Dawami — 2 ULY-da

Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyesining bash ministir Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyinki musteqilliq urushliri
(2)

Muhemmet Tursun Uyghur

(Dawami)

Shu kéchisi pütün qomandanlar sheherni tashlap tarqilip kétidu. Xojiniyaz haji Mexmut Muhiti bilen Yéngisargha kétidu. Dölet mudapi’e ministiri Orazbeg ming yoligha chiqip kétidu. Merkiziy qomandanliq ishtabining bashliqi Yüsüpjan Tashqorghan yoligha, Kichik Axun Atushqa chiqip kétidu. Otturida peqet bash ministir Sabit Damollamla qalidu. Sabit Damollam dölet ministirliri we parlamént ezalirini yighish üchün terep-terepke xewerchi mangduridu. Xewerchiler u qalaymiqanchiliqta peqet dölet mudapi’e ministiri Uzarbeg bilen parlamént ezasi Zeydin axunlarni tépip kélidu.

Sabit Damollam bu ikki ministiri bilen yénidiki 300 etrapidiki jumhuriyet muhapizetchi qismigha qomandanliq qilip, tunggan qoshunliridin Qeshqerni qoghdap qélishqa tirishidu. Emma nechche yüz adem bilen taqabil turalmay, axir yeken shehirige chékinishke mejbur bolidu. Tungganlar Qeshqer shehirige bésip kirgendin kéyin qattiq qirghinchiliq yürgüzüp, 10 ming kishining kallisini alidu. Qiz-ayallarni ayagh-asti qilip, nurghun pul-mallarni bulap-talaydu. Qeshqer shehiri ahu peryadlar, qan deryasi ichide qalidu.
Xojiniyaz haji bilen Mexmut Muhitilar Yéngisargha chékinip, eskerlirini tertipke sélip Qeshqerge kélidu. Ular tungganlar bilen urush qilip yene meghlup bolup, Xojiniyaz Haji Erkeshtamgha, Mexmut Muhiti bolsa Mekitke chékinidu. Bu waqitta Xojiniyaz Hajining yénida peqet 116 eskiri qalghanidi.
Erkeshtamgha yétip kelgen Xojiniyaz Haji amalsizliqtin 2-ayning 25-küni chégragha bérip, ruslardin yardem soraydu. Ruslar Xojiniyaz Hajigha bergen we béridighan qorallar bedilige altun telep qilidu. Xojiniyaz haji Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti xezinisidin, Qeshqer maliyesidin we Xoten mujahidliridin Yekende tapshurup alghan nechche ming ser (bir ser altun 36 giram) altunning hemmisini ruslargha tapshuridu. Ruslar altunlarni élip bolup Xojiniyaz Hajigha:
— Qorallar Moskwada, kelgiche kütüp turung,- deydu.
Xojiniyaz haji:
— Altunlarni tapshurup bolsaqmu qorallarni némishqa bermeysiler?- Deydu.
Ruslar uninggha:
— Siler Fukang bitimige[1] xilapliq qilip, Qeshqerde musteqil dölet qurdunglar,- deydu.
Xojiniyaz haji:
— U döletni men qurmidim, ular özliri qurdi,- deydu.
Ruslar:
— Undaq bolsa musteqilchi we milletchilerni yoqitish sizning wezipingiz,- dep uninggha qolgha élinidighan Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining bash ministiri Sabit Damollam bashliq 11 ministirning tizimlikini tapshuridu. Xojiniyaz haji ruslar bilen 12 maddiliq kélishim tüzidu. Erkeshtam ziyariti mana shundaq ayaghlishidu.
Xojiniyaz haji Erkeshtamdin qaytish jeryanida köp oylinidu. Bu waqitta Xojiniyaz Hajining aldida ikki yol bar idi. Biri, Sherqiy Türkistan bayriqi aldida baturlarche urush qilip shéhit bolush; yene biri, öz küchini saqlap qélish. Buning aldinqi sherti Sowét ittipaqini razi qilish idi. Xojiniyaz haji kéyinki yolni tallaydu.
Bu jeryanda Xojiniyaz Hajining erkeshtamgha bérip, dölet rehberlirining testiqini almastin, öz béshimchiliq qilip ruslar bilen 12 maddiliq kélishim tüzgenlik xewiri chaqmaq tézlikide Yéngisarda turuwatqan Sabit Damollam bashchiliqidiki dölet rehberlirining quliqigha yétidu. Sabit Damollam derhal tashqi ishlar ministiri Qasimxan haji, adalet ministiri Zirip Qari haji, ichki ishlar ministiri Se’idzade Yunusbeg, sehiye ministiri Sultan Beg qatarliq 15 ministir bilen pewquladde yighin chaqirip, Xojiniyaz Hajini qattiq agahlandurup, uning Sowét ittipaqi bilen tüzgen toxtamni derhal bikar qilishni telep qilip, 30-nomurluq qarar[2] chiqiridu.

[30-Nomurluq qarar

«Sherqiy Türkistan Jumhuriyet Islamiye»si nazirlar heyitining pewquladde yighini

1934-yili mart éyining 2-küni sa’et onda, Yéngisar shehiri

Ushbu yil féwral éyi otturisida re’is jumhur Xojiniyaz Hajining Erkeshtamda Sowét hökümiti bilen kélishim tüzgenliki heqqide bash ministir Sabit Abdulbaqining bayanati:…]
Qarar «Xojiniyaz Hajining bash ministirgha omumen nazirlar kéngishige 1934-yili 25-féwral 308-nomurluq ewetken yollanmisi…» dep bashlinip, Xojiniyaz Hajining Sowét ittipaqi bilen tüzigen 12 maddiliq toxtamnamisining mezmuni birmu bir éytip ötülgen. Kéyin Sherqiy Türkistan hökümiti Xojiniyaz Hajigha qarita 12 maddiliq qarar chiqarghan. Bu qararning 11-maddisida: «Xojiniyaz Haji nazirlar (ministirlar) heyitining muraji’itini qobul qilip, tutqan yolidin waz kechmigen teqdirde, büyük millet mejliside re’is jumhurluq aliy bash qomandanliq mensipidin éliwétish heqqide mesile otturigha qoyulsun» déyilgen.
12-Maddisida: «Nenjing we Yapon hökümitige we beyneleqwam (milletler birleshmisi)ge heqqimizni mudapi’e qilish toghrisida muraji’et qilinsun» déyilgen.
Axirida «Bash wekil: (imza) Sabit Abdulbaqi
Katip: (imza) Sopizade
Möhür: Sherqiy Türkistan bash wekilliki»
Dep yézilip, imza qoyulup tamgha bésilghan.

Töwendikisi Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti hökümiti chiqarghan 30-nomurluq qararining esli tékistining süriti (jemiy üch bet)

 

Emma Xojiniyaz Haji yenila özining bilginini qilidu. U Yéngisargha kélip Mexmut Muhitigha Sabit Damollam qatarliq Sherqiy Türkistan hökümitining ministirlirini qolgha élish toghriliq buyruq chüshüridu. Bu buyruq Mexmut Muhitining idiyesidin ötmey qarshiliq bildürgen bolsimu, Xojiniyaz Haji öz gépide ching turuwalidu. Shuning bilen Mexmut Muhiti qol astidiki Ghopur Tü’enjanggha[3] Sabit Damollam qatarliq dölet ministirlirini qolgha élish toghruluq buyruq chüshüridu.
Ghopur Tü’enjang 1934-yili 4-ayning 13-küni 200 eskirini bashlap Yeken’ge yétip kélidu. Bu waqitta Yekende birer minggha yéqin Xoten qoshuni bar bolup, bulardin bashqa baghning ichidiki Sabit Damollam qatarliq dölet ministirliri turuwatqan öyni muhapizet qilip turuwatqan Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining üch-töt yüz kishilik jumhuriyet muhapizetchi qismi we Sabit Damollamning mexsus terbiyelen’gen, jenggiwar yashlardin terkib tapqan 20 kishilik muhapizetchiler qismi bar idi. Bular baghning töt etrapi we yol terepke burunla qoghdinish istihkamliri yasap, her éhtimalgha qarshi teyyar turushqanidi. Eger bular Ghopur Tü’enjanggha qarshiliq körsetse, Ghopur Tü’enjangning Sabit Damollamlarni tutush emes, özining saq chiqalishimu mumkin emes idi. Emma Sabit Damollam Xoten qoshunighimu, jumhuriyet muhapizetchilirigimu qarshiliq qilmasliqqa buyruq chüshüridu. Bu waqitta Sabit Damollamning muhapizetchiliri qattiq ghezeplinip:
— Biz bu eqilsizlar bilen axirghiche urushimiz,- dep turuwalidu. Sabit Damollam Muhapizetchilirige nesihet qilip:
— Balilirim, ularning derdi méning bilen, ular bizge qoral kötürgen bolsimu, biz ulargha qoral kötürmeymiz, chünki ular bizning qérindishimiz…- dep teste tosup qalidu.
Sabit Damollam öyige kirip, kiyimlirini almashturup, Ghopur Tü’enjanglarning aldigha rawrus qiyapette chiqip kélidu. Ghopur Tü’enjang Sabit Damollam, edliye ministiri Zirip Qarihajim, sehiye ministiri Sultanbeg qatarliq ücheylenni tutup, Xojiniyaz Hajining aldigha élip kélidu. Xojiniyaz haji bilen Mexmut Muhiti ularning putini kishenlep, üch mepige sélip Mekitke élip mangidu. Bu jeryanda tunggan Majensang eskerliri qoghlap yétip, ikki terep otturisida qattiq jeng bolidu. Bu qalaymiqanchiliqta Sultanbeg qéchip kétidu. Lékin Sabit Damollam bilen Zirip Qarihajim qéchishni ret qilidu.[4]

 Zérip Qari

Xojiniyaz hajilar Sabit Damollam bilen Zirip Qarihajimni élip Aqsuning Awatqa kelgende, Aqsuda Sowétning Ma Jungying qisimlirini yoqitish urushigha qomandanliq qiliwatqan rus meslihetchisi Malikof? kütüwalidu. U Xojiniyaz Hajilarning Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining bash ministirini tutup kelgenlikini körüp, qattiq xushal bolup kétip, shu meydandila «Xojiniyaz Hajining ölkilik hökümetning mu’awin re’isi»lik wezipisini ötküzüwélishini éytidu. Sabit Damollam bilen Zirip Qarihajimlar Ürümchige élip kélinip, 2-türmige qamilidu.

Shundaq qilip 1933-yili 11-ayning 12-küni qurulghan yash Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti besh ay ömür körgendin kéyin yiqilidu.
Xojiniyaz haji kéyin Fukang kélishimi boyiche atalmish ölkilik hökümetning mu’awin re’isi bolup Ürümchige baridu. Shuningdin kéyin Shéng Shisey[5] bashliq, Xojiniyaz Haji mu’awin bashliq bolghan atalmish «Shinjang ölkilik hökümet» qurulidu. Emma Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyesining bash qomandani général Mexmut Muhiti Ürümchige bérishni qetiy ret qilidu. Qattiq detalashlardin kéyin Shéng Shisey we Sowét ittipaqi hökümitining wekili Malikof Mexmut Muhitining qol astidiki eskerliri bilen mewjutluqini saqlap, Qeshqerde turushigha qoshulushqa mejbur bolidu. Shuningdin kéyin Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti dölet armiyesi kélishim boyiche, Namda Shéng Shiseyning 6-déwiziyesige (toluq ismi atalmish «Shinjang chégra mudapi’e quruqluq eskiri atliq qoshuni waqitliq 6-diwiziyesi») özgertilip, burunqidek Mexmut Muhitining komandanliqida qalidu.

Dawami bar…
________________________________________
[1] Fukang bitimi (Fukang kélishimi): 1933-yili 6-ayning 4 -küni Xojiniyaz Hajim bilen Sowét himayisidiki Shéng Shisey otturisida, Sowétning képilliki bilen tüzülgen 10 maddiliq kélishim.
[2] 30-Nomurluq qarar (qisqartip élindi): Bu qarar kéyin 1929-yili dékabirdin bashlap Fransiyening Parij shehiride chiqirilishqa bashlighan «Yash türkistan jurnili»ning 1935-yili 10-aydiki omumiy 71-sanida élan qilinghan.
[3] Ghopur Tü’enjang 1937-yili Mexmut Muhiti bilen birlikte hijret qilghan. Shu yili Se’udi Erebistangha bérip Mekke shehirining Mesfele mehelliside olturghan bolup, bir qizi bar iken. Hazir shu qizining baliliri we newriliri bolup, besh ewladtin yüzge yéqin kishilik bir a’ile bolup qalghan. Bir newrisi hazir Se’udi Erebistanda uchquchi iken. Ghopur Tü’enjang Erebistanda «Ghopur hajim» dep tonulghanliqtin, bashqilar uni bilelmigen. U 1989-yili wapat bolghan.
[4] Bu jeryanda Sabit Damollamning qutulup qalghanliqi toghruluq «Bu waqitta dangliq sodiger Zeydin karwan dégen kishi toghra kélip qélip, Sabit Damollamgha étini bérip qachuruwetmekchi bolghanda, Sabit Damollam qéchishni ret qilghan» dégen geplermu bar.
[5] Shéng Shisey: 1897-yili Xitayning Lyawning ölkisi Keyyü’en nahiyeside tughulghan. 1919-yili Yaponiyening Tokyo uniwérsitétida oqughan. Xitayning sherqiy shimal armiyesining 8-birigadisida wezipe ötigen. 1926-yili Yaponiye quruqluq armiye uniwérsitétigha oqushqa ewetilgen. 1927-yili qaytip kélip, milletchi xitay (gomindang)ning inqilabi armiyesi bash ishtabida aliy meslihetchisi bolghan. 1930-yili Sherqiy Türkistangha kélip Jin Shurén duben mehkimisining meslihetchisi bolghan. 1933-yili 4-ayning 16-küni Sherqiy Türkistangha waliy (duben) bolghan. 1949-yili Teywen’ge qéchip ketken, 1970-yili ölgen. U 100 minglighan gunahsiz uyghurni öltürgen bir qanxor jallat.

******