun ötmey Mexmut Muhiti Shéng Shiseyge mundaq mezmunda yene bir télégramma yazidu: «hazir Qeshqerdiki herbiy qisimlarning ichi bir qeder tinchlandi. Kemine men Ürümchige bérishqa teyyarlandim. Shundimu emdila tertipke chüshken herbiy ichining tinchliqigha kapaletlik qilish üchün, men yoq mezgillerde herbiy ichidiki eng nopuzluq kishi agham Musul Hajimning Qeshqerde turup bermiki zörürdek turidu. Musul hajim Qeshqerge yétip kelgen haman yolgha chiqimen».

Mexmut Muhitini Ürümchige ekélish Shéng Shiseyning uzundin béri közlep kéliwatqan birdinbir nishani idi. Shéng Shisey ishni asanraq hel qilishni oylaytti. U sel gumanlanghan bolsimu, Musul Hajini derhal Qeshqerge yolgha séliwétidu.

Mexmut Muhiti Turpandiki bir karizini 400 ser altungha satidu. Yene bashqa mal-mülkini 400 ser altungha sétip, 800 ser altun teyyarlaydu. Bulardin 400 ser altunni Abduqadir Damolla dégen kishige tapshurup chet elge ötküzmekchi bolghanda, yol üstide Shéng Shiseyning ademliri teripidin musadire qilinip kétidu.

1937-yili 4-ayning 8-küni[2] etigenlik chéniqishta Mexmut Muhiti ming béshi akisi Musul Haji Muhiti qoshulup, turpanliq Bay Axun Ezizi, Qeshqer Qizil döwilik Toxti Haji, turpanliq Hemdulla (Bu adem Ladax yolini obdan biletti) Abdulla Damolla Neyim qatarliq 30 nechche yéqin adimi bilen Yéngisheher sépil tüwidin ötkende, sépil üstidiki xitay eskerler miltiqlirini qoltuqliship esnep olturushidu. Atliqlarning meshiqtin qaytqan-qaytmighanliqi bilenmu héchkimning kari bolmaydu. Mexmut Muhitilar Qizilning köwrükige kelgende, Ibrahim polk komandéri (tü’enjang) étini sugharghan bolup, derya ichi bilen qachqiniche udul Qeshqerdiki Sowét elchixanisigha kirip ehwalni melum

qilidu. Mexmut Muhitilar shu mangghanche Yéngisargha yétip baridu.

Mexmut Muhiti méngish aldida 2-polkning komandéri Qurban Niyaz Shahidi bashliq kommunistpereslerni yoqitish üchün Shayarliq podpolkownik Yaqupqa buyruq qilidu. Podpolkownik Yaqup, Lyenjang Rexmitulla Qari, lükchünlük Sali Lyenjang we Abdulla Axunlar bilen birlikte buyruqni ijra qilish üchün atlinidu. Shu küni del namazshamda Yaqup tapancha bilen Qurban Niyazni atidu. Qurban Niyaz ölmey puti yaridar bolidu. Yaqup tapanchidin ikkinchi oqni üzüwatqanda ishtab xizmetchiliridin biri Yaqupni atidu. Yaqup yaridar bolup tutulidu. Namaz shamgha 20 minut qalghanda pilan pütünley pash bolup qalidu. Shuning bilen Qurban Se’idi Qari Lyenjang, Sali Lyenjang qatarliqlarni bir-birlep ishxanigha chaqirip étip tashlaydu. Ishtab ishxanisigha chaqirtilghanlarning chiqmighanliqini körgen Qari Lyenjang, Sali Lyenjangning eskerliri aldinala toqup teyyarlap qoyghan atlirini minip udul Yéngisargha qachidu. Qeshqerdiki 2-polkning qalghan eskerlirimu chékinip, Yéngisargha bérip bolghan ehwalni Mexmut Muhitigha doklat qilidu.

Mexmut Muhiti 33-polkni jiddiy haletke ötküzüp, Abduniyaz Kamalning 1-rotasini Yapchangha mudapi’ede turushqa ewetidu. Arqidinla Yéngisar hakimi (uyghur), bajxana bashliqi (xitay) we saqchi bashliqi (xitay) qatarliq üch kishini chaqirtip kélip polk ishtabida soraq qilidu. Kéyin hakimni qoyuwétip ikki xitayni étiwétip yolgha chiqidu.

Mexmut Muhiti Yéngisardin yolgha chiqip Topluq dégen yerge kelgende Xotendin qaytqan en’gliye elchisige? uchraydu. Uning bilen yérim sa’et sözleshkendin kéyin xoshliship yoligha rawan bolidu.

Général Mexmut Muhiti shu axshimi Yéngisardin yolgha chiqip Ladax yoligha chüshidu. Kachunggha kelgende Qeshqer garnizoni qoral-yaragh bashqarmisining mu’awin bashliqi Ilyas éshekke mindürülüp, qoligha koyza sélinghan halda keltürülidu. Mexmut Muhiti Ilyastin:

— Sen qeyerlik? dep soraydu. Ilyas:

— Men turpanliq, teqsir,- dep jawab béridu.

— Sen musulmanmu?- dégende, Ilyas:

— Elhemdulilla musulmanmen,- dep jawab béridu.

Mexmut Muhiti der ghezep bolup:

— Yaq, yalghan, sen kapir! Eger sen musulman bolsang méning gépimni anglaytting, men Sherqiy Türkistan Armiyesige köprek qoral-yaragh, oq-dora ber, désem bermiding emesmu?! Bedbex, u qorallar manga lazim idi,- deydu. Ilyas:

— Général Lyu Bingdin buyruq bolmisa qandaq béreleymen,- deydu.

Mexmut Muhiti:

— Menchu? Men néme? Dep soraydu.

— Ilyas:

— Özlirimu général,- deydu.

— Mexmut Muhiti téximu qattiq ghezeplinip:

— Hey bedbex, xitayning gépini anglaysenu, méning gépimni némishqa anglimaysen? Sen melun orus konsuli bilen Lyu Binggha jasusluq qilding, öz qérindashliringni, Wetiningni satting, emdi sanga oq zaye kétidu, qilich bilen chépish kérek,- deydu we arqidin: xeyr boptu, étiwétinglar, dep buyruq qilidu we yerlik kishilerge: uning jesitini kömüp qoyunglar, dep tapilap yolini dawamlashturidu.

Mexmut Muhiti Yeken’ge bérip Ma Xusen qisimlirigha:

— Men Shéng doben bilen buzulushup qaytip chiqtim, Xoten’ge bérip Maxusen bilen körüshimen, dep xet yézip ewetidu. Tungganlar heyran bolidu hem xushal bolidu. Shunga ular général Mexmut Muhiti kelgüdek, dep öteng-ötenglerge ziyapet orunlashturup teyyarliq köridu. Shuning bilen Ladax yoli bosh qalidu. Mexmut Muhiti Kökyargha yétip barghandin kéyin özlirini qoghdap kelgen eskerlerge xitab qilip:

— Biz Hindistangha mangduq, meqsitimiz chet eldin yardem élip qayta inqilab qilish. Shéng Shisey bilen Sowétning méni yoqitish üchün qilmighini qalmidi. Ular héchbir ilaj qilalmay öz ademlirim arqiliq méni öltürmekchi boldi. Men Shéng Shisey hökümiti bilen soqushushnimu oylidim. Biraq qomandan, eskerlirimiz ichide munapiqlar köpiyip qoralliq inqilab qilishning imkaniyiti qalmaptu. Axir bolalmay eziz Wetinimizni tashlap chetelge musapir bolup chiqip kétishke mejbur boldum. Men bir yil ichide qaytip kélimen, shuningghiche qolunglardiki qoralni mehkem tutup turunglar, eger men kelmeydighan bolsam qiyamet küni qolunglar yaqamda bolsun! Hökümetning yaman körgen adimi men, silerge héch gep kelmeydu. Buraderlirim, balilirim, siler japa chékip bu yiraq yergiche keldinglar, men silerdin u dunya hem bu dunya razi, silermu mendin razi bolunglar,- deydu. Bu waqitta Mexmut Muhitining köngli yérim bolup, özini tutuwalalmay ixtiyarsiz yighlap kétidu. Buni körgen pütün ofitsér, eskerler qattiq yighlap janggalni bir alidu. Mexmut Muhiti eskerlerge pul tarqitip béridu. Eskerler uzun yilliq rehbiri Mexmut Muhitini uzutup qoyup Kachunggha qarap yol alidu.

Shundaq qilip Sherqiy Türkistan dölet armiyesining bash qomandani général Mexmut Muhiti 1937-yili 4-ayda akisi Musul Haji Muhiti qatarliq qol astidiki ishenchlik 30 nechche adimi bilen hijret qilip Hindistangha chiqip kétidu.

Mexmut Muhiti chet elge chiqip ketkendin kéyin Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining armiyesi qomandansiz qalidu.

 

Dawami bar …

________________________________________

[1] Musul Haji (Musul Haji Muhiti): Mexmut Muhitining akisi, 1870-yili Turpanda tughulghan. Tereqqiyperwer bay hem uyghur yéngi ma’aripigha asas salghuchilardin biri. Tunji qétim Rusiyedin ilghar mashina we téxnikilarni kirgüzüp, Turpanda paxta zawuti qurghan. 1912-yili tunji qétimda Tataristandin Heyder Sayrani isimlik bir oqutquchini teklip qilip, Turpanda öz xirajiti bilen penniy mektep achqan. 1941-yili 8-ayning 19-küni Yaponiyening paytexti Tokyoda 71 yéshida wapat bolghan.

[2] Bezi tarixlarda Mexmut Muhitining Hindistangha hijret qilip mangghan waqti 1937-yili 4-ayning 4-küni (jüme küni) dep yézilghan.