dawami-4 uly

Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyesining bash ministir Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyinki musteqilliq urushliri

(4)

Muhemmet Tursun Uyghur

(Dawami)

    Bu künlerde Mexmut Muhiti bekmu qiyin ehwalda qalghanidi. Shéng Shisey sowét ittipaqining yardimi bilen Xojiniyaz Hajini ölke mu’awin re’isi nami bilen Ürümchige apiriwalghandin kéyin asasliq nishanini Mexmut Muhitini yoqitishqa qaratqanidi. Bulardin bashqa Sowét ittipaqi Mexmut Muhitining etrapigha Shéng Shisey namidin herbiy meslihetchi général we «saqalliq général» dep atalghan Rabalkin (Ribalko), Oboxof Dotkin qatarliq bir munche herbiy komandirlar orunlashturghan bolup, Qeshqer saqchi idarisining bashliqimu Sowét tereptin ewetilgen adem idi.

Sowét ittipaqi 1934-yilidin bashlap Mexmut Muhitining eng yéqin we ishenchlik qomandanliridin Mexmut Muhitining achisining oghli Qurban Se’idi, turpanliq Qurbanniyaz Gajidi, Sayim Axun, Ürümchilik Abdulla ependi, toqsunluq Exmet Mesumi qatarliq besh kishini Sowét ittipaqigha oqushqa ewetidu. Bular 1935-yilining axiri Tashkenttiki herbiy mektepni «idiye özgertish» bilen tamamlap qaytip kélidu.

    Bu weqe bolup uzaq ötmey Shéng Shisey Sherqiy Türkistan Armiyesining qorallirini yighiwélish üchün, «6-diwiziyening qoralliri kona, bu qorallarni tapshurunglar, biz silerge yéngi qoral bérimiz» deydu. Mexmut Muhiti «aldi bilen yéngi qorallarni béringlar, andin kona qoralni bérimiz» dep Shéng Shiseyning pilanini buzidu.

Shéng Shiseyning Mexmut Muhitini qoralsizlandurush suyiqesti emelge ashmighandin kéyin, toqsunluq Ghopur Tü’enjang, qumulluq Sali Lüyjang, shayarliq (toqsuluq) Hemdembeg haji[1], Polat Tü’enjang, meslihetchiler bashliqi Nizamidin ependi… Qatarliq péshqedemlerni Ürümchige yötkep, ularning ornigha bashqa ademlerni orunlashturidu. Shuning bilen Sherqiy Türkistan Armiyesining süpiti özgirip, Mexmut Muhitining bezi yéqin ademlirimu uning düshminige aylinishqa bashlaydu.

     Shéng Shisey yene Qeshqer shehiri we Sherqiy Türkistanning jenubidiki saqchi orunlirini igilep, keng ishpiyonluq tori arqiliq Mexmut Muhiti we uning eskerlirini qattiq nazaretke alidu. Yene buyruq chüshürüp, Ulughchattin yötkep kélin’gen bir qisim qirghiz eskerlernimu Mexmut Muhitining qoshunigha qoshuwétidu. Bu xil ehwallar her xil namlar bilen ayighi üzülmey dawamliship turidu. Mexmut Muhiti Shéng Shiseyning özini yoqitish suyiqestini bilgen bolsimu, lékin uninggha ochuq-ashkara qarshi chiqalmaydu. Chünki Shéng Shiseyge qarshi chiqish sowét hökümitige qarshi chiqqanliq bolatti.

Shéng Shisey Mexmut Muhitining küchini ajizlashturush üchün, qedemmu qedem uning qol astidiki komandirlarni telim-terbiye aldurushni bahane qilip, Ürümchige ewetishni telep qilidu. Mexmut Muhiti xalimisimu bu kishilerni ewetishke mejbur bolidu. Shundaq qilip 6-diwiziye ichidin Ürümchige sétilghuchilar köplep chiqishqa bashlap, qoshunning sapliqi yoqilishqa, birliki parchilinishqa bashlaydu. Uning gewdilikreki 1-polkning komandiri Abdusemet Haji bolup, burun diwiziye boyiche közge körün’gen qomandanlardin biri idi. U kéyin özgirip Mexmut Muhitigha suyiqest pilanlaydu. Lékin uning étishqa buyrughan adimi hajetxanida Mexmut Muhitini atidighan waqitta atmay, bu sirni pash qilidu. Shuning bilen Mexmut Muhiti Abdusemet Hajini qolgha alidu.

Shéng Shisey yene ikki satqunni Mexmut Muhitini étiwétish üchün Qeshqerge ewetip, bashqa bir munapiq arqiliq Xojiniyaz Haji namidin Mexmut Muhitigha: «ikki wekil ewettim, aldigha chiqip kütüwéling» dep téléfon qilghuzidu. Mexmut Muhiti zérek adem bolghachqa, téléfondiki awazning Xojiniyaz Hajining emeslikini bilip, bir qisim eskirini ewetip, ayropilandin chüshken ikki suyiqestchini neq meydanda qolgha alidu.

Shéng Shisey yene özini chong diniy zat dewalghan Abdughupur (Shaptul) damollini[2] Ürümchige chaqirtip, uning idiyesige tesir körsitip, nurghun sowgha salamlar bilen Qeshqerge qayturidu. U Qeshqerge qaytip kelgendin kéyin bir sorunda jama’etke söz qilip: «Axirqi Peyghember Muhemmed Eleyhissalamdin kéyin peyghember kelmeydu. Eger Allahdin peyghemberlikke wehiy kelse, Shéng duben janablirigha kéletti» deydu. Mexmut Muhiti bu sözlerni anglap qattiq ghezeplinidu we Abdughopur Damolla kéchide tümen deryasi köwrükidin ötüwatqanda mexpiy öltürgüzüwétidu.

    Shéng Shisey Mexmut Muhitini yoqitish üchün hemme charilerni ishlitip, uni qiyin ehwalgha chüshürüp qoyghan waqitta, Mexmut Muhiti qol astidiki Imin Wahidi, Mömin Axun isimlik ikki adimini Shéng Shisey üstidin erz qilip, yoshurun Nenjingdiki milletchi xitay (Gomindang) hökümitige ewetidu. Bu wekiller Nenjingda milletchi xitayning bashliqi Jyang Jyéshi (1887-1975) bilen körüshken bolsimu netije chiqmaydu. Mömin Axun yoshurunche Qomulgha kelgende Shéng Shiseyning jasusliri uni qolgha alidu. Imin Wahidi ilajisiz Lenjuda turup qalidu.

1936-yili 9-ayda sowétlik Aprosof dégen adem Qeshqerge kélip, Mexmut Muhiti bilen körüshüp uninggha:

-Méning siz bilen körüshüshümning sewebi siz hökümetke narazi bolup, Sherqiy Türkistan dölitining musteqilliqini eslige keltürmekchi bolupsiz, pilaningizni emelge ashurush üchün Yaponiyege ikki wekil ewetipsiz, u ikki adimingizning biri biz tereptin qolgha élindi, siz mundaq qilmang, ittipaqlashqiningiz yaxshi,- deydu.

Bu künlerde gerche herbiy qisimdiki xa’in, satqinlar köplep ashkarilanghan bolsimu, ularning kimler ikenliki we sanini éniqlashqa mumkin bolmaydu. Bu weqedin kéyin Shéng Shisey Mexmut Muhitini «3-nöwetlik xelq qurultiyi»gha qatnishish üchün Ürümchige kélishini uqturidu. Mexmut Muhiti Shéng Shiseyning resmiy halda özini yoqatmaqchi bolghanliqini sézip, gerche Shéng Shiseyge qarshi chiqish emeliyette Sowét ittipaqigha qarshi chiqqanliq bolsimu, qetiy bir qarargha kélip, Shéng Shiseyge qarshi urush qilish üchün yéqin ademlirini yighip muzakire qilidu. Del shu mezgilde, 1936-yilining axirliri Sowét ittipaqining dangliq jasusi Meshur Roziyof (Mensur ependi)[3] xizmet tekshürüsh guruppisi bilen Ürümchidin Qeshqerge kélip, Mexmut Muhiti bilen körüshidu. Bu jeryanda Xojiniyaz Hajining Meshur Roziyofning xizmet tekshürüsh guruppisidiki Memetniyaz Lyenjang dégen adimi Xojiniyaz Hajining bir parche mexpiy xétini Mexmut Muhitigha yoshurunche tapshurup béridu. Bu ehwalni Meshur Roziyofning bir muhapizetchisi körüp qélip Meshhur Roziyofqa dep qoyidu. Mexmut Muhiti bolsa bu ehwallarni bilmeydu. Köp waqit ötmey mexpiy muzakirining ehwalini meslihetke chaqirilghanlardin bir munapiqning Qeshqer garnizoni Lyu Binggha we Sowét elchisige melum qilip qoyghanliqi éniqlinidu. Shuning bilen Mexmut Muhitining bu pilanimu meghlup bolidu.

    Mexmut Muhiti shuningdin kéyin 2-qétim yene tewekkül qilip, urush qozghash üchün eng yéqin kishilirini chaqirip muzakire qilishni pilanlawatqan shu peytte bu ghelite ehwal yüz béridu.

Bay Axun oylap mushu yerge kelgende özining Yngisheher garnizon siyasiy bashqarma bashliqining öyige qandaq bérip qalghanliqini tuymay qalidu. Méhmanlarni bashqarma bashliqining katipi — tünügünki Mexmut Muhitining ishxanisigha barghan héliqi pakar xitay ochuq chiray qarshi alidu. Bay Axun muhapizetchisini sirtta qaldurup, mepikesh we pakar xitay bilen qobulxanigha bille kiridu. Pakar xitay qobulxanidiki tügmiliri yandin étilidighan uzun chapan kiygen égiz boyluq, taqir bash xitayni körsitip:

— Mana bu kishi bashqarma bashliqi janabliri bolidu,-dep tonushturidu. Bashqarma bashliqi xitay Bay Axun bilen salamlashqandin kéyin, özining we Bay Axunning terjimanini isharet qilip xélila rawan Uyghur tili bilen:

— Bular chiqip ketsun, biz ikkimiz yalghuz sözlishimiz, men Uyghurche bilimen,- deydu. Her ikkisining terjimanliri chiqip ketkendin kéyin garnizon siyasiy bashqarma bashliqi xitay Bay Axungha démekchi bolghanlirini deydu.

Eslide garnizon siyasiy bashqarma bashliqi xitay Qeshqer pochta idarisining bashliqi Chüjang xitayning ayaligha köyüp qalghaniken. Garnizon siyasiy bashqarma bashliqi xitay Bay Axungha özide Shéng Shiseyning mushu ayning 7-küni özi qol qoyghan Mexmut Muhitining ademliri ichidiki bir qisim munapiqlarning ismi yézilghan bir mexpiy höjjetning barliqini, eger Mexmut Muhiti pochta idarisining bashliqi Chüjang xitayni jazalap ölümge höküm qilip berse, uning ayalini özining alidighanliqini, buning bedilige u mexpiy höjjetni Mexmut Muhitigha tapshurup béridighanliqini éytidu. Shundaq qilip Mexmut Muhiti héch kütülmigende öz eskerliri ichidiki munapiqlarning isimliri yézilghan Shéng Shiseyning mutleq mexpiy höjjitige érishidu.

Mexmut Muhiti höjjetni échip oqup, yézilghanlargha ishinelmey qalidu. Höjjetke Shéng Shiseyning öz imzasi qoyulghan bolup, Mexmut Muhitining Ürümchige öginishke barghan bir qisim muhim ademlirining ismi yézilghanidi.

Mushu ishtin kéyin Mexmut Muhiti qomandanliq ishtabida buningdin kéyinki ishlarni öz aldigha musteqil yürgüzüshke imkaniyet qalmighanliqini toluq tonup yétidu. Qandaq qilish kérek?

 

Dawami bar …

________________________________________

[1] Hemdembeg Haji: Xéwir Tömürning (1922-1992) «Hemdembeg haji» mawzuluq maqalisida toqsuluq dep yézilghan bolup, dadisining ismi Islam Haji. U 1932-yili Tömür Éli (1886-1933) bilen birlikte qozghilang kötürgen. Hemdembeg Haji herbiy ilimda qabiliyiti bar, eqilliq we nahayiti batur bolghachqa, u qomandanliq qilghan jeng dawamliq ghelibe qilghan. Shunga esker we xelq ichide uning heqqide qoshaqlar barliqqa kelgen: «Qumuldin chiqti Xojam Niyzaji, Kuchadin chiqti Hemdembeg Haji. Urushqa kirse Hemdembeg Haji, qalmaydu yawning héch bir ilaji». Shéng Shisey Hemdembeg Haji qatarliqlarni Ürümchige apirip, bir mezgil bir qorugha solap qoyghan. 1938-yili 12-ayning 9-küni 1-türkümdiki qirghinda öltürüwetken.

[2] Abdughopur (Shaptul) Damolla: 1865-yili Peyziwatning Shaptul yézisida tughulghan. Diniy alim. Öz yézisi, Peyziwat we Qeshqer xanliq medriside oqughan. 1903-yili a’ilisi bilen Qeshqerge köchüp kelgen we Képek baziri meschitige imam bolghan. Hej qilghan. 1920-yili Ömer Bay Axunbayof milletler mejlisining re’isi bolup, wezipe tapshuruwélish üchün orunlashturulghan katta yighilishta Abdughupur (Shaptul) Ömer Baygha atap yézip kelgen tebrik sözini méhmanlar aldida özi oqughan, shuningdin kéyin uning nami chiqqan. Shéng Shisey hakimiyet béshigha chiqish bilen uni milletler mejlisining re’islikige teyinligen. U bir ömür Shéng Shiseyni we uning atalmish «alte büyük siyasiti»ni teshwiq qilghan. Öltürülgendin kéyin Shéng hökümiti uning depne xirajiti üchün 400 ming ser ölke puli ajratqan, uning qurultayda sözligen sözlirini kitabche qilip, 5000 nusxa basturup tarqatqan.

[3] Meshur Roziyof (Mensur ependi): Mexmut Muhiti bilen körüshüsh jeryani toghruluq özining «Uyghur zéminida» namliq kitabida: «biz körüshüwatqan chaghda uning (Mexmut Muhitining) muhapizetchilirining birige wekil Memetniyaz Lyenjangning (Xojiniyaz Hajining xizmet tekshürüsh guruppisidiki adimi) bir lipapini yoshurun tapshurghanliqini muhapizetchim quliqimgha shiwirlidi» dep yazghan. Bu weqe rast bolsa, Shéng Shiseyge qarshi urush bashlash pilanini Mexmut Muhiti bilen Xojiniyaz Haji birlikte pilanlighan bolushi mumkin. Shundaqla bu pilan Sowét ittipaqining jasusi Meshur Roziyof teripidin sézip qélinip, Qeshqer garnizonining générali Lyu Bing we Sowét elchisige melum qilip qoyushi bilen ashkarilinip qalghan bolushi mumkin.