Abdumutaali Xelpet

XX esir uyghurlirining eqliy tarixida chong rol oynighan shexslerning biri, ShTJ Hökümitining (1944 — 1949-zhzh.) ezasi, Diniy ishlar naziri xizmitini atqurghan «Xelpem hezret» yaki qisqartilip éytqanda, «Mutaali xelpet» ismi bilen meshhur bolghan Abdumutaali Xelpet Kamaldur.
ShTJ tarixi boyiche hazirqi waqitqa qeder melum bolghan ilmiy emgeklerde bu uyghur erbabining ismi tilgha élinmighan we ularning asasida yézilghan ikkinchi derijilik neshirlerdimu ismi atalmighan. Tarixiy fakt yaki hadisilerning süküt saqlishining özige xas izahi bar: kéngesh neshirliride Abdumutaali Xelpet heqqide melumatlarning yoqlughi, marksizm idéologiyasi boyiche dinning jemiyettiki ijabiy roli ret qilinip, uni ademler üchün «epiyün», dep élan qilghanlighi we shuninggha baghliq diniy erbaplar heqqide terghibatni qollimighanlighi bilen chüshendürüshke bolidu. Shunglashqa Abdumutaali Xelpetning hayati we ijadiy paaliyiti kéngesh tarixnamisidimu, kommunist Xitay tarixnamisidimu ewzellik bérilgen mawzu emes.
Bu diniy we seyasiy erbapning paaliyiti ShTJ heqqide yézilghan Gherip edebiyatidimu yorutulmighan. Halbuki, bu ehwal bashqa seweplerge baghliq orun alghan: ShTJning tarixi boyiche Gherip mutexessisliri, atap éytsaq, Linda Bénson we Éndryu Forbés xitay menbeliri we ingliz tilidiki höjjetlerge asaslanghan bolup, uyghur tilidiki yerlik menbelerge qol yetküzelmigen édi. Éndryu Forbés ShTJ ministrlirining tizimida bérilgen (Diniy ishlar naziri «szé-li») we «Milliy Kéngeshning» 17 ezasining terkiwidiki (ularda xit. «A-li-xay-li-pay-ti» ismi bilen bérilgen) Mutaali Xelpet ismini xitay tilidiki «mu-ta-a-li-xay-li-pay-ti» transkripSiyasining qisimliri ékenligini toghra éniqlap oqalmighan. Forbés «Bu yerde «Ali Xelipe» isimliq bir kishi heqqide éytiliwatidu», dep texmin qilghan.
Mezkür texmin asasida, W.G. Obuxow özining ammibap shekilde yézilghan «Alte impériya toqunushi» namliq kitawida uni «Abdulamut Alixalif» dep ataydu we uni Rossiya teripidin ilhamlandurulup qozghalghan heriketke ishtrak qilghan Elixan töre Shakirxojaéw we, némishkidu, 1940-zhillargha héchbir alaqisi yoq Sabit Damollam bilen bille «musulman fundaméntalistlirining» qatarigha yatquzidu.
Abdumutaali Xelpet ismi kéngesh dewridiki Qazaqstanda uyghur tilida yézilghan edebiyatshunasliq boyiche emgeklerde uyghur poéziyasining klassigi Bilal Nazimning shéiriy mirasining saqlinip qélishigha baghliq tilgha élinghan. Shair ijadiyitini tetqiq qilghan qazaqstanliq edebiyatshunas Sawut Mollawudow öz maqalilirida Shinjang we kéngesh edebiyatida Bilal Nazim ghezellirining neshir qilinishi Abdumutaali Xelpetning béwasite yardimi bilen emelge ashurulghanlighini birnechche merte tekitligen.
Sawut Mollawudow 1958-zhili Ghuljigha qilghan sepiride Abdumutaali Xelpet bilen uchrashqan we uning öyidiki kitapxanisida saqliniwatqan Bilal Nazim ghezellirining qolyazmisi bilen tonushqan. Abdumutaali Xelpet shagirtlirining biri teripidin köchirilgen Bilal Nazim ghezellirini ikki oqughuchi deptiri kölemide Almutigha Sawut Mollawudowqa pochta arqiliq ewitip bergen bolup, kéyinirek alim Qazaqstanda Bilal Nazimning «Ghezeliyet» namliq ghezeller toplimini neshir qilghan we moshu neshir asasida Murat Hemraéw uyghur poéziyasi klassigining shéirlirini rus tiligha terjime qilghan. Bilal Nazim ghezellirining ShUARda neshir qilinishimu Abdumutaali Xelpet teripidin saqlanghan qolyazma asasida emelge ashurulghan (1987-zh.) we mezkür neshirde uning Diniy ishlar naziri bolghanlighi toghriliq qisqiche tekitlengen.
Abdumutaali Xelpet heqqide Qazaqstanda birla maqale — 1995-zhili zamaniwiy uyghur shairi Abdughopur Qutluqowning «Yéngi hayat» gézitida «Xelpem hezret» namliq maqalisi élan qilindi. ShUARda chiqqan neshirlerge asaslanghan bu maqale erep yézighida yoruq körgen gézitta bésilghanlighi, oqurmenliri dairisining tar bolghanlighi sewewidin, köpchilikning diqqitige sazawer bolalmidi. Abdumutaali Xelpet ismini ShTJ hökümitining katiwi bolghan Abduraup Mexsum söhbitide eske élip, uni özi arilashqan «öz dewrining birqatar mubarek ademliri» dep atap ketken. A. Mexsum bilen söhbetleshken alim Kommunar Talipow Abdumutaali Xelpet heqqide mundaq dep izah bergen: «Sherqiy Türkstan ahalisi arisida izzet-hörmiti we tesiri nahayiti küchlük bolghan zhuquri sewiyelik diniy zat… Sherqiy Türkstan Jumhuriyiti Waqitliq hökümitide diniy ishlar naziri bolghan. XXJ qurulghandin kéyin ölkilik Islam jemiyitining muawin bashlighi, hökümet hozuridiki Meslihetchiler hey’itining ezasi xizmetliride bolghan» (2010). Uning ismini seyasetshunas Qehriman Ghojamberdiéwning «Uyghurlar» (2008) namliq kitawidiki ShTJning hökümet ezaliri royxétidimu tépishqa bolidu. Shundaqla Elixan törining newrisi Uweysxan Shakirow teripidin yézilghan «Elixan töre Soghuniy» kitawida Abdumutaali Xelpet heqqide birnechche merte éytilidu. Muellip uni bir yerde «ministr» (nazir), yene bir yerde «bash mufti» dep ataydu. Halbuki, Qazaqstanda uyghur tilida we Özbekstanda özbek tilida yoruq körgen neshirlerdin Abdumutaali Xelpet heqqide élinghan melumatlar moshuning bilen cheklengen.
Abdumutaali Xelpetning hayati we ijadiyiti heqqide köp melumatlar ShUARda ölkishunasliq tetqiqat ishlirining zhürgüzülüshige baghliq yerlik alimlar we zhurnalistlar teripidin bérilgen. Ghulja ölkisining ahalisi bu tonulghan meripetperwer insan we diniy zatni dayim xatiriside saqlighan. Uning ShTJ hökümitidiki xizmiti heqqide xewiri bolsimu, amma uning tepsilatini yaxshi bilmigen. Ili ölkisidiki meripetke ait barliq emgeklerde Abdumutaali Xelpet heqqide Ghuljida tunja qétim, kéyinirek uning hörmitige «Taaliye mektiwi» dep atalghan, «yéngi uslubda bilim béridighan mekteplerning birining asasini salghan», dégen melumatlarni tépishqa bolidu.
Abdumutaali Xelpetning meripet sahasidiki paaliyiti heqqide kölemlik maqale Edhem Abduméjit teripidin yézilip, «Ili tarix matérialliri» toplimida yoruq körgen (№11, 2003). Shinjang neshirliride ekis étilgen Abdumutaali Xelpet paaliyitining yene bir muhim yönilishi, zhuqurida éytip ötülginidek, uning Bilal Nazim ghezellirining saqlinip qélishigha qoshqan töhpisidur. Abdumutaali Xelpet saqlap qalghan qolyazmilar asasida Bilal Nazim ghezelliri tunja qétim Nimshéhit teripidin 1947-zhili üch wilayet inqilawining we ShTJning merkizi bolghan Ghulja shehiride neshir qilinghan «Almanax» zhurnalida, kéyinirek, yeni 1949-zhilning axirida «Ittipaq» zhurnalida neshir qilinidu. Bilal Nazim ghezellirining saqlinip qélishidiki Abdumutaali Xelpetning roli toghrisidiki Muhemetxan Kamali (Abdumutaali Xelpetning oghli) we Tursun Zéridinning hékayiliri 1986-zhili «Ili deriyasi» zhurnalida we «Molla Bilal bin Molla Yüsüp (Nazimi)» kitawida bésilghan.
Abdumutaali Xelpet heqqide zhuqurida keltürülgen neshirlerdin élinghan we shundaqla mezkür qurlar muellipining Ghuljigha qilghan sepiri jeriyanida yéziwalghan melumatliri, yéqinda Abdumutaali Xelpetning chong akisi Abduweli damollamning chewrisi, franSiyalik uyghur tetqiqatchisi Muqeddes Mijitning maqalisida öz eksini tapti.
Bediiy edebiyatta Abdumutaali Xelpetning réalistik qiyapiti Zordun Sabirning «Ana yurt» tarixiy romanida teswirlengen. Bu yerde peqet qehrimanning tebiiti we xususiyetlirini bahalaydighan bediiy teswirnila emes, shundaqla Abdumutaali Xelpetning hayati, nesebnamisi we terjimihaligha ait höjjetler arqiliq testiqlengen melumatlarnimu tépish mümkin. Shuni tekitlesh kérekki, Zordun Sabir öz romanida 1930 — 1940-zhillarda yashighan bashqimu köpligen uyghur erbaplirining ejayip obrazlirini yaratqan.
Ubeydulla Kamal teripidin tüzülgen nesebname melumatliri boyiche, Abdumutaali Xelpet 1868-zhili Ili-Qazaq awtonom wilayiti, Qorghas (xit. Xochén) nahiyesining Qorghasmazar yézisida musulman ölimasi ailiside duniyagha kelgen. Bu sene, Mehemmetjan Kamal we Tursun Zéridinning «Ghezeliyat» kitawida körsitilgen «1867-zhili tughuldi» dégen melumatidin periqlinidu. Abdumutaali Xelpet, nesebname sizighigha muwapiq, moghul xanlirining biri Tughluq Tömürxanning (1329 — 1362/1363-zhillarda ömür sürgen) yéqin sepdishi bolghan Abdukérim-xanning ewladi Kamal haji ailiside tughulghan. Buninggha asasen, Kamal hajining kélip chiqishi XIV esirge ulishidu. Uni Abdukérimxan bilen baghlashturidighan nesebnamisi töwendikiche: 1) Abdukérimxan, 2) uning oghli Enggüsh, 3) Enggüsh oghli Ilyar, 4) Ilyar oghli Yaqup, 5) Yaqup oghli Ilyas, 6) Ilyas oghli molla Turdi, 7) molla Turdi oghli Ibrahim-sheyx, 8) Ibrahim-sheyxning oghli Ismail-sheyx, 9) Ismail-sheyxoghli – Kamal-haji.
Melum bolushiche, Kamal-haji Ismayil sheyx ailisidiki besh perzentning üchinchisi édi (bashqa baliliri: oghli – Israyil-palwan, qizliri – Dilaramxan, Büwi-Mestürem, Rushxan). Ismayil sheyxning bashqa perzentliri arisida peqet chong oghli Israyil-palwanning Mexpir-haji we Rozi-mexpul isimliq ikki oghli bolghanlighi melum. Kamal haji ejdatliri we uning qérindashlirining ana zhuti Qorghas, Yarkent, Ghulja, Chuluqay, Süptay we Tar teweliridur.
Ailewiy riwayetlerge qarighanda, Kamal haji ejdatliri berpa qilghan Ghulja shehiridin anche zhiraq emes tagh baghridiki menzirilik ölkige orunlashqan Tar yézisining turghuni Eziz-bayning qizi Hemide-ayimgha öylengen édi. Éytip kétish kérekki, uning köpligen ewlatliri hazirqi waqitqiche moshu yerde istiqamet qilidu. Kamal hajining üch oghli bolghan: Abduweli damollam (1865 — 1928), Abdumutaali xelpem (Xelpem hezret, 1868 — 1960), Abduleziz xelpem (1871 — 1920). Melum bolushiche, Kamal hajining barliq oghulliri Ili ölkisining Qorghas kentide tughulghan, démek, 1867 — 1871-zhilliri uning ailisi mezkür tewede ömür sürgen. Kamal-haji Ili uyghurlirining Manjur hökümranlighigha qarshi milliy-azatliq herikitige qatnashqan: u dangliq Sadir palwanning sepdishi bolup, 1864-zhili manjur hakimiyitining aghdurulup, Ili sultanlighining qurulushigha ishtrak qilghan. Kamal haji uyghur klassik poéziyasining yarqin namayendisi Bilal Nazim bilenmu yéqin munasiwette bolghan.
Meripetchi
Kamal hajining barliq oghullirining arisida eng tonulghini – otturanchi oghli Abdumutaali boldi (Buxara shehiride diniy bilim alghan chong oghli Abduweli damolla ammiwiy maarip sahasining tereqqiyatigha töhpe qoshti, kenje oghli Abduleziz 50 yashqimu tolmay mezgilsiz wapat boldi). Abdumutaalini dadisi kichik chéghidila Ghuljining Tashkörük mehellisidiki molla Hézimaxungha oqushqa berdi. 1880-zhilliri uyghurlarning Ghulja tewesidin Yettisugha ammiwiy köchüshi peytide Kamal hajining ailisi Ghuljidin chiqip, Yarkentke kélip orunlashti. Bu yerde Abdumutaali deslep Kolla Ili haji isimliq shairning, kéyinirek dangliq shair Nizamdunaxunning qolida oqushini dawamlashturdi. Moshu peytte Yarkent shehiride tatar méchitining asasini salghuchilarning biri Abduraxman damolla yéngi uslubda (usuli jedid) bilim béridighan mekteplerni échip, balilarni oqutushqa bashlighan édi. Abduraxman damolla uning peqet ustazi bolupla qalmay, kéyinirek qizi Zohreni uninggha yatliq qildi.
Abduraxman damolla 1895-zhili Abdumutaalini bashqa taliplar bilen birlikte Ghuljigha élip bérip, deslep Qazanchi mehellisidiki Elabay méchitigha orunlashturup, özi Yarkentke qaytip ketti. Abdumutaali 40qa yéqin balini zhighip, ulargha diniy we peniy ilimlar boyiche deris ötüshke bashlidi. Birinchi top balilirining émtihanlirigha teklip qilinghan Ghulja shehirining aqsaqalliri ularning bilimidin memnun boldi: balilar imla, matématika, géografiya asasliri boyiche nahayiti yaxshi netijilerni namayish qilghan. Shuningdin kéyin sheher xelqining köpchiligi perzentlirini oqutush üchün Abdumutaalining qoligha tapshurdi.
1911-zhilqi Shingxey inqiwalidin kéyin, yeni Ching manjur impériyasi ghulap, jumhuriyetlik bashqurush bashlanghanda, Abdumutaali Kamal achqan mektep tügel zamaniwiy mektepke aylandi we uning asaschisi hörmitige «Taaliye mektiwi» dep ataldi. U qurghan mektepte derisler üchün Abdumutaali öz öyini we hoylisini paydilanghan.
1930-zhillarning bashlirida Abdumutaali hej sepirige bardi. Bezi melumatlar boyiche, u Mekkidin 1931-zhili, bashqa melumatlar boyiche, 1934-zhili qaytip kelgen. Abdumutaali Xelpetning 1930-zhillardiki paaliyiti Edhem Abduméjitning maqalisida tepsiliy teswirlengen. Hakimiyet béshigha Shéng Shiseyning kélishi bilen (1933-zhili 12-aprél) ölke Kéngesh Ittipaqi tesiri astigha chüshken édi. Bu, bir tereptin, ölkige stalinizmning tarilishida, yeni ammiwiy teqipleshlerde we uyghur we bashqimu yerlik xeliqlerning tereqqiyperwer wekillirining basturulushida, yene bir tereptin, elning sanaetleshtürülüshide we milliy seyasetning kéngesh usulining kirgüzülüshide öz ipadisini tapti. Milliy seyasetke muwapiq halda, ölkilik hökümet milliy maaripni qollap-quwetlidi. Abdumutaali Xelpet Ili wilayitining bilim bérish bölümige saylanghan bolup, uning terkiwide her milletlerdin 23 aqartquchi shexs tallawélinghan édi. Mezkür bölüm 30 bap qararname ishlep chiqqan we uni jakalighan bolup, u pütkül Ili wilayiti boyiche qollap-quwetlesh we riwajlandurush réjilirini öz ichige aldi. Abdumutaali Xelpet Ili wilayitining Uyghur medeniy aqartish uyushmisi Bashqarmisining ezasi bolup saylinidu. Bu teshkilat uyghur mekteplirining oqush programmilirini tüzüsh, uyghur tilidiki derislik we oqush qurallirini yézish hem neshir qilish, Kéngesh Ittipaqida uyghur we özbek tillirida neshir qilinghan derisliklerni terjime qilish we ularni tarqitish ishlirigha rehberlik qilghan. «Shundaq qilip, bu chaghda Abdumutaali Xelpet tereqqiyperwerlik terepdari süpitide zamaniwiy mekteplerning shekillinishige, zamaniwiy ilmiy-téxnikiliq programmilarni oqutush jeriyanigha kirgüzüshke, yéngi mekteplerning qaidilirini tüzüsh we paaliyitini tertipke sélish jeriyanigha öz töhpisini qoshti», dep yazidu E.Abduméjit.
1934-zhili Taaliya mektiwi ata-anilar komitétining reisi süpitide Abdumutaali Xelpet buzup tashlap, ornigha yéngi béna sélish üchün mektepning mülkige öz öyini hoylisi bilen ötküzüp berdi hem ailisi bilen melisige köchüp ketti. Kona öy ornigha her zhili 800 oqughuchi qobul qilalaydighan ikki qewetlik béna sélindi. P.Burxanowning melumatigha qarighanda, shu chaghdiki Ghulja shehirining bashlighi Abubekri hajim-shengen bu mektepning qurulushigha hemkarliq bildürgen éken. Kéyinirek Abdumutaali Xelpet Hemrabaydin 40 ming tenggige öy sétiwalghan, bu öynimu mektep süpitide paydilanghan édi. Buningdin tashqiri, bu mektep bénasi hökümet mülkige bérilgiche, Abdumutaali Xelpet her zhili 50 — 60 oqughuchining oqush pulini öz yanchughidin tölidi (hakimiyetke kommunistlarning kélishidin kéyin, Taaliya mektiwi bénasida 4-bashlanghuch uyghur mektiwi orunlashqan édi). 1933 — 1943-zhilliri Uyghur medeniyet we maarip teshkilati Bashqarmisining ezasi bolghan Nesriddin damollining melumatigha qarighanda, Abdumutaali Xelpetning shu zhillarda bilim we medeniyetni riwajlandurushtiki bébaha töhpisi shuningda boldiki, musulmanlarning ahalidin öshre we zakat üchün chüshken kirimlirining 70 payizi bilim éhtiyajliri üchün, shu jümlidin muellimlerning maashini tölesh üchün paydilinilatti, 30 payizi bolsa, bilim boyiche wilayetlik teshkilatning qarmighigha bériletti. Ghuljidiki köpligen oqush we medeniyet mehkimiliri, shu jümlidin Uyghur-qazaq-qirghiz klubi Abdumutaali Xelpetning teshebbusi bilen xeliqtin zhighilghan xirajetlerge sélinghan. Bu zhillarda Abdumutaali Xelpet özining muellimlik paaliyitini toxtatmighan édi.

Diniy erbap
Ilgiri yazghuchi Zordun Sabir we yéqinda FranSiyade yashaydighan uyghur tetqiqatchisi Muqeddes Mijit teripidin toplanghan Abdumutaali Xelpet heqqidiki melumatlar boyiche, u Ghulja ölkisidiki Neqshbendiyye sopilighining meshhur lidérlirining biri bolghan. Uning ismida bolghan «Xelpet» unwani teriqet ilmini üginishte zhuquri derijige érishken sopi sheyxlirige bériletti. Abdumutaali Xelpetning ejdatliri arisida sopi erbapliri az bolmighan: uning dadisi, bowisi we qoshqa bowisi Qorghas mazarning sheyxliri bolghan (Ismayil sheyx, Israyil sheyx we Ibrahim sheyx). Muqeddes Mijit tetqitqatlirigha qarighanda, «xelipe/xelpe/ xelpet» (erepche xelipe: ustaz) we «hapiz» (erepche eynen: yadqa bilidighan kishi) Ghulja ölkisining sopiliq iérarxiyasining bash shexsliri bolghan éken. Herbir sopi makani öz xelipisi we hapizigha ége bolghan. XX esirning béshida Ghuljida üch sopi makani – Sheher ichi, Térek Mazar hem Naghrichi mehellilirining etrapida bolghan. Ularda 23 hapiz bolup, bash xelipiler Abdumutaali Xelpem, Wapaxan Xelpem, Jalaldin Mexsum Xelpem, Abuzar Xelpem, Mérip Xelpem édi.
Abdumutaali Xelpet Ghulja musulmanliri arisida hörmetlik diniy erbap süpitide abroygha bölengen édi. Melumki, uning qelimige uyghur tilidiki «Islamdiki 106 periz» kitawi mensüp. Shuning bilen birqatarda u tunggan diniy erbabi Lorunzhaaxun bilen hemkarliqta «Qur’anning tepsiri» kitawini yézip chiqti. E.Abduméjit uning Hüseyinbeg Yunusowning neshriyatida «Riyazis salixin», «Emeliy namaz» (namaz oqushning tertiwi), «Ebuwabul enbiye» we «Qewaidul élal» qatarliq kitaplarni neshir qilghanlighi heqqide yazidu. Zordun Sabir uning «Teqwadur ilah» kitawinimu eske salidu. Bu kitaplarning qandaqtu-bir nusxiliri saqlinip qalghandu, amma bu heqte héchqandaq melumat yoq.
Ghulja ölkisining abroyluq diniy lidérlirining biri bolush süpitide Abdumutaali Xelpet yerlik xeliqlerning 1944-zhilqi qozghilingi peytide we 1944-zhili 12-noyabrda ShTJ jakalanghandin kéyin ShTJ Milliy Armiyasining herbiy zhürüshliri waqtida musulmanlarni Gomindang küchlirige qarshi «ghazawat» urushigha seperwer qilishta öz rolini atqurdi. Gomindanggha qarshi küreshni uyushturushta we ShTJni qurushta muhim rol oynighan kéngesh dairiliri deslepte jumhuriyet hökümitining mümkin bolghan reisi süpitide eyne shu Abdumutaali Xelpetni talighan édi. 1958-zhili Abdumutaali Xelpet bilen uchrashqan uyghurshunas, filologiya penlirining namziti merhum Sawut Mollawudowning éytishiche, Ghuljidiki kéngesh elchixanisining xadimliri qozghilang harpisida uninggha qozghilangchilar ghalibiyet qazanghan teghdirde yerlik hökümetni bashqurush tekliwi bilen murajiet qilghinida, u özining yéshining chong bolup qalghinini sewep qilip, bu lawazimdin bash tartqan hem öz ornigha özbek Elixan törini tewsiye qilghan éken. Éytmaqchi, Elixan töre 1930-zhillardiki Kéngesh teqipleshliridin qéchip, Qaraqoldin Ghuljigha deslepki qétim kelgende, eyne shu Abdumutaali Xelpet uninggha Ghuljidiki méchitlarning biride imamliqqa tewsiye qilghan. Shundaq bolsimu, ShTJ hökümiti terkiwide bir abroyluq diniy zatning bolushi muhim édi, shunglashqa Abdumutaali Xelpetke Diniy ishlar nazaritining naziri wezipisi zhüklendi. «Bu ishta u hökümetning qanun we buyruqlirini ahaligha yetküzüshte, ularni orunlashta, milletlerni birleshtürüshte intayin köp ishlarni qildi». Bu lawazimdiki xizmetliri üchün u «Azatliq» altun ordéni bilen mukapatlandi. Diniy ishlar nazaritining katiwi wezipisini yene bir diniy zat Abdumutaali Xelpetning shagirti Téyipzat Xelpet atqurghan édi.
Abdumutaali Xelpet 1948-zhili 1-awgustta testiqlengen «Shinjangda téchliq we xeliqchiliqni himaye qilish ittipaqining» Merkiziy komitétigha ezaliqqa saylandi. Bu ittipaqni ShTJning musteqil mojut bolushi dawam qilghan teghdirde teshkilat süpitide hökümran partiyage aylandurushqa bolatti. Exmetjan Qasimi, Seypidin Eziz, général Ishaqbek, Qéyimbek Ghoja, Enwer Xanbaba, Uyghur Sayrani, Seypullaéw, Esxet Ishaqow, Ibrayim Turdi Ghuljigha wekillik qilghan bu teshkilatning bashqimu Byuro ezaliridin bolghan édi. Jemiyet birnechche tillarda «Ittipaq» zhurnalini neshir qildi. Uyghur tilida chiqqan zhurnal «Diniy maqalilar» namliq serlewhige ége bolup, uningda muhim diniy mesililer muhakime qilinatti. Bu jehette maqalilarning muellipliri Diniy ishlar nazaritining xadimliri we meshhur ghuljiliq diniy zatlar bolghan. Töwende bezi maqalilarning namliri keltürüldi: «Islam dini we xeliqchiliq» (1948-zh., oktyabr, №1, 75-83-bb.), Téyipzat Xelpetning «Islam we exlaq» (1948-zh., noyabr, №2, 102-111-bb.), Téyipzat Xelpetning «Namazning axlaqigha tesiri we namazdiki hikmet we sirlar» (1949-zh., dékabr, №3, 97-106-bb.), «Lays an-insan al mas’i» (Qilmishlardiki birlik utuqqa élip kélidu) (1949-zh., féwral, №2 (5), 129-132-bb.), Abduraxman hajining «Man ghaish lays mina» (hedistin élinghan nam: kim yaxshigha yamanni qoshup, yalghan éytsa, bizning jamaedin emes) 1949-zh., mart, (№3 (6), 88-95-b.). Barliq maqalilar islam étiqatining ayrim amillirini muhakime qilghan bolup, ularni dayim ölkining seyasiy heqiqetliri bilen baghlashturghan. Zhuqurida tilgha élinghan birinchi maqale xeliqchiliqni islam nuqteiy nezeridin delilleydu. «Lays an-insan al mas’i» maqalisining namelum muellipi birlikning muhimlighini chüshendürüp, Xitay armiyasi bilen bolghan buningdin kéyinki küreshni asaslash üchün islam tarixidin delil keltüridu: «Shuni tekitlesh kérekki, islamning keng dairide tarqilishi öz-özidin yüz bermidi. Uning dawa qilinishi üchün millionlighan qurwanlar keltürüldi» (130-b.). Yene bir maqalida Téyipzat Xelpet xuluq-müjezge toxtilip, shajaret (baturluq) oxshash muhim xisletni tekitligen. Bu xislet ShTJ armiyasi Gomindang armiyasige qarshi herbiy heriketlerge teyyar bolush lazim bolghan waqitta telep qilinghan édi.
Diniy ishlar nazariti bashqa mesililer bilen birqatarda yash ewlatning diniy bilimi bilenmu shughullanghan édi. Melumki, 1945-zhili u Beytulla méchiti yénida mektep achqan bolup, uning terkiwide oqughuchilar üchün yataqxanimu bolghan. Mezkür mektepte Abdumutaali Xelpet shexsen özi deris bergen. Bu heqte shu mektepte telim alghan Ablitip Qari haji hékaye qilidu.
Abdumutaali Xelpet 1950-zhilliri Ili wilayitining, andin Shinjang-Uyghur Awtonom Rayonining (ShUAR) Seyasiy Kéngishining daimiy ezalighigha saylandi. Yerlik milletchilerni tenqit qilish kompaniyasi waqtida u zerdap chekti, yéshining chonglighigha qarimay, uni qamap hem qoyup bérip turdi. Abdumutaali Xelpet 1960-zhili 93 yéshida wapat boldi. U köpligen shagirtlarni terbiyilidi. Ularning beziliri 1950 — 1960-zhilliri Kéngesh Ittipaqigha chiqip ketken édi. Bu yerde diniy erbapning shagirtliridin Bishkékning (Qirghizstan) imami bolghan Mijit qarini atap ötüsh lazim. 1950-zhilliri Abdumutaali Xelpet yashlarni, ösmürlerni islam asaslirigha oqutushni dawam qildi. Shundaq shagirtlirining biri – Almuta shehiri Sultanqorghan mehellisining sabiq imami Sabir haji Xeyrullaéw boldi. Uning hékaye qilishiche, herxil yéza we mehellilerdin bolghan ösmürlerning bir topi Abdumutaali Xelpetning öyide yashighan éken, amma islam boyiche derislerni uning jiyeni Lutpulla Qari haji bergen.
Abdumutaali Xelpet aqartquchi, diniy we seyasiy erbapla emes, belki uyghur xelqining edebiy mirasini saqlighuchi süpitidimu melum. Uning bilen tonush bolghan köpligen tetqiqatchilar uning öyide chong kitapxanining bolghanlighini, uning seyasiy kompaniyaler waqtida, bolupmu zor medeniyet inqilawida, ujuqturulghanlighini tekitleydu. Lékin u hazir melum bolghan uyghur shairi Bilal Nazimning lirikiliq eserlirini kéyinki ewlatlargha saqlap, yetküzüp bérelidi. Yash waqtida Abdumutaali Xelpet Bilal Nazim bilen uchrashqan bolup, uning dadisi shair bilen dost bolghan, köp qétim uning bilen söhbetleshken, shexsen u özidin uning shéirlirini tingshighan. Shair Abdumutaali Xelpette untulmas tesirat qaldurghan édi. Bilal Nazimning ölümidin kéyin (u Yarkentte wapat bolghan), Abdumutaali Xelpet uning eserlirini izdesh bilen shughullandi. Axirida u shairning «Ghazat der mülki chin», «Nazugum» eserlirining qolyazmilirini toplidi we shairning «Terjime-i Bilal shair meshhur» namliq terjimihalini yézip chiqqan. Abdumutaali Xelpetning asasiy töhpisi shairning lirikiliq shéirliri — ghezellerning qolyazmisini saqlishida bolup, ular Abdumutaali Xelpet ewetken qolyazmidin köchirilgen ikki depter asasida Sawut Mollawudow teripidin deslepki qétim Almutida neshir qilindi.
1987-zhili Abdumutaali Xelpetning oghli Mehemetxan Kamal we Tursun Zéridin teripidin teyyarlanghan Bilal Nazimniing «Ghezeliyat» kitawi Ürümchide yoruq kördi. Tüzgüchilerning éytishiche, Bilal Nazim yash waqtida Sahipjamal isimliq bir qizgha ashiq bolghan éken. Qizning ata-anisi uni kembeghel shairgha bérishtin bash tartip, qizning rayigha qarshi uni bashqa bir ademge turmushqa bergen. Buningdin qattiq azaplanghan Bilal Nazim öz hayatining birnechche zhilini lirikiliq muhebbet shéirlirini yézishqa serip qilidu we 27 yashqa kelgende özining ghezellirini tamamlap, uning qolyazmisini öz meshughigha tapshuridu. Sahipjamalning wapatidin kéyin qolyazma uning oghli Hashir Mexsumge miras qalghan. 1935-zhili Abdumutaali Xelpet shundaq bir qolyazmining bar ékenligidin xewer tépip, Hashir Mexsumge murajiet qilidu we qolyazmini sogha süpitide alidu. Amma Hashir Mexsum wapat bolghanda, uning oghli Abduméjit melum bir waqit Abdumutaalining öyide yashaydu. 1940-zhili Abduméjit Ili ölkisige kétish qararigha kélidu. Abdumutaali Xelpet qolyazmining uning qanuniy mirasxorigha qayturup bérishni durus körüp, aldin-ala öz shagirti Téyipzat Xelpetni qolyazmining köcherme nusxisini yasap bérishni ötünidu. Neq mana shu qayta köchirilgen nusxa Abdumutaali Xelpetning qolida saqlanghan édi. Uning wapatidin kéyin, qolyazma Mehemetxan Kamalning qoligha ötken édi. Qolyazmining esli nusxisi yoqap kétip, Bilal Nazim ijadiyitining birmu tetqiqatchisi uni bashqa körmigen. Peqet Téyipzat Xelpet köchergen qolyazma saqlinip qalghan. Qolyazma 136 ghezel, 4 muxammes, 3 museddes, 2 mustaxzad we Bilal Nazimning qisqa terjimihalini öz ichige alidu. Mehemetxan Kamal we Tursun Zéridinning kirishme maqalisi mundaq sözler bilen tamamlinidu: «Biz ejdatlarning qoli bilen yaritilghan medeniy mirasini toplighan, saqlighan hem ewlatlirigha yetküzgen öz millitining wetenperweri Abdumutaali Xelpetni hörmet qilimiz we esleymiz».
Abdumutaalining paaliyiti heqqide éytqanda, uning mahir baghwen ékenligi heqqidimu éytip ötüsh kérek. U Ili deriyasi qirghighidiki meshhur baghni, shundaqla Chuluqay we Tar (Mazar yézisini bir qismi) yéziliridiki baghlarni berpa qilghan édi. U öz shagirtlirigha peqet bilim béripla qoymay, ularni baghwenchilik hem gül östürüshkimu ügetken. Köpligen Ghulja baghwenlirining uning shagirtliri bolghanlighi melumdur. Bu jehette Abdumutaali Xelpet öz oqughuchilirigha atilarche munasiwet qilghan, köpchiligige öz öyidin makan ajratqan we hetta aile qurushigha yardemleshken.
Xoshna Yettisuning medeniy tereqqiyati bilen zich baghlinishqan Ghulja ölkisining meniwiy hayatida chong rol oynighan Abdumutaali Xelpet oxshash mundaq köpqirliq shexsning terjimihali mexsus üginishke munasiptur. Öz waqtida meshhur qazaqstanliq yazghuchi Mesümjan Zulpiqarow u toghriliq edebiy eser yézishni planlighan we bu heqte maqale muellipige shexsen özi éytqan, amma bu planini emelge ashuralmidi. Abdumutaali Xelpet obrazigha xéle köp orunni Zordun Sabir özining «Ana yurt» trilogiyaside ajritidu. Abdumutaali Xelpetning ewlatliri we tuqqanliri hazirqi peytte uyghur élidin tashqiri Qazaqstan, Qirghizstan, Özbekstan, Türkiya, Awstraliya, FranSiya, Angliya, ShwéSiya qatarliq ellerde istiqamet qiliwatidu.
Bu maqale diniy we seyasiy erbap, öz xelqining medeniy mirasini saqlighuchisi heqqide terjimihal melumatlirini sistémilashturushning we tehlil qilishning peqet deslepki qedemliri bolup hésaplinidu.

Ablehet KAMALOW,
tarix penlirining doktori,
proféssor.