Abduniyaz Kamal

Abduniyaz Kamal

 

Uyghur xelqining batur jengchisi, Sherqi Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyisining axirqi bash qomandani, milli qehriman Abduniyaz  Kamal  1910- yili Turpan wilayitige qarashliq Toqsun nahiyisining Shah yézisi Qarasu kentide olturushluq Kamal isimlik déhqan a’iliside dunyagha kelgen.

Abduniyaz  1914- yili 4 yéshida anisi Toxtixan wapat bolghandin kéyin 2 yashliq singlisi Hashixan bilen atsi Kamal axunning terbiyiside chong bolidu.

Abduniyaz  yette yashqa kirgende, 1932- yili 2- ayghiche mehellisidiki Aqtash medrisige kirip Zakir mollam dégen kishide oquydu.

Uning atisi Kamal axun térichi bolup, Abduniyaz  kichikidin bashlap atisigha yardemliship, tére ashlash, eylesh qatarliq éghir ishlarni qilishp bérip, nahayiti küchtünggür bolup yétilidu we mehelliside «Qochqar palwan» dégen nam bilen tonulidu.

Abduniyaz  Kamal  qoshuma qash, bürküt burun, aq yüz, bulaq köz, yoghan gewdilik, qeddi- qamiti kélishken, buljung göshliri tereqqiy qilghan, ikki quliqi xilila chong bolup, zérek, jushqun mijezlik mezmut yigit idi.

1930 — Yillarda Abduxaliq Uyghur (1901 — 1933) Toqsundiki Seydul dégen dostining tonushturushi arqiliq Abduniyaz  Kamal  bilen yéqin dostlardin bolup qalidu.

Abduxaliq Uyghur bir küni Abduniyaz  Kamalni mongghullarning Yultuz (Bayinbulaq) ta ötküzülidighan nadam bayrimini körüp kélishke teklip qilidu. Ular Yultuzgha barghandin kéyin mongghullarning aqsaqili bilen körishidu. Mongghullar ularni qarshi alidu we bayrimigha qatnishishqa teklip qilidu. Ularning bu bayrimida yiraq — yéqindin kelgen dangliq mungghul palwanliri er meydanigha chüshüp, bir- birliri bilen élishatti. Axirida kim ghalip kelse, mungghul aqsaqalliri uning baturluqini élan qilghandin kéyin shenige layiq mukapatlaytti.

Bu chélish musabiqisige Abduniyazmu qatnishidu. Palwanlar öz ara küch körsitiship, meydanda axiri mongghullarning bir qanche qétim (palwan) liq sheripige érishken dangliq bir palwini bilen Abduniyaz  Kamal  qalidu. Bu ikki palwan minglarche mongghullarning qiyqas — chuqanliri ichide meydangha chüshidu. Abduniyaz  Kamal  mungghul palwinini yiqitip nadam bayrimining palwanliq unwanigha érishidu. Bu mongghullar arisida az körülidighan alahide ehwal idi. Shuning bilen mungghul aqsaqili nadam bayrimining bu yilqi palwinining Abduniyaz  ikenlikini jakarlap, uni tebrikligendin kéyin ghalip palwangha mukapat üchün iger jabduqliri bilen qoshulup mexsus teyyarlanghan aq boz at bilen tartuqlaydu. Abduniyaz  Kamal  hayatining axirighiche barliq urushlarda mana mushu aq boz étini ishlitidu .

1931- Yili 3- ayda Qumul xelqi Sali Dorgha (1887- 1942) bashchiliqida tajawuzchi xitaylargha qarshi bashlighan inqilab, Xojiniyaz Hajim(1889- 1938) rehberlikide küchiyip ishghalchi xitaylarni alaqzade qiliwétidu. 1932- Yili Turpan Astanide Mexsut Muhiti 1885- 1933), Mexmut  Muhiti(1887- 1945), Abduxaliq Uyghur (1901- 1933)… Bashchiliqida mustemlikichi xitaygha qarshi bir inqilabi mexpiy teshkilat qurulidu. Abduxaliq Uyghur 11- ayda «Oyghan» we «Achil» namliq shé’irini aq rextke chong xetlik qilip yézip, kochilargha chaplap, xitaylargha qarshi ashkara küresh qilidu. Bu waqitta Abduxaliq Uyghur yéqin dosti Abduniyazgha inqilabqa qatnishishi toghriliq xet yazidu. Mushundaq pursetni kütüp turghan Abduniyaz  Kamal  ikkilenmestin hidayi dégen bir dosti bilen birge boz étini minip Astanige atlinidu.

U Abduxaliq Uyghur bilen körüshkendin kéyin Abduxaliq Uyghur uni Mexmut Muhitigha tonushturidu. Mexmut  Muhiti ularni qizghin qarshi alidu.

 

…..

 

1933- Yili 4- ayning 16- küni Shéng Shisey (1897- 1970) Jin Shorén (1879- 1941) din hoquq tartiwalghandin kiyin xitaylargha qarshi Sherqi Türkistanning hemme yérini qaplap ketken inqilabchilargha küchi yetmey Stalin (1878- 1953) ning qollishi arqisida 6- ayning 4- küni Xojiniyaz Hajimbilen ittipaq tüzüp, ularni Qeshqerge yolgha salghanda, Abduniyaz  Kamal  Mexmut Muhitining ruxsiti bilen Toqsungha qaytip Patime isimlik bir qiz bilen toy qilidu we on kündin kiyin Hidayi dégen dosti bilen Bügürde Mexmut  Muhiti qoshunigha yétiship kélidu.

Xojiniyaz Hajimwe Mexmut Muhitilar Qeshqerge kelgendin kiyin Mexmut  Muhiti Abduniyazni Yéngisarda turiwatqan 3- tu’en 1- lyenning lyenjangliqigha teyinlep Yapchan, Harab qatarliq istiratégiyilik muhim jaylarning amanliq, charlash wezipisini tapshuridu.

 

…..

 

1937- Yili Shéng Shisey Mexmut Muhitini aldap Úrúmchige yighingha teklip qilish bahanisi bilen tutqun qilmaqchi bolidu. Buni sézip qalghan Mexmut  Muhiti amalsiz qélip, 4 — ayning 8 — küni az bir qisim ademliri bilen Hindistangha hijret qilip chiqip kétidu.

Mexmut  Muhiti chetelge chiqip ketkendin kéyin Sherqi Türkistan Islam Jumhuriyitining armiyisi qomandansiz qalidu. Bu waqitta Yekende turiwatqan 34 — tu’en, Yéngisardiki 33 — tu’endiki eskerler we Qeshqer shehiri Döngbaghdiki 32 — tu’endiki eskerlerning bir qismi Xotendiki maxusen qisimliri bilen birliship, Shéng Shiseyge qarshi tigh kötüridu. 6 — Shining bir qismi shitab bashliqi Qurban Se’idige egiship, Yéngisheherge chiqip Shéng Shisey hökümiti terepte turidu.

Mana mushundaq jiddi we ümidsiz weziyette Abduniyaz  Kamal  otturigha chiqip Sherqi Türkistan armiyisini Yekenning Kachung dégen yérige yighidu. Yighilghan armiyining bashliqliri Kachungda chong bir ofitsérlar yighini achidu. Bu yighinda eqil, qabiliyet we baturluqta közge körün’gen Abduniyaz  Kamalni barliq ofitsér — eskerler birdek awaz bilen Mexmut Muhitining ornigha Sherqi Türkistan Armiyisining bash qomandanliqigha saylap chiqidu. Moydin Tu’enjang türmidin chiqirilip, mu’awin qomandan hem shtab bashliqliqigha teyinlinidu. Bu 4 — ayning 12 — küni idi.

Abduniyaz Kamal  Sherqi Türkistan Islam Jumhuriyiti dölet armiyisining bash qomandanliqigha teyinlen’gendin kéyin, armiyini tertipke salidu. U aldi bilen lyenjanglarni tu’enjangliqqa östürüp, armiyini Mexmut Muhitining waqtidikidek 4 polkqa ayrip teng teqsim qilidu. Andin kéyin diwiziye boyiche hemmeylenni yéngi polk, lyenler boyiche keng dalida sepras qilip, özi bir döngning üstige chiqip söz qilidu. U axirida:

— «Biz kim üchün urush qilimiz?» Dep soraydu. Hemme eskerler birdek «Weten üchün» dep jawap béridu. U yene: «Weten bizning némimiz?» Dep soraydu. Eskerler, «Weten bizning ata — animiz, aka — inimiz, acha — singlimiz» dep jawap béridu. U: «Shundaq Weten bizning hemme nersimiz, biz wetenning ewladliri. Shuning üchün urushta xelqimizning bir tal yip chaghliq nersisige tégishke, xotun- qizlirigha chéqilishqa bolmaydu. Kimde kim xilapliq qilidiken, herbiy qanun boyiche étip tashlinidu», dep xitab qilidu. Andin yéngi 1- polkqa kéchilep yürüsh qilip Yekenni azat qilishqa buyruq chüshüridu.

Abduniyaz Kamal  rehberlikidiki Sherqi Türkistan Armiyisi 1937 — yili 4 — ayning 12 — küni Shéng Shisey hakimiyitige qarshi resmi urush bashlap yeken’ge yürüsh qilidu.

Shu chaghda Yekende bir lyen xitay eskiri bolup, ular Sherqi Türkistan Armiyisini körüp qarshiliq qilmayla teslim bolidu. Shuning bilen bir sheher, Mekit bilen Poskam qatarliq ikki nahiye Abduniyaz  Kamalning qoligha ötidu. Bu ghelibidin kéyin bash qomandan Abduniyaz  Kamal  Sherqi Türkistan Armiyisining bash shtabini Yeken shehirige quridu.

Abduniyaz  Kamallar meslihetliship Shéng Shiseyge, «Abduniyazning qomandanliqini étirap qilish, qisim qomandanliq shtabini Qeshqerdin Yeken’ge yötkep élip kétish, qisim teminatini hökümettin bérish» qatarliq teleplerge qoshulsa Shéng Shisey hökümitining buyruqini orundaymiz dep telep qoyidu.

Chünki u waqitta Sherqi Türkistan zéminida Shéng Shisey namda Sherqi Türkistanning hökümrani bolghan bilen, emeliyette Sowét hökümranliq qiliwatatti. Shéng Shiseyge qarshi chiqish démek, Sowét ittipaqigha qarshi chiqish démek bolatti. Bu weziyetni yaxshi bilgen Abduniyaz  Kamallar bir amallarni qilip özlirige uyghun purset kelgüche özini qoghdap qélish üchün ene shundaq teklipni otturigha qoyushqan idi.

Stalinning qorchaq hökümet bashliqi Shéng Shisey u teleplerge qoshulmay, Xotende turuwatqan Ma Xusen’ge: «Sen Abduniyaz  qisimlirigha hujum qilip qoralsizlandursang men sanga yardem qilsam» dep télégramma bergen. Ma Xusen maqul dep quyup Abduniyazgha elchi ewetip, Shéng Shiseyning télégrammisini yetküzgen we «Ikkimiz birliship Shéng Shiseyge qarshi tursaq» dep teklip bergen.

Bu intayin qalaymiqan we éghir weziyette Abduniyaz  Kamal  we uning qol astidiki qomandanlar nechche kün kéngeshkendin kéyin axir Ma Xusen bilen birlishishke qarar qilidu. Shuning bilen Abduniyaz , Ma Xusen bilen birliship, Shéng Shiseyge qarshi turidighanliqini jakarlaydu. Ma Xusen eskerliridin 300 ni Abduniyazning qoshunigha qoshup béridu. Abduniyaz  bilen Ma Xusen kéngiship, Ma Xusen 1500 eskiri bilen Shéng Shiseyning Yéngisheherdiki liyu bin qisimlirigha, Abduniyaz  1300 eskiri bilen Qeshqer Yumilaq sheherdiki Qurban Se’idi qismigha hujum qilishqa kélishidu. Moydin Tu’enjang bolsa 600 esker bilen Yopurghining Térim yézisi arqiliq Qeshqer Konisheherge qarap yolgha chiqidu.

Abduniyaz  Kamal  qayta — qayta oylinip Sowétning bu urushqa arlishidighanliqini pemlep axirqi qétim Qeshqerdiki Sowét elchixanisi bilen alaqiliship, Sowét ittipaqining Sherqi Türkistanning ichki ishlirigha arilishishini tosup qélishqa urunup köridu. U Sowét elchisige: «Sowét ittipaqi ézilgüchi milletlerning bash panahi, shunga ashu shu’arigha asasen bizge yardem berse, biz Sowét ittipaqigha qarshi emes, Sowét ittipaqi bilen dosit ötüshni xalaymiz. Eger yardem bérishni xalimisa biterep bulup turushini telep qilimiz» dégen mezmunda xet kirgüzidu.

Abduniyaz  1937 — yili 5 — ayning 25 — küni Yekendin qoshunini bashlap Qeshqerge atlinip 29 — küni Döletbaghqa yétip kélidu we meslihetchisi Abduqadir hajimni yazghan xetning jawabini élishqa ewetidu. Sowét elchisi: «Héchqandaq yardem bérelmeymiz hem héchqaysi terepke yan basmaymiz, bu özünglarning ichki ishi» dep jawap béridu.

Abduniyaz  bu gepni anglighandin kiyin: «Sowétning bizge yardem bermeydighanliqini bilettim, ular Shéng Shiseyge yardem béridu. Shundaqtimu sinap baqtim» dégen.

Abduniyaz  aldi bilen Yarbaghdiki türmige hujum qilip, türmide naheq yétiwatqan tutqunlarni qutquzushni oylap, Tümen deryasini boylap Yarbaghqa yéqinlashqanda, Ishaqbék, Mewlanof qomandanliqidiki Qeshqer saqchi qisimliri sézip qélip oq chiqirip qarshiliq körsitidu we meghlup bulup chékinip Yumilaqsheher sépili ichige kiriwalidu.

Abduniyaz  qisimliri Yumilaqsheher sépilini qorshap hujumni bashlighanda, Mewlanof  Yarbagh türmisidiki Memtéli Tewpiq (1901- 1937), Qutluq Haji Shewqi (1876- 1937) qatarliq 300 din köp Sherqi Türkistanning bigunah munewwer oghlanlirini ghaljirliq bilen qirghin qilip, jesidige yagh chéchip ot qoyuwétip Yéngisheherge qéchip kétidu.

Urush bashlanghandin kéyin Yumilaq sheherdiki Qurban Se’idi qismidiki bir qisim jengchiler öz qérindashliri bolghan Abduniyaz  eskerliri bilen urushushni xalimay, sépildin siyrilip chüshüp Abduniyaz  qisimlirigha qoshulup kétidu.

Shu chaghda Abduniyazning yazghan xétige «… Bu özünglarning ichki ishi» dep jawap bergen Sowét elchisi birdinla arigha chüshüp kélishtürüshi netijiside, Qurban Se’idi Yumilaqsheherni Abduniyaz  bilen Maxusen’ge tapshurup, qalduq qismlirini élip Yéngisheherge chiqip kétidighan bolidu. Kélishimnamige Abduniyaz  bilen Ma Xusen qoshulup teng imza qoyidu.

Ularning néme üchün shundaq kélishim tüzüshke qoshulghanliqi namelum. Bu yerdiki ehwal: Abduniyaz  qismi hujum qilghanda Yumilaq sheherdiki Shéng Shiseyperez Qurban Se’idining qisimliri öz qérindashlirini körüp, sépildin chüshüp Abduniyaz  qoshunigha qoshulushqa bashlaydu. Bundaq bolghanda tebi’iy halda Shéng Shiseyning küchi ajizlap, Abduniyazning küchi küchiyishke bashlaytti. Buning bilen birge Yumilaq shehermu tebi’iy halda Abduniyazning qoligha ötetti. Abduniyaz  bilen Ma Xusenler bu nuqtigha diqqet qilmighan bolsa kérek. Emma ruslar bu ehwalni mölcherlep hapila — shapila kélip arigha chüshken. Netijide Yumilaq sheher qoldin ketken bolsimu Qurban Se’idining qolidiki ikki ming etrapidiki Sherqi Türkistan armiyisi Shéng Shisey we Sowétning qolida qalghan. Ehwal mana mushundaq bolushi mumkin.

Mushu künlerde, 1937 — yili 6 — ayning 1 — küni Shéng Shiseyning 10 mashina eskirining Aqsugha chüshkenlik xewiri kélidu. Bu xewerni anglighan Abduniyaz  bilen Ma Xusen muzakire qilip, «Ma Xusen Qeshqerde qélip sheherni muhasire qilish, Abduniyaz  1400 eskerni bashlap (300 i tunggan) Maralbéshigha bérip Úrúmchidin kéliwatqan eskerlerni tosush» ni qarar qilidu. Qarargha bina’en Abduniyaz  Kamal  1937 — yili 6 — ayning 3 — küni Qeshqerdin yolgha chiqip 7 — küni Maralbéshigha yétip kélidu.

Abduniyaz  qisimlirining kelgenlikidin xewer tapqan Shéng Shiseyning 10 mashinida kelgen (texminen 400 che) aldin yürer qisimliri Maralbéshi sépili ichige kiriwélip, sépil ichidiki eskerliri bilen birliship qattiq qarshiliq körsitidu. Abduniyaz  qisimliri sépil derwazisigha ot qoyup bösüp kirmekchi bolghanda, düshmen qoshunliri mashinigha ornitilghan pélimuttin teng oq chiqirip sépil ichidin qéchip chiqidu. Abduniyaz  qisimliri qattiq hujum qilip ularning köp qismini yoqutidu. Ikki mashinida qachqan düshmen eskirini Abduniyazning Tumshuqqa ewetken charlighuchi eskerliri aldini tosup yoqutidu. Shuning bilen Maralbéshimu azad bolidu.

Ular yürüshni dawamlashturup Aqsu deryasining jenubigha orunliship asasi qismini mudapi’ede turghuzidu. Aqsuning Ayköl dégen yérige barghandin kéyin, pütün qismini qayta teshkillep bir tu’enni Qumbashqa, bir tu’enni Awatqa, bir tu’enni Ghorichölge, bir tu’enni Derya boyigha orunlashturidu. Dawut Qari isimlik lyenjangni 100 esker bilen partizanliq urushi qilish üchün Kucha, Shayarlargha ewetidu. Dawut qari bekmu tedbirlik adem idi. U qisqa waqitta eskerlirini 500 ge yetküzüp ularni qattiq terbiyilep, Shayar, Kucha, Bügür, Qarasheherlerde ghelibilik urush qilidu. Shéng Shiseyning bir inisini Kuchada esir élip étip öltüridu. Düshmen arqa sépini parakende qilip, Shéng Shisey eskerlirini hojummu qilalmaydighan yaki chékinelmeydighan, qiyin ehwalgha chüshürüp qoyidu.

Bu jeryanda Abduniyaz  Kamal  rehberlikidiki Sherqi Türkistan armiyisining sanimu köpiyip 8000 mingdin éship 7 tu’en’ge kéngiyidu. Emma eskerlerning qoral, oq — doriliri kemchil bolup, 8000 ming eskerning qolida 1500 etrapida qoral bar idi.

1937 — yili 7 — ayning béshida Abduniyaz  eskerlirining köpini Aqsu etirapigha orunlashturup bolghandin kéyin, özi 100 neper eskiri bilen UchTurpangha bérip, sépil ichidiki Shéng Shisey eskerlirini tarmar qilip sheherni igileydu. Andin pütün UchTurpandiki xelqni seperwer qilip sheher ichidiki Taqichi mehelliside bir oq zawuti, bir qoral rémont qilish zawuti, bir herbiy kiyim — kéchek karxanisi we bir at jabduqi karxanisi quridu. Bu zawut karxanilar Abduniyaz  qisimliri üchün nahayiti tizla nurghun oq, partlitish dorisi, kéyim — kéchek, at jabduqi teyyarlap béridu. Buning bilen Abduniyazning qisimliri xélila yaxshilinidu.

Shuningdin kéyin Abduniyaz  Aqsuda Shéng Shisey eskerlirige qarshi hujumgha ötidu. Bu urush nahayiti qattiq bolidu. Üch aygha yéqin tirkishish jeryanida tola meghlup bolup qattiq alaqzade bolup ketken Shéng Shisey axir Stalindin yardem soraydu. Shéng Shiseyning herqanche qilipmu Sherqi Türkistan armiyisige küchi yetmigenlikini bilgen Sowét namda Shéng Shiseyning telipi boyiche Abduniyaz  qisimlirigha qarshi urushqa kiridu. Shundaq qilip Mexmut Muhitilar burundinla perez qilip qattiq éhtiyat qilghan urush resmiy bashlinidu. Yeni Sowét ittipaqi Sherqi Türkistangha resmiy halda tajawuz qilip kiridu. Shuning bilen Abduniyaz  Kamal  rehberlikidiki yash Sherqi Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyisi Sowét ittipaqi we xitaydin ibaret ikki chong düshmen’ge qarshi urush qilishqa mejbur bolidu.

1937 — yili 8 — ayning 5 — küni Sowétning 2000 kishilik qizil armiyisi «Altayiski» dégen namda ayrupilan we tankilar bilen Sherqi Türkistangha tajawuz qilip kirip, Shéng Shiseyning 2000 kishilik eskiri bilen birliship jemi 4000 kishilik Sowét we Shéng Shisey qisimliri birlikte Aqsudiki Abduniyaz  qisimlirigha quruqluq we hawadin omumiyüzluk hujum bashlaydu.

Bu waqitta Abduniyazning qoralliq qoshunining sani peqet 1500 kishi idi. U urushqa özi biwaste qomandanliq qilip, pütün küchini ishqa sélip birqanche kün baturlarche urush qilidu. Bu urushta axir Abduniyaz  qismining oq — doriliri tügep kétip chékinishke mejbur bolidu. Abduniyaz  Kamal  taki urush bashlanghandin tartip oqliri tügep amalsiz qalghan shu künigiche urushta birer qétimmu yéngilmigen idi.

1937 — yili 9 — ayning 5 — küni Shéng Shisey «Altayiski» dep atalghan Sowét eskerlirining küchige tayinip yene 1000 esker chiqirip Abduniyaz  qisimlirigha 2 — qétim hujum qilidu. Abduniyaz  Qumbash, Ayköldiki 1000 din köprek adimi bilen qattiq mudapi’ede turidu. Bu qétimqi urush aldinqi qétimqigha qarighanda téximu shiddetlik bolidu. Abduniyaz  Kamalning Awat, Qumbashtiki eskerliri qorallirining nachar, oq- dorilirining kemchilikige qarimay xil qorallar bilen qorallanghan Shéng Shisey we Sowét ittipaqining eskerliri bilen bir nechche kün qattiq urush qilidu. Sowit ayropilanliri toxtimay bombardiman qilidu. Bu urushta Abduniyaz  qisimliri ikki ayropilanni étip chüshürüp, ikki rus we ikki xitay uchquchisini esir alidu. Lékin oq — dorisi tügigen Abduniyaz  amalsiz qélip UchTurpangha chékinidu. U yerdimu rus qizil armiyisi bilen bolghan urushta oq — dora qisliqidin yéngilip yene Aqsuning Aykölge chékinidu.

Sowét qizil armiyisining 20 ayrupilan, 20 tankisini öz ichige alghan 2000 kishilik mashinilashqan qisimliri 9 — ayning 5 — küni hem erkeshtam, simxana qatarliq Sherqi Türkistanning chégra éghizliridin tajawuz qilip kirip Qeshqerdiki Abduniyaz  bilen maxusenning birleshme armiyisige hawa we quruqluqtin shiddetlik hujum qilip Abduniyaz  bilen Ma Xusenning alaqe liniyisini üzüwétidu. Del bu jiddi peytte Qeshqer frontidiki Ma Xusenning brigada komandiri Ma Shingküy 2000 esker bilen Shéng Shiseyge teslim bolidu. Shuning bilen Abduniyaz  Kamal , Ma Xusen birleshme armiyisi éghir talapetke uchraydu. Sowét- Shéng Shisey birleshme armiyisi 31 — we 32 — polktiki uyghur eskerler bilen Ma Shingküy qisimlirini awan’gart qisim qilip, aldigha sélip Ma Xusen qisimlirigha qoghlap zerbe béridu. Ma Xusen qisimlirimu yéngilip, bir qismi teslim bolidu, Maxusen azraq adimi bilen Hindistangha qachidu. Uning qalduq qisimliri Xoten’ge chékinidu.

Bu jeryanda Ma Xusen Abduniyaz  Kamalgha Yéngisheherge hujum qilimen dep qoyup emeliyette liyu Bin qisimliri bilen anchikim urush qilip qoyup peqet waqit ötküzgen. Pütün urushlarni asasen Abduniyaz  rehberlikidiki Sherqi Türkistan armiyisi qilghan.

Abduniyazning qoshuni UchTurpandin Aykölge chékinip kelgendin kéyin Sowét we Shéng Shisey qoshuni bilen yene urush qilidu. Ghorichölge kelgende ittipaq tüzüshkendin tartip hiyligerlik qilip sepning keynide méngip kelgen Ma Fuywen qisimliri bilen Abduniyaz  qisimliri arisida sürkilish bolup arisi bozulidu. Bu waqitta Moydin Tu’enjangning Shéng Shiseyge yollighan mexpi xéti Abduniyaz  Kamalning qoligha chüshüp qalidu we uning esirge chüshken rus, xitay uchquchilirinimu qachuruwetkenliki pash bolidu. Abduniyaz  Kamal  weten xa’ini Moydin Tu’enjangni ölümge höküm qilip, qélich bilen chapturup ijra qilidu.

Sowét- Shéng Shisey qisimliri ayropilanlarning himayisi astida Ghorichöldiki Abduniyaz  Kamal  armiyisige qattiq hujum bashlaydu. Ularning oq — dora, qoral — yaraghliri kamchil bolsimu baturluq bilen jan tikip élishidu. Axir berdashliq bérelmey tarmar bolup her terepke bölünüp chékinidu.

Bu waqitta Abduniyaz  Kamal ning 800, Ma Fuywenning 200 bolup ming etrapida esker qalghan bolup, bular Xoten terepke chékinish qararigha kélidu. Bularning yolida Tar dégen bir jilgha bolup, bu ikki qasniqi égiz, ichi tar, etrapi chingdilip ketken qumlardin terkip tapqan jilgha idi. Jilghigha kiridighan waqitta Ma Fuywen qisimliri birdinla yol taliship aldigha ötiwalidu. Eslide Sowét qisimliri bularning meqsitini biliwélip, jilghigha pistirma qoyup saqlap yatqan iken. Bular jilghigha kirip 500 métirdek mangghandin kéyin ruslar maksim pilimot bilen shiddetlik oqqa tutidu. Bu pistirmida tunggan eskerliri tamamen dégüdek qirilip kétidu. Abduniyaz  Kamal  qisimliridinmu 300 din artuq adem shéhit bolidu. Bu zerbidin kéyin Abduniyaz  Kamalning peqet 300 eskiri qalidu.

Bular chékinip chiqqandin kéyin Basit qari isimlik peyjang, «Bu ejnebi uruslardin ashu bihude qirilip ketken qérindashlirimizning qan qisasini almisaq közüm ochuq kétidu» dep, Awat Ghorichöllük Talip qari dégen bir yigitni yénigha élip, kéche yolgha chiqip  etiginisi pistirmigha qoyghan 6 rus, 2 uyghur, bir qirghiz, bir qazaq, bolup, 10 rus eskirining kallisi bilen 2 dane maksim pilimut, 8 dane miltiq 2 sanduq oq kötürüp kélidu. Eskerler bulardin bekmu xursen bolidu we u kallilarni kömüwétidu.

Abduniyaz  Kamal  bu waqitta Mekit arqiliq Xoten’ge chékinip Maxusenning qalduq qisimliri bilen birliship turup urush qilish niyitige kélip, eskerlirini élip qoyuq toghraqliq bilen qaplanghan Tarim deryasini boylap yolgha chiqidu.

Bu jeryanda Abduniyaz  Kamal  barliq seplerde urush qiliwatqan Sherqi Türkistan qisimliri we hökümetning barliq xadimlirini toplinishqa buyruq chüshüridu. Bular Maralbéshining Pichaq Sundi dégen yérige kelgende Abduniyazning qolida shtab kadirliri, mulazimlar, eskerler bolup mingdin köprek adem qalghanliqi melum bolidu. Qisim ikki kün yol yürüp Mekittin ötüp Yekenning Layliq dégen yéride 3 — 4 kün turidu. Bu waqitta Aqsu, UchTurpan, Shayar, Kucha qatarliq jaylardiki esker we pida’iylarmu kélip jemiy 3500 kishi jem bolidu. Mana bu kishiler Sherqi Türkistan Islam Jumhuriyitining axirqi memuriy xizmetchiliri, qomandan — eskerliri idi.

Bu jeryanda razwétka qilish arqiliq Yekendimu Sowét eskerlirining barliqi melum bolidu. Démek, pütün etirap qorshalghan idi. Abduniyaz  Kamal  mana mushundaq ehwalda, 1937 — yili 9 — ayning 18 — küni shtab kadirliri, herqaysi tu’enning tu’enjangliri we meslihetchilerni yighip chong bir yighin achidu. Yighinda qandaq qilish, nege bérish toghrisida muzakire élip baridu. U köpchilikning pikrini anglighandin kéyin mundaq deydu:

— «Aka — inilar, qérindashlar, dostlar, urustek bir chong döletning méxanikilashqan qisimliri, yeni ayrupilan, bronéwik, tankilar bilen qorallanghan eskerliri bizning dölitimizge bésip kirmigen bolsa, bizning xelqimizning esheddiy düshmini bolghan Shéng Shisey hökümiti we uning yalaqchilirini yoqitishimiz  héch gep emes idi. Epsus, Sowét kommunistliri ézilgen ellerge yardem bérish bayriqini kötürüwélip ézilgen xelqning zulumgha qarshi herikitini basturuwatidu. Qisqisi, teqdir bizni nachar ehwalda qaldurdi. Muzakire jeryanida men bilen japaliq jenglerde birge bolghan bezi kishiler uruslarning aldigha bérip teslim bolayli dése, yene beziler chetelge yeni Hindistangha qéchip kéteyli dédi.    Méningche bu xil pikirler intayin xata. Biz Yekenning Kachung dégen yéride qozghilang kötürüp, Yeken we Qeshqer wilayitidiki birnechche milyon xelqni azad qilduq. Aqsu, Shayar, Toqsu, Kucha, Bügür, Korla, Qarasheher qatarliq jaylarda qehrimanlarche urush qilip, hörkirigen Shéng Shisey hökümiti we uning arqa tériki- urus eskerlirige qaqshatquch zerbe berduq. Emdi shoralar hökümiti dep nam alghan bu hökümet (Sowét hökümiti) bizning ishimizgha ariliship inqilabimizni meghlubiyetke yüzlendürdi. Biz éghir künlerde birge jeng qilghan, bir nanni teng yégen dostlirimizni, pida’iylirimizni, sepdashlirimizni, xelqimizni, öz wetinimizni tashlap, sésiq jénimizni élip chetelge qachamduq? Öz wetinimizni tashlap qéchish xitaydek tajawuzchilargha qarshi tigh kötürgen bizdek pida’iylargha set emesmu? Bizmu bir nan yések toyimizghu? Néme üchün tugh kötürduq? Néme üchün minglighan dostlirimiz urush meydanida shéhit boldi? Biz chetelge qachsaq qiyamet küni ularning yüzige qandaq qaraymiz? Ölüp tügishimizki, hergizmu chetelge qéchip setleshmeymiz.

 

….

 

— Men Abduniyaz . Möhterem buraderlirim, mushu sa’ettin bashlap silerning tarqap öz aldinglargha panahlinishinglarni buyruymen. Elwette, aqqan qanlirimiz bikargha ketmes, kéyinki ewladlirimiz bu ishlarni esler. Allah tininglarni salamet qilsun».

Bu waqitta Abduniyaz  Kamalning sözini anglighan eskerlerning köngli bozulup qattiq yigha zare qiliship Layliq kentni bir alghan. Bezi eskerler bundaq janni kötürüp yashighuche ölüpla tügeshkinim yaxshi dégendek qattiq talash- tartishlar bolghan. Bu chaghda Abduniyaz  Kamal  kargha kelgidek qoral we oq- dorilarni hésablap, UchTurpanliq Abdulla Tu’enjang, uning bir qoghdighuchisi qatarliq: «Men Abduniyaz  qomandan bilen birge ölimen, ölsek birge ölimiz, qutulsaq birge qutulimiz» dep qetiy telep qilip turuwalghan 300 etrapida pida’iy eskirini élip qélip qalghan barliq esker we memuriy xizmettikilerni tarqilip kétishke buyrighan.

Abduniyaz  Kamal  qolidiki eskerlerni tarqilip kétishke buyrughandin kéyin, atushluq Lüyjang Kichik axun  1600 ademni bashlap Yeken’ge bérip Sowét eskerlirige teslim bolidu. U Yekende ikki kün ixtiyari turup 3 — küni ghayip bolidu.

Abduniyaz 300 eskiri bilen Yekendin ötüp Xotendiki Maxusen qisimliri bilen birliship andin urush qilmaqchi bolidu. Bu waqitta Shéng Shisey we Sowét armiyisi Yekende uning aldini tosup turatti. Héchqandaq chiqish yoli qalmighan Abduniyaz  Kamal  axirqi qétim barliq küchi bilen birleshme düshmen’ge hujum qilidu. Emma düshmini köp bolghanliqtin bösüp ötelmeydu. U shuningdin kéyin hayat qalghan 8 — 10 eskiri bilen partizanliq urushi qilip küreshni axirghiche dawamlashturmaqchi bolidu.

Bir qanche kündin kéyin Abduniyaz  we uning sepdashlirini Sowét razwétka ayropilanliri bayqiwélip, Yüsüp Lyenjanggha uni tutup kélishni buyrighan. U atliq Lyeni bilen yolgha chiqip kosraptiki bir jira ichide chüshkün qilghan Abduniyaz  Kamalni qorshawgha alghan. Abduniyaz  Kamalning hemrahliri ulargha qarshiliq körsetmekchi bolghanda Abduniyaz  ularni tosup, Yüsüp Lyenjanggha: «Emdi özara qan töküshmeyli, hélimu bizdin nurghun qanlar bihude aqti, eger siz bizge qoshulsingiz, bu eziz wetinimiz üchün birlikte küresh qilayli, xalighan eskiringiz biz bilen bille mangsun» dégende Yüsüp Lyenjang: «Men buyruq boyiche chiqtim, men silerni tutup Yeken’ge qaytimen» dégen.

Qattiq ümidsizlen’gen Abduniyaz  Kamal  hesret chékip «Toghra, buyruq boyiche chiqtingiz, siz bügün buyruq boyiche méni tutup bérisiz, ete bashqa birsi buyruq boyiche sizni tutup béridu, biz qachanghiche bir- birimizni tutup bérermiz! Hey bizni xarab qilghan peylimiz, mana, éling» dep qoralini Yüsüp Lyenjanggha tapshurup bergen. Ular Yeken’ge élip bérilghandin kéyin bir ayropilan ularni élip ketken?. Bu 1937 — yili 10 — ay idi.

1937 — yili 12 — ayning 5 — küni rus narin guruppa eskerlirining qomandani N. Noréyko, Sowét  n k w d bash chégra bashqarmisining bashliqi N. Kruchinikin brigadagha, urushta uyghur qoshunidin 8000, tunggan qoshunidin 5612 kishining öltürülgenlikini doklat qilghan. Shundaq qilip, milli qehriman Abduniyaz  Kamal ning qolgha keltürgen ghelibe méwisi Sowét jahan’girlirining biwasite basturushi bilen yoq qilinghan.

Abduniyaz Kamal  intayin hushyar, eqilliq, iradilik, ümitwar, kötürenggü rohluq bir yigit idi. Hem qorqumsiz, intayin batur, zamanisida az körilidighan bir palwan idi. U we uning eskerliri uzun mezgillik urush tejribisige ige sinaqlardin ötken eskerler bolghandin sirt, 1934 — 1937- yilighiche rus ofitsérlar teripidin mexsus terbiyilen’gen we özliri xalap urushqa qatnashqan pida’iylardin terkib tapqan idi.

Abduniyaz Kamal  özi biwaste bash bolup jengge kirdi, barliq urushlarda qehrimanliqning ülgisini yaratti, qolidin kelgen barliq imkan we barliq chare — tedbirlerni ishletti.

Uning bu pidakarliq rohi, ésil exlaqi eskerlirigimu elwette tesir körsetti. Shuning üchün eskerler ikki küchlük düshmenning zamaniwi qorallar bilen qorallanghan qoshuni, ayropilan, tankilirigha qarshi özliri yasighan addi oqlargha tayinip baturluq bilen urushti. Abduniyaz  eskerlirini, «Tarqilip kétinglar!» Dégendin kéyinmu, eskerler: «Séning bilen birge ölimiz!» dédi. U 8 — 10 eskiri qalghiche urush qildi.

Démek, Abduniyaz  Kamal  hetta bügünki dewrdimu az tépilidighan, her jehettin barliq shertlerni hazirlighan qabiliyetlik heqiqi bir qomandan idi. Ghayisi, meqsiti, nishani éniq bolghan bir qomandan idi. U bir uyghur oghli, bir yigit idi.uyghur xelqining batur jengchisi, Sherqi Türkistan Islam Jumhuriyiti armiyisining axirqi bash qomandani, milli qehriman merhum Abduniyaz  Kamal  1937 — yili 10 — ayda téxi 27 yashqa kirgen lachin kebi bir yigit idi.