Суббота, 21 декабря, 2024
Qehriman Ghojamberdi - Uyghurlar

Birinchi Qisim

Birinchi Qisim

Qisqiche Fizika jughrapiyewi Xaraktéristika. Tewesi We Chégraliri

Uyghuristan (Uyghurlarning étikiliq tewesining tarixiy nami; XIX esirning otturidin Sherqiy Türkistan süpitide melum, hazir Xitayning Shinjang-Uyghur Aptonom rayoni) Merkiziy Asiyaning sherqige, Asiya qit’esining merkizige, Uluq Yipek yolining bash teripige jaylashqan. Xitay melumatliri boyiche tewening meydani — 1664, 9 ming kwadrat kilométir. (Енциклопедия нового Китая, Москва, 1989) , emdi bashqa melumatlar boyiche — 1710000 ( «Sinjin jidyan» lughet-qollanmisi, Shangxey, 1958) , bu Xitay tewesining 1/6 qismini teshkil qilidu. Uyghuristan tewesige Firansiye, Gérmaniye we Bélgiyege oxshash döletler sighidu. Memuriy merkizi — Ürümchi shehiri.
Géoseyasiy ehwali mustemlike statusi we chet ellerge chégaridashlighi bilen xaraktérlinidu. Uyghuristan tewesi shimaliy kenglikte 34 gradus 22 minuttin 49 gradus 33 minutqiche we sherqiy méridi’anda 73 gradus 32 minuttin 96 gradus 21 minutqiche bolghan ariliqqa jaylashqan. Tewening shimalidin jenubqiche bolghan musapisi 1660 km, emdi sherqtin gheripqiche — 2100 km teshkil qilidu. Chégrasining omumiy uzunluqni 8271 km teshkil qilidu. Uyghuristan Rusiye (55 km) , Qazaqistan (1747 km oshuq) , Qirghizistan (1100 km etrapida) , Tajikistan (450 km) , Awghanstan (92 km) , Pakistan (599 km) , Hindistan (200 km oshuq) , Tibet (1200 km oshuq) , Xitay (Chingxey, Gensu ölkiliri bilen) — 1200 km, Mongghulstan bilen 1416 km. Chégridash. Jughrapiyelik jehettin Uyghuristan Xitayning sirtida, barliq tereplerdin égiz taghlar bilen qorshalghanliqtin, okyanning eng zhiraq Merkiziy Asiya tagh éteklirining eng merkizige jaylashqan we jughrapiyelik orunlishish ehwali qulaysiz dep atalmish döletke te’elluq. Égizliki 1000 métirdin éship kétidighan taghlar tewening 50 poyizdin oshuq qismini igileydu.
Chong tarixiy sheherler: Ürümchi, 2 million 387 ming ahalisi bar, shu jümlidin Uyghurlar — 391 ming ademni teshkil qilidu; Turpan, Qeshqer, Xoten, Aqsu, Yarkent, Kuchar, Ghulja, Qumul we bashqilar. Uyghuristan tewesi 1759-zhili Xitay-manju Chin xendanigha teripidin bésiwélin’ghan, emdi 1884-zhili Xitay terkibige ölke süpitide qoshuwélin’ghan.

Ahalisi
Uyghuristan démografiyalik amil boyiche ahalisi eng chapsan ösüwatqan rayon bolup hésablinidu, XXJ tertipide 60 zhil bille yashash dewri ichide uning ahalisi tört hessidin oshuq östi we 20 million 460 ming ademni teshkil qilidu. Lékin statistika melumatliri boyiche, Uyghurlarning sani aranla 2 hesse ösken: 4 million 600 mingdin 9 million 235 ming ademge yetken we ahalining 45, 9 % teshkil qilidu; emdi étikiliq xitaylarning sani 30 hesse: 261 mingdin 8, 3 million ademge östi. Musteqil ekspértlarning melumatlirigha qarighanda, hazir étnikiliq xitaylar ShUAR ahalisining 50% oshuq qismini teshkil qilidu, emdi 1949-zhili ular yüz ming Gomindang armiyesini qoshup hésablighanda aranla 2, 6 % teshkil qilatti. Bezi bir melumatlargha qarighanda, Uyghurlar texminen 21-22 million ademni teshkil qilidu. 1949 — 2008-Zhillarda ahale ösüshining asasiy amili étnikiliq xitaylarni Xitayning ahalisi tolup-tashqan ölkiliridin Uyghurstan’gha ammiwi rewishte köchürüshtin ibaret boldi. ShUAR ahalisining sanigha baha bérish hemmidin awal muntizim rewishte, sistémiliq türde ahalini royxetke élishning bolmasliqni, shundaqla siyasiy seweblerge bola mujut melumatlarning saxtilashturulushi, melumatlarning toluq emes élan qilinishi nahayiti chong qiyinchiliqlarni peyda qilidu.
1759-Zhili Uyghuristanning Manju-chin impériyesi teripidin bésiwélinishi dewridin bashlap, shundaqla uning gomindangchilar, shuningdin kéyin kommunistik Xitay teripidin mustemlike qilinishi jeryanida, uning tewesige: manjular, mongghullar, tungganlar, étnik xitaylar we bashqilar köchüp keldi. Rusiyening Merkiziy Asiyani, Sibirni we Altayni mustemlike qilishi jeryanida Uyghurstan’gha axirqi ikki yüz zhil ichide türkiy we bashqa xelqler: qazaqlar, özbékler, qirghizlar, tatarlar, tajiklar, ruslar we bashqilar köchüp keldi. Hazir bu yerde ondin oshuq millet yashaydu. Qazaqlar (1, 4 million adem) Uyghuristanning shimaliy qismida Ili-Qazaq Aptonom oblastining taghliq we tagh étiki rayonlirida yashaydu. Qirghizlar memliketning gherbige Qizilsu-Qirghiz Aptonom oblastining taghliq rayonlirigha jaylashqan bolup, ular 139 ming ademni teshkil qilidu. özbékler bolsa asasen Qeshqer we Ghulja sheherliride yashaydu, ular 15 minggha yéqin ademni teshkil qilidu. Tajiklar gheripke Tashqorghan-Tajik Aptonom nahiyesining taghliq rayonlirigha orunlashqan bolup, 40 mingdin oshuq ademni teshkil qilidu. Mongghullar bir-biridin zhiraq ikki Aptonom oblastida yashaydu. Bir qismi Jongghar Alitéghining sherqiy étikide Qazaqistan bilen bolghan chéghida, emdi yene biri, anche köp bolmighan topi Teklimakanning sherqide yashaydu. Mongghullarning omumiy sani 169 ming ademge yéqin.

Yer Tüzilishi We Taghlar
Uyghuristanning yer tüzilishi xilmu-xil, asasen taghlardin we qumluqlardin ibaret. Eger ka’inattin Uyghuristan tewesige nezer tashlisaq, u barliq terepliri tagh tizmiliri bilen qorshalghan we gherbtin sheriqqe égiz Tengritaghlirining (Tyanshan) choqqiliri bilen öz ara ajritilghan ikki bipayan tüzlengliktin ibaret menzirini körimiz. Yer tüzilishide ikki xaraktérlik alahidilik: gherbtin sheriqqe bolghan yönilishte yer bétining pelempeysiman töwenlishishi we choqqilarning periqliq égiz-pesliki bayqilidu. Turpan oymanlighi dunyadiki ikkinchi chongqur oyman bolup, uning chongqurluqni déngiz bétidin 154 métirni teshkil qilidu. Jongghar oymanlighi (389 ming kwadrat kilométir) sherqiy-shimalidin Altay, shimalidin Tarbaghatay, jenubtin Xantengri tagh tizmiliri bilen qorshalghan. Tagh choqqilirining Égizliki 4-5 ming métirni teshkil qilidu. Ulardin eng égizi — Xantengri 6995 métirni teshkil qilidu. Tarim oymanlighi (534 ming kw. Km) , gherbtin Pamir, jenubtin dogha shekildiki Qaraqurum, Kunlun we Altuntagh tagh tizmiliri bilen qorshalghan. 8611 métirni teshkil qilidighan eng égiz Chighir choqqisi Éwérésttin kéyin dunyada ikkinchi orunni igileydu. Memliketning jenubida taghlarning köp jayni égilishi Hindistan okyanidin nem hawa shamilining tarqilishigha tosalghu bolidu. Tarim oymanlighining merkizige meydani 337, 6 ming kwadrat kilométirdin oshuq Teklimakan chöli orunlashqan. Omumen, Uyghurstannning yer tüzilishi tüzlenglikler, döngler we égiz taghlar bilen bir-birini toluqlighan halda perqlinidu.

Deriyalar Bilen Köller
Uyghuristanning qurghaq kilimatida deryalar az uchraydu, ular anche uzun’gha sozulmighan we süyi az. Lékin deryalar yer üsti we yer asti sulirining xéli köp zapasigha ége we uning igiliktiki ehmiyiti chong: ular étizlarni sughirish we malni su bilen teminlesh üchün keng da’iride paydilinidu. deryalar transport meqsetliride jiddiy paydilinilmaydu, chünki yérim zhilgha dégüdek ularda muz érimeydu. Omumen, 570tin oshuq derya we östeng bar. Chong deryalar: uzunluqni 2197 km kélidighan Tarim, Qara Irtish we Ili .
Tarim Uyghur xelqi üchün hayat we Weten bilen remzliktur we u emeliyette qedimiy Uyghur ciwilizaciyasining peyda bolghan we tereqqiy etken ochaqlirining biri bolup hésablinidu. Yer asti suliridin kariz sistémisi bilen sughirish tarixi 2500 zhildin oshuq tarixqa ége. Uyghurlarning qedimiy ejdadliri teripidin miladidin ilgiriki birinchi ming zhilliqning birinchi yérimida berpa qilin’ghan minglighan kilométirliq yer asti gidrotéxnikiliq insha’atlar sistémisi hazirmu Turpan wilayiti tewesining köp qismini taza yer asti süyi bilen teminlimekte.
2001-Zhili Xitay hakimiyet orunliri Qaramay néfit sana’itining köpligen su résurslirigha bolghan éhtiyajini qana’etlendürüsh üchün uzunluqni 540 km etrapida, kengliki 20 — 25 we chongqurlighi 3 — 5 métirliq Qara Irtish — Qaramay béton kamalini yasidi. Xitay rehberlirining Qara Irtish we Ili deryaliri sulirining istimalchisi bolup hésablinidighan Qazaqistan bilen kélishilmigen halda qilghan qararliri Xitay rehberlirining öz qoshnilirining dölet menpe’etlirige we ékologiyege nisbeten bolghan munasiwitini yene bir qétim namayish qildi.
Chong köller: Baghrashköl, Lopnur, Manas, Burultoqay, Lopnur we Sayram. Köller hemmisi bolup 100din ashidu. Sirliq Lopnur köli Tarim we Könchideriyalirining suliridin hasil bolghan. Bu deryalar peqet ayrim zhillarda kölge yétip kélidu. Shundaq qilip, köl pat-patla öz qiyapitini özgertidu we su az dewrlerde u bir nechche kichik köllerge bölünüp kétidu yaki qurup kétidu. Xitayning yer asti we yer üsti yadro sinaqliri netijiside Lopnur régioni hazir ékologiyelik halaket basquchida turmaqta. omumiy yer üsti su résursliri 79 milyard 300 ming kubométr etrapida bahalanmaqta.

Kilimati
Uyghuristan tewesining köp qismi quruq iqlim zonisigha toghra kélidu. Shimaliy rayonlar qattiq quruq iqlim zonisigha tewe bolup, kündüzki we kechki témpératurilar keskin perqlinidu we qish hem yaz pesillirige ottura hésabtiki témpératura keskin perqlinidu. Jongghar oymanlighida yanwar éyining ottura hésabtiki témpératurisi Célsiy boyiche-20 gradus, emdi Turpan oymanlighida iyul éyidiki ottura hésabtiki témpératura +30 gradustin zhuquri, jenubta, Qeshqeriyede kilimatni shekillendürüshke quruqluq we Hindi okyani chong tesir yetküzidu. Yamghur-yéshinlar miqdari zhiligha 150 millimétirdin ashmaydu. Zhillar boyichimu we shundaqla pesiller boyichimu yamghur-yéshinning tekshi yaghmasliqni xaraktérliktur. Bahar we küz peslide yamghur-yéshin köp yaghidu. Teklimakan we Qurban-Tungghut chölliri da’iriside (meydani 40000 kw. km) témpératurining keskin pesillik we tewlüklük özgirishliri bilen zhiligha nahayiti az (50 mmdin az) miqdarda yamghur-yéshin yaghidighan kilimat höküm süridu.

Yer Résursliri
Uyghuristan hosuldar yerlerge we otlaqlargha, wadilargha bay. En’eniwi emgekchanliq we zhuquri yéza igiliki medeniyiti her da’im mol hosul élishqa imkaniyet béridu. Térilghu meydani sughirilidighan yerning 95%din 3, 8 mln. Géktarni, otlaqlar meydani 50 mln. Géktardin oshuq (ShUAR zhilnamisi, Ürümchi, 2005) . Bashqa melumatlar boyiche yéza igiliki üchün yaramliq yer meydani 1. 072 Mln. Moni (1 mo=0, 66 géktar) yaki 707, 52 mln. Géktarni, emdi haydilidighan yer — 47 mln. Mo yaki 31, 02 mln. Géktarni teshkil qilidu, bu 1995-zhilqi melumatlar boyiche ahalining jan béshigha chéqip hésablighanda 2, 93 moni (1, 93 géktar) teshkil qilidu we ottura hésabtiki Xitay körsetküchige qarighanda 2, 95 hesse oshuq (Авторский коллектив: К. Н. Бурханов, Т. Т. Исмагамбетов, А. Е. Беримжарова, «Китай между прошлым и будушим» , Алмати, 2001, с. 85) .
Uyghur xelqining qedimiy zamanlardin tartip yerge jiddiy ishlishi qedimiy sheherler: Qeshqer, Turpan, Aqsu, Xoten, Yarkent, Kuchar, Ghulja we bashqilar etrapida déhqanchiliqqa layiqlashturulghan yerlerning hasil bolushigha élip keldi. Uyghuristanning mahir déhqanliri bilen charwichiliri xilmu-xil yéza igiliki mehsulatlirini yétishtürmekte. Uyghur déhqanliri küchlük bughday, gürüch, kömmiqonaq, arpa, tériq, sulu, güleng we bashqa danliq zira’etlerni östüridu. 2006 —2007-Zhilliri ottura hésabta ashliq yétishtürüsh 10, 5 mln. Tonnigha, paxta — 1, 9 mln. Tonnigha, gösh — 16, 7 mln. Tonnigha yetti. Téxnikiliq zira’etlerdin qent qizilchisi, kendir, üjme, mayliq zira’etler we xilmu-xil köktatlar östürülidu. Méwilerdin — alma, meshhur Korla neshpüti, üzüm, xorma, yangaq anar, shaptul, chilan, enjür, örük, piste, badam we hakazilar, shundaqla qoghun, tawuz, kawa östürülidu. Hazirqi waqitta sughirilidighan yerlerning yérimi we su résurslirining köp qismi Xitayning herbiyleshtürülgen ishlep chiqirish qurulush korpusi (bingtueni) (HIQK) dep atalmishqa te’elluq. HIQK teripidin yétishtürülidighan omumiy mehsulat ShUAR omumiy mehsulatining texminen 1/3 qismini teshkil qilidu. HIQK öz tertipide omumiy sani 2, 8 mln. Ademdin ibaret on bir déwiziyege ége bolup, köp funksionalliq, Uyghuristan tewesidiki dölet ichidiki dölet bolup hésablinidu. HIQK ofitsérlar terkibi XXJ armiyesining shtatliq kadirliridin terkib tapqan.

Haywanatliri Bilen Ösümlükliri

Yawayi we öy haywanliri türlirining sani boyiche Uyghuristan Xitayda birinchi orunda turidu. Bu yerde omurtqiliq haywanlarning 150 türge yéqinini uchritishqa bolidu, emdi qushlarning türliri 200din ashidu. Meshhur Ili atliri we Xoten inchike talliq qoyliri sana’et asasida yétishtürülidu. Yawayi tebi’ette hazirmu tögilerni, qulanlarni, bughilarni, éyiqlarni, bökenlerni, silawsin zhirtquch haywinini, qunduzlarni we bashqilarni uchritish mumkin. 2006-Zhili omumiy mal sani 57 milyondin éship ketti, emdi her zhilliq gösh yétishtürüsh 17 million tonnigha yetti.
Ösümlük dunyasi nahayiti xilmu-xil we ösümlükning 3, 5 ming türini öz ichige alidu. Uyghuristan köpligen medeniy ösümlüklerni, bolupmu méwilik ösümlüklerni özleshtürüsh we tarqitish ochighi bolup hésablinidu. Bu yerde qedimiy zamanlardinla xorma, shaptul, üzüm, dora-dermek (ta’amgha) we doriliq ösümlükler östürülüp kelgen. Iqtisadiy jehettin bahaliq 3000 xildin oshuq yawayi ösümlük bar, mesilen, Lopnur kanipi, kökséghiz, qomush, yawayi etirgüller, chüchükbuya we hakazilar (брошюра «Коротко о Синцзяне» , Урумчи, 1990 с. 6) .
Xitay teripidin Lopnur atom poligonida ottuz zhildin oshuq waqittin bu yan atom qoralining sinaq qilinishi ademlergila emes, belki shundaqla ösümlükler bilen haywanatlarning nadir génétika fondighimu halaketlik tesir körsetti. Xitay hakimiyet orunliri yerlik hakimiyetning we alimlarning mexsus tebi’iy qoruqlarni, shundaqla ölüp tügewatqan haywanlarni qutquzush boyiche merkezlerni qurush toghriliq iltimaslirini ret qilmaqta. Xantengrining we Altayning xéli köp qismini ilgiri bük ormanlar qaplighan bolsa, hazirqi waqitta ular toluq késip tügitilgen.

Paydiliq Qézilmilar
Uyghuristanda dunyada melum paydiliq qézilmilarning hemmisi dégüdek tépilghan. 138 Türlük paydiliq qézilmining zapisi éniqlandi. Hazirning özide Jongghar, Tarim we Turpan oymanliqlirida néfit we gaz chiqidighan 40tin oshuq kan tépildi. Axirqi zhilliri Tarim deryasining sahilida nahayiti nurghun néfit zapasliri tépildi. Néfitning texmin qiliniwatqan résursliri 20 — 22 milyard tonna miqdarida bahalanmaqta, gazning zapas miqdari 1, 3 — 1, 5 trillion kub métir. Éniqlan’ghan kömür zapisi 1 trillion 97, 5 milyard tonna miqdarida bahalanmaqta we Xitayda ikkinchi orunni igileydu. Hazirqi waqitta zhiligha 36-37 mln. Tonna néfit, 41-42 mln. Tonna kömür we 3, 9 milyard kubométrdin oshuq gaz chiqirilidu. Tarim basséynidin Shangxey shehirige uzunluqni 4200 km. Kélidighan néfit we gaz qowuqlirining qurulushi ayaghlashti. Tömür, altun, mis, alyuminni, qeley, wolfram, bériley, tantal, cink, marganéc, xrom, uran, qoghushun, néfit, kömür, gaz, shaffaf minérali, asbést, hak, qimmet bahaliq we bahaliq tashlar we bashqa qézilma bayliqliri chiqirilidu.
Kengtasha tewe we tügimes-pütmes yer asti bayliqliri yerlik xelqining jiddiy tereqqiy étishi we parawanliqi üchün asas bolmay, belki Xitayning dawam qiliwatqan istélasining we assimilyaciya qilish siyasitini dawamlashturushning asasiy sewebige aylanmaqta. Hazir bayliqlardin zhirtquchlarche paydilinish yoli bilen qolgha keltürülgen kirimning asasiy qismini merkez öz ixtiyarigha almaqta. Omumen, Uyghuristan Xitayni xam eshya bilen teminleydighan ölkige aylanmaqta. Béjing ezeldinla Uyghurstan’gha özining géoseyasiy istratégiyesini emelge ashurush üchün istratégiyelik plangdarm rolini ajratqan. Yeni, Xitay Merkiziy Asiyani öz tesir da’irisige kirgüzüsh üchün Uyghuristanni qulayliq istratégiyelik plangdarm süpitide qarap kelgen. Kéyin Xitayda ijtima’iy formatsiyeler özgergendimu zhuqarqi koncépciya héch qanchilik özgermidi. Jümlidin hazir Shangxey Hemkarliq teshkilati (ShHT, 1996) da’iriside öz heriketliride cheklen’gen yash türkiy döletler lidérlirining qelblirige teshwish uruqlirini tergen halda bu géoseyasiy istratégiyening bezi bir türliri muweppeqiyetlik emelge ashurulmaqta yaki emelge ashurulush basquchida turmaqta.

Ikkinchi qisim

Qedimiy uyghurlar jem’iyiti we döliti asaslirining shekillinishi

Birinchi bab. Uyghur qebililiri, qebililer ittipaqliri we qedimiy döletler

«Biz bu tebiqe yaki qebilini tetqiq qilishqa nisbeten barliq wasitilerni qollinishimiz lazim, uningdin bizge edebiyat yadikarliqliri qalghan we ular toghriliq her qandaq tépilma pütkül türkiy xelqlerning tarixigha yéngi sehipe achidu» .
Aléksandr Kazim-Bék.
«Исследование об уйгурах» . (Uyghurlar heqqide tetqiqat)

Köpligen sherqshunaslar tekitligendek, Merkiziy Asiyadiki eng qedimiy xelqlerning biri Uyghurlar Uyghuristanning (hazir Xitayning Shinjang-Uyghur Aptonom Rayoni) yerlik ahalisi bolup hésablinidu. Uyghuristan teweside deslepki qebililerning qachan peyda bolghanlighi toghriliq bir néme éytish nahayiti qiyin, chünki ular pa’aliyitining eng qedimiy izliri saqlanmay qélishi mumkin. Uyghuristan köpligen tesirlik döletlerning güllen’gen orni bolghan. Honlarning, Türk we Uyghur qaghanatlirining, Qaraxaniylar, Turpan, Yarkent, Moghul, Yétisher we Ili döletlirining tarixi Uyghur döletlirining ajralmas asasigha aylandi. Köpligen alimlar Uyghur qebililiri, qebile ittipaqliri we döletliri qandash türkiy we mongghul xelqlirining etnoseyasiy tereqqiyatida nahayiti muhim rol oynighan, dep tekitleydu. Lékin, epsuski, türkiy xelqlerning we bolupmu Uyghurlarning tereqqiyat tarixi köp jehettin Kéngesh we Xitay tarix pen teripidin saxtilashturulghan. Ta hazirghiche Xitay tarixchiliri kommunistik partiyening siyasiy meqsetliri paydisigha Uyghurlar tarixini saxtilashturushni dawam qilmaqta. Asasiy meqset — Uyghur milliti xitay millitining bir qismi bolup hésaplinidighanlighi we Uyghurlarning ana makani Xitaygha te’elluq ikenliki toghriliq, shundaqla Uyghurlarning Xitaydin tashqiri musteqil yashishining mumkin emesliki toghriliq saxta tarixni peyda qilishtin ibaret. Kommunistik Xitayning lidérliri hazirqi zaman géoseyasiy menpe’etliri üchün Uyghuristanning we Uyghurlarning tarixini peqetla özlirining Xitay tarixining terkibiy qismi süpitide körüshni xalighan bolar idi. Bu tamamen ilmiy we ob’éktiw köz qarash emes, belki chong bohran peyda qilidighan aqiwetlerge élip kélidu. Uyghuristanning we Uyghurlarning tarixini duniyawiy tarix we shu jümlidin Merkiziy Asiya tarixi kontékistide qarash kérek. Bizge saxtilashturulmighan, köchürülmigen bizning heqiqiy tariximiz kérek. Sherqshunaslarning we bashqa Asiyani tetqiq qilghuchilarning bésim köpchiliki qedimiy we ottura esir Uyghurlirining tarixini tehlil qilish asasida Uyghurlarning kélip chiqishi we Uyghuristanning yerlik ahalisi ikenliki shübhe peyda qilmaydighan ob’éktiw tarixiy fakt bolup hésaplinidighanlighi pikirde yekdildur. Bu toghriliq Asiya we Sherqning meshhur tetqiqatchiliri: W. W. Radlow, A. N. Bérnshtam, S. É. Malow, G. Wérnadskiy, N. Ya. Bichurin, A. Kazim-bék, L. N. Gumiléw, W. W. Grigoréw, G. É. Grum-Grzhimaylo, W. W. Bartold, S. G. Klyashtorniy, D. D. Wasiléw, L. A. Chwir we bashqilar tekitligen. Bu qatarda shundaqla ob’éktiw xitay tarixshunaslirimu bar.
Tarixchi Nebijan Tursun (AQSh) : «Til boyiche Uyghurlar Altay tilliri a’ilisining türkiy topigha kiridu, emdi irqi boyiche Yawropa xelqliri a’ilisige te’elluq» , dep yazidu (Nebijan Tursun, «Вопроси éтногенеза Уйгуров в Китайской Историографии» , (Uyghurlarning junggo tarixidiki étnogéna mesilisi) Moskwa, 1997, s. 7) . Uyghurlarning minglighan zhilliq tarixiy rawajlinish tereqqiyati Uyghurning zamaniwi antropologiyalik tipini — mongghul qéni arilash éwropéoidni shekillendürgen. Uyghurlar islam dinining tüzümlük xanafiye mez’hipining sünniy sahesige ita’et qilidu. «Uyghur» étnonimi — qedimiy Uyghurlardin kélip chiqqan. Mesilen, «Oghuzname» qedimiy Uyghur éposida (yézilghan waqti miladi VII — VIII esirlerge toghra kélidu) Uyghur qebililirining xaqani Oghuzxan dunyaning töt teripige öz elchilirini ewetkende: «Men dunyaning töt teripige hökümranliq qilishqa mehkum bolghan Uyghur qaghani. Silerdin ita’et qilishni telep qilimen» dep tekitligen (Огузнаме. Перевод с древнеуйгурского йазика. А. М. Шербак, Москва, 2000, с. 14) . «Uyghur» étnonimi zich uyushush, birlishish, jipsilishish, yardem bérish dégen menalarni béridu. Qedimiy Uyghur riwayetliride Uyghurlarning ayal bilen böre otturisidiki nikahtin kélip chiqqanliqni bayan qilinidu. Meshhur türkshunas L. N. Gumiléw mundaq dep yazidu: «Türkler özlirining kélip chiqishini shahzade we chishi böridin, emdi Uyghurlar — böre bilen melikidin peyda bolghan dep hésablaydu» (Л. Н. Гумилев, Древние тйурки, (Qedimki türkler) Москва, 1993, s. 325) . Kök böre Uyghurlarning totémi süpitide riwayetlerdin 5000 zhilgha yéqin melum. Mesilen, Qumul wilayiti Aratürük nahiyesining «Oghuz choqqa» égizlikide qézilma ishliri élip bérilghanda arqargha hujum qiliwatqan börining qiyapiti eks ettürülgen saqal tarash taghighi tépilghan. Shundaq qilip, qédimda böre Uyghurlarning totémi bolghan, böre uzaq dewrlergiche Uyghur qebililiri dahiylirining we xaqanlar bilen qaghanatlirining bayrighini, gérbini bézep turghan.
Axirqi yigirme yil mabeynide toplan’ghan faktlar Uyghuristan teweside ademler miladidin texminen 6-8 ming zhil ilgiri jiddiy igilik pa’aliyitini élip barghanlighidin guwahliq qilidu. siyasiy yönilish we showinistik birtereplimilik heriketlirige qarimay, merkez Uyghuristanda arxé’ologiyelik qézilma ishlirini élip bérishqa we antropologiyalik tetqiqatlarni élip bérishqa ijazet bérilgen xitay alimliri «Shinjang tezkirisi» , «Shinjang medeniyiti» we bashqa ilmiy-ammibap zhurnallarda bir qatar tarixiy we étnografiyalik matériyallarni élan qildi, ularda Uyghuristanda déhqanchiliq néolit (tash esiri) dewride her xil bashaqliq zira’etler bilen ösümlüklerni kompléksliq östürüsh, her xil haywanlarni qolgha ögitish we, omumen, wadilarda olturaqlashqan turmush terzige köchüsh yüz bergenliki tekitlinidu. Xoten wilayitining Teklimakan qumluqliridin, Turpandin, köchüp yüridighan Lopnur köli etrapidin, Konchi deryasining töwenki éqimidin, Krorandin, Maralbéshidin we Cherchendin tépilghan toqumichiliq qoralliri, yipek rextlerning qalduqliri, öylerning we bashqa insha’atlarning qalduqliri, sapal qachilarning parchiliri, qash téshidin ishlen’gen buyumlar neq eyne shu dewrge te’elluqtur. Ürümchi tarix muzéyining éksponati, dunyada «Kroran güzili» süpitide melum bir tépilma ademlerni heyran qaldurmaqta. Bu alahide usulda balzamlan’ghan, nahayiti yaxshi saqlan’ghan qedimiy, 40 yashliq Uyghur melikisining mumiyasidur. Yaponiye alimlirining zamaniwi antropologiyalik tetqiqat usulliri mumiyaning 6400 zhilliq tarixqa ége ikenlikini we uni hindéwropa irqigha mensup ikenlikini éniqlishigha imkaniyet berdi. Bu ayalning qedri 1980-yili Lopnur köli yénidiki Kroran dégen jaydin tépilghan. Bronza dewridila Uyghur qebililiri maddiy we meniwi medeniyetning zhuquri pellisige yetken dep testiqlash mumkin, lékin shuning bilen bille mülükchilik we siyasiy tebiqilerde bölünüsh küchiyishke bashlaydu. Uyghurlarning maddiy medeniyitining tépilghan we öginilgen nemuniliri ular Ottura Asiyada tereqqiy étish we tarqilish jeryanida tereqqiy etken maddiy we meniwi medeniyetni wujudqa keltürgenlikini körsitidu.
Uyghur déhqanlirining métaldin paydilinishqa köchüshtin bashlap (miladidin texminen 1, 5 ming zhil muqeddem) diniy ibadetxanilar, saraylar bilen sheherler qurulushi bashlinidu. Eger sheherlishishtin awal her bir öy igiliki bir chong ailewiy jama’e topigha te’elluq bolghan bolsa, emdi Uyghuristanda sheher ciwilizaciyasining körünüshliri peyda bolushi bilen ciwilizaciyaning bashqa barliq ochaqliridikige oxshash, jem’iyetning saylinidighan rehberlik bilen murekkep tarmaqliri peyda bolushqa bashlaydu. Bu siyasiy tereqqiyat we iptida’iy döletlerning peyda bolush jeryanining asasi boldi. Jamaeler üstidiki siyasiy tarmaqlarning peyda bolushi qandash étikiliq toplar bilen qebililerning jipsilishish jeryanini chapsanlatti. Ayrim rayonlardiki qebililer otturisida alaqilar we köchüsh-yötkilish jeryani kücheydi. Ataqliq qazaqistanliq tarixchi Gégél Isqaqow Uyghurlarning kélip chiqishini tetqiq qilip, mundaq dep yazidu: «Uyghur xelqining etnoseyasiy birlik süpitide shekillinish jeryani, bizning pikirimizche, asasiy jehettin Sherqiy Türkistan teweside üch ming zhil jeryanida yüz bergen we XV esirde toluq ayaghlashqan» ( «Краткая история уйгуров» «Uyghurlarning qisqiche tarixi» .) , под редакцией Г. С. Садвакасова Г. М. Исхакова. Институт Уйгуроведения АН. РК, Алма-Ата, 1991, с. 15) . Barliq tetqiqatchilar dégüdek Uyghurlarning kélip chiqishini hon qebililiri bilen biwasite baghlashturidu.
Uyghur jem’iyitining siyasiy tarmaqlirining tiklinish jeryan’gha wadilarning olturaqlashqan déhqanchiliq merkezlirining yiraqqa orunlishishi xéli chong tesir yetküzdi. Uyghuristanning Hindistan, Uluq dala, Xitay, Iran’gha oxshash emdi XVIII esirning otturidin bashlap Rusiyege oxshash duniyawiy medeniyetning her xil merkezliri otturisidiki tarixiy we géoseyasiy ehwali bu medeniyetlerning öz ara bir-birige tesir yetküzüshige yardem qilidu. Uluq yipek yolining üch tarmighining Uyghuristanning barliq wadiliri arqiliq ötüshi Uyghurlarning wadilardiki ixcham döletliri ixtisatning chapsan tereqqiy étishige türtke boldi. Meshhur yazghuchi, tarixchi we Uyghur dissidénti Turghan Almas mundaq dep yazidu: «Xitay elchiliri, sodigerliri Chet’eldin shimalgha mangghanda, Uluq Xitay sépili arqiliq ötetti we Uyghur Orxun qaghanliqning paytexti Qarabalasaghun’gha kéletti. Shuningdin kéyin ular gheripke burilatti we Altay taghliri arqiliq Beshbaliqqa yétip kéletti. Beshbaliqtin ular gheripke yaki jenubqa burilatti, Tengritaghliri we Tarim wadisi arqiliq gherb xelqlirige chiqatti. Mana bu xelq ara yol shu dewirde «Uyghur yoli» dep atilatti» (Тургун Алмас, Уйгури, част 2, Алматы, 1993, с. 23) . Uyghuristan sherq bilen sheripni baghlashturidighan halqigha aylan’ghanda, ottura esirlerning béshidila Uluq yipek yoli nahayiti jiddiy transport yoligha aylandi. Mongghullar Merkiziy Asiyege bésip kirgendin kéyin yipek yolida chüshkünlük bashlinidu. Déngizda üzüsh we kéme yasash yük toshushning erzan we bixeter usuligha aylan’ghan XVII esirde bu yol üzül-késil chüshkünlükke uchraydu.
Xoshna Hindistanning xarab medeniyiti we budda dini Uyghurlarning rohiy hayatigha nahayiti chong tesir yetküzdi. Sherqshunaslarning pikriche, miladidin ilgiri üchinchi esirdin bashlap Uluq yipek yoli bilen buddizm Uyghuristanning sheher-döletlirige tarqalghan. Merkiziy Asiyaning gherbiy qismidin kelgen missi’onérlar nahayiti köp bolghan. Uyghuristanda buddizmning deslepki yazma izi — bu Xoten’ge yéqin Qaraqash deryasi wadisidiki bir ibadetxana xarabisidin tépilghan meshhur «Dxarmapada» diniy qa’idiler metini bolup hésablinidu. Bu qol yazmining asasiy qismi Parizhda, emdi yene bir qismi Sankt-Pétérburgta saqlanmaqta. Uyghuristanda budda qa’idiliri yerlik shara’itqa layiqlashturulghan we xéli tereqqiy etküzülgen. Bu yerde Uyghurlarning dunya qarishining alahidiliklirini, en’enilirini we örp-adetlirini eks ettüridighan öz mektipi we edebiyati peyda bolidu. Xotende namelum buddist mu’ellipi teripidin yézilghan alemshumul «Suwar naprabxasotamasutra» namliq eser Uyghur buddizmining asasiy yazma yadikarliqni bolup hésablinidu. Buddizm Uyghur Turpan (Idiqut) dölitining (850 — 1335-zhillar) resmiy dini bolghan. Neq mushu dewirde Uyghur klassik budda filosofiya mektipining, teswiriy sen’iti, edebiyati, muzikisi we heykeltirashlargha chapsan tereqqiy etken. Bir yérim ming zhilgha yéqin dewrigiche buddizm Uyghurlarning rohiy hayatigha tesir yetküzüp keldi. Uyghuristan buddist missionérliri Üch padishahliq dewride Xitayda buddizmni deslep tarqatqan pi’onérlardin bolghan idi.
Buddizm her qandaq duniyawiy din’gha oxshash özining ademlerning barawerliki we omumiy rehimdilliq idiyesi bilen Uyghuristanda köpchilikni jipsilashturush rolini oynidi, emdi shexs üchün rohiy hayatning qulayliq sheklige we psixologiyelik rahet-paraghitige aylandi.
Uyghur ciwilizaciyasining tiklinishi we tereqqiy étishi sherqtiki xoshna Xitaygha, Merkiziy Asiya bazarlirigha kéngiyishi üchün riqabetchige we tosalghugha aylinishqa bashlidi. Xitay Xen dewridin bashlap da’im öz tewesini gherb yönilishide kéngeytishke intilip keldi. Bu pikirni ispatlash üchün munu neqilni keltürimen: «Miladidin ilgiriki II esirdin bashlap Sherqiy Türkistan bir nechche qétim Xitaylarning kéngeymichilik hujumigha duchar bolghan, Teklimakan chöli etrapidiki wadilarning jenubiy, andin shimaliy belwéghi Xen impériyesini Ottura Asiya we Rim bilen baghlashturghan Uluq yipek yolining uchastkilirining birige aylinidu» ( «Исследование по уйгуроведению» , Колл. Под. ред. Г. Исхакова, Алмати, 2001, с. 65) .
Wadi merkezliride sheherlerning peyda bolushi, déhqanchiliq Xitay bilen öz ara paydiliq sodini tereqqiy etküzüshke yardem qildi, Uyghuristan sodigerliri Xitaygha meshhur qash téshi, altun, toqumichiliq matériyalliri, jeng atliri, tögiler, tagh kendiri, qurutulghan méwilerni we hakazilarni apiratti.
Uyghuristanning Xitay bilen miladining béshidin bashlap ta Xitay Uyghuristanni toluq istila qilip uni özining «Shinjang» ölkisige özgertken 1884-yilghiche bolghan medeniy, soda-ixtisadiy, diplomatik, herbiy-siyasiy öz ara munasiwetliri, her da’im ziddiyetlik, tasadipiy bolghan, emdi bezide Uyghurlarni tiz püktürüsh yolida dehshetlik urushlar bilen dawam qilatti. Bu munasiwet bilen mawzudin sel chetliship, kitabxanlargha xitaylarning dunyani chüshinishining bezi bir öz alahidiliklirige ége peytliri toghriliq eslitip ötüshni orunluq dep hésablaymen.
Xen sulalisining impératori U-di dewrliridila Xitayda Uluq yipek yoligha jaylashqan hazirqi Merkiziy Asiyadiki barliq eller resmiy da’irilerde «Siyey» ( «Gherbiy diyar» ) dep atilatti. Xitaylar qedimiy Xitayning uluq mutepekkuri Konfusiy (Kung Fungzi, miladidin ilgiriki 551-zhili tughulghan) teripidin jari qilin’ghan meniwi-exlaqiy normilargha muwapiq, goya Xitay — yer sharining merkizi, ottura dölet, emdi barliq qalghan dunya uning chéti dep hésablaydu. Xitaylar öz memlikitining namini ikki éroglif bilen bayan qilidu: «jung» — otturisi, merkez, «go» — dölet, memliket (А. В. Котов, «Китайско-русский словар» , Москва, 1990 г.) . Shunglashqa xitaylar üchün 2000 zhildin oshuq waqittin bu yan Xitay — dunyaning merkizi, emdi merkiziy döletning etrapigha eng yéqin döletler da’irisi jaylashqan, ular üchün xitaylar éroglifliq namlargha özlirining remizlik mahiyitini bergen. Mesilen: Yaponiye — «Zhi bén» — «Kün chiqish memlikiti» , Hindistan — «Tyanzhu go» — «Asman ilahigha ita’et qilidighan dölet» we hakazilar. qedimiy zamanlardin Xitay-manju Ching sulalisining Uyghurstan’gha qilghan basqunchiliq zhürüshlirigiche bolghan ariliqta Xitayning gherbiy diyar bilen bolghan munasiwetliri nahayiti ajiz idi. Xitayni gherbiy diyarning zhiraq elliri bilen baghlashturup turghan Uyghuristanni 1759-zhili deslep bésiwélish bilen xitaylar «Si yuy» ( «Gherbiy diyar» ) atalghusini tar da’iride, peqetla Uyghurstan’gha nisbeten, yeni gherbtin Xitayni torap turghan memliket üchün qollandi. emdi Uyghur étnonimi «way u ér» söz birikmisi bilen atalghan, bu yerde «way» abstrakt chüshenche emes, belki tashqi, tashqiri, yat dégen menalarni bildüridighan söz, emdi «u ér» — «Uyghur» atalghusining abstrakt fonétikiliq transkripsiyesi, yeni Xitay Uyghuristanni bésiwélishtin ilgiri Uyghurlar we ularning yerliri xitaylar üchün yat, chet menalarda idi. emdi XVIII esirning texminen 60-yilliridin bashlap Uyghuristan dé-fakto Xitay istélasi astida qalghandin bashlap «way» sözi özige ahangdash, lékin baghlashturidighan, yéqinlashturidighan dégen menidiki «wéy» bilen almashturuldi. emdi «wéy u ér» — Uyghurlar, Xitayni qedimiy yipek yoli boyiche «Gherbiy diyarning» yiraq memliketliri bilen baghlashturidighan xelq. mushu yuqirida bayan qilin’ghanlar asasida Uyghurlarning héch qachan xitaylar bilen étnogénétikiliq, lingwistikiliq, diniy we medeniy sahalarda héch qandaq umumiylighining yoqlughi, emdi Uyghuristan bésiwélin’ghiche héch qachan Xitayning terkibiy qismi bolmighan’gha körünüp turidu. emdi etnoseyasiy jeryanlar mawzusini dawamlashturimiz.
omumen, Xitay ciwilizaciyasining Uyghur medeniyitige bolghan tesiri nahayiti az boldi. Uyghurlarning, qedimiy iranliqlarning we Uluq dala köchmenlirining soda, medeniyet, til we yéziq saheliride öz ara bir-birige tesir körsitishi xéli küchlük boldi. Uyghurstan’gha orunliship qalghan soghdilar kéyinirek yerlik xelq teripidin assimilyaciya qilindi. Uyghurlarning we Merkiziy Asiyadiki bashqa türkiy xelqlerning etnoseyasiy we étnomedeniy alaqiliri turaqliq bolup turghan. Minglighan zhilliq öz ara alaqe qilish hemmige özining ijabiy méwilirini berdi.
Tarix üch ming zhildin oshuq waqit jeryanida Uyghurlarning milliy birlikke we merkezleshken dölet teshkillirini wujudqa keltürüshke bolghan intilishliri etnoseyasiy tereqqiyatta asasiy yönilishi barghanlighidin guwahliq qilidu. Shuning bilen bir waqitta tarixning ayrim dewrliride diniy we féodalliq-mülükchilik ziddiyetlerge baghliq bir mezgilde: Kengsu (Gensu) Uyghur qaghanati, Turpan (Idiqut) Uyghur qaghanati, Qaraxaniylar qaghanati mujut boldi. Lékin ziddiyetlerge we toqunushlargha qarimay ular öz ara turaqliq alaqilerni saqlap keldi. omumen, tarixiy tereqqiyat toxtalmay algha ilgirilidi. Uyghuristanda we uning sirtida Uyghur étnosi öz tarixiy tereqqiyatining barliq basquchlirida musteqil halda yaki bashqa étikiliq qandash we qebililer bilen oxshash bolmighan her xil qebililer ittipaqlirini, fédéraciyalerni, konfédéraciyalerni we bashqa dölet teshkillirini qurghan idi.
Buddizmni qobul qilish qedimiy Uyghurlarning rohiy-medeniy hayatining süpet jehettin özgirishide muhim rol oynidi. jem’iyetning ang-sézimida dunya tüzilishining buddizmning diniy we filosofiyalik shekillirining qedriyetliri mustehkemlinishke bashlidi, bu qedriyetliri Uyghur ciwilizaciyasi tereqqiyatining yönilishini ming zhilgha aldin’ala belgiligen idi. Ottura esirlerning béshidiki bu tereqqiyatning nishanida Uyghur klassik budda edebiyati, filosofiya, teswiriy sen’et, yéziq, til, sen’et, mémarchiliq we heykeltirashliq wujudqa keldi. Dunyagha meshhur «Ming öy» ansambili bu medeniyetning merwayiti bolup hésablinidu. Alimlarni pikriche, hon impériyesi dewride, miladidin ilgiriki III — II esirlerde qedimiy Uyghur tili bilen yézighi qéliplashqan, kéyin paji’elik etnoseyasiy jeryanlargha baghliq bu til bilen yéziq ottura esirlerning béshida yoqitilghan. Ataqliq tarixchi Gégél Isqaqow Uyghurlarning étikiliq tarixi mu’emmasini tetqiq qilip, mundaq dep tekitleydu: «Yéngi Uyghur étnosining peyda bolush mu’emmasi yazma we shundaqla arxé’ologiyelik menbelerde bayan qilin’ghan, üch ming zhildin oshuq dewirde yüz bergen étnogénétikiliq jeryanlar bilen baghliq bolghan mu’emmalarning pütkül kompléksning hertereplime tetqiq qilish asasida hel qilinishi lazim» (Г. М. Исхақов, отв. Ред., «Исследование по уйгуроведению» , Алмати, 2001, с. 60) . Xitay zhilnamilirida miladidin ilgiriki IV esirdin bashlap Uyghurlar toghriliq deslepki heqiqiy seneliri bilen yazma menbeler keltürülidu. Zhilnamilarning melumatlirigha muwapiq, Uyghurlarning deslepki dölet teshkillirining qurulushi miladidin ilgiriki 1-minginchi zhilning ikkinchi yérimigha toghra kélidu.