A X B A R A T N A M E

RFA, WUC, BBC, CNN, Azattyq, Shinxua, Tengritagh axbarat organlirining uchurliridin.
Mawzu: Dunya Uyghur Qurultiyining (DUQ) we bashqa teshkilatlarning 2019-yili iyul ëyidiki paaliyetliri.

1. Iyul ëyidiki xelqara weziyet kontëkistidiki Uyghur mesilisi we Sherqiy Türkistandiki (Uyghuristandiki) omumiy ehwal.

Iyul ëyida Xitay bilen Amërika arisidiki soda-tijaret urushining dawamlishishi we Iran mesilisi — xelqara weziyetning eng teshwishlik nuqtisi boldi. Bu weziyetning tereqqiyatidin kelgüside Uyghur mesilisige paydiliq yëngi pursetlerning meydangha chiqish ëhtimali bar. Amërika bashliq Gherb döletlirining hökümet emeldarliri, parlamënt ezaliri, xelqara insan hoquqi teshkilatliri, ammiwiy axbarat wasitiliri (AAW) Sherqiy Türkistandiki (Uyghuristandiki) insan hoquqi weziyiti, jaza lagërliri toghriliq tekliplerni, bayanatlarni, xewerlerni ëlan qilishni we herxil shekildiki sorunlarni teshkilleshni dawamlashturdi. Mesilen:

5-iyul küni Amërika Dölet Mejlisi (Kongrëssi) ezaliri Jëymis Mekgowrën we Marko Rubiyo Xitayning Sherqiy Türkistandiki (Uyghuristandiki) yuqiri tëxnilogiyilik teqib sistëmisige we jaza lagërlirigha qarshi jiddiy tedbirlerning ëlinishi kërekligi heqqide Bayanat ëlan qildi. Ular Xitay hökümitining uyghurlarning insan hoquqi we erkinlikige qarita yürgüzüwatqan depsendichilikliri tilgha alghan we uning uzaqqa sozulghan bir basturush ikenlikini tekitlidi. Bu ataqliq kongrëssmënlar Bayanatta bu xildiki insaniyetke qarshi jinayet qiliwatqan Xitay emeldarliri üchün jaza qollinish heqqidiki chaqiriq qildi (RFA (EAR), 05.07.19).

8-iyul küni Amërika Tashqi ishlar ministiri (TIM) Mayk Pompëyo axbarat ëlan qilish yighinida TIM da yëngi «Waz këchishke bolmaydighan hoquqlar komitëti» qurulghanliqini jakarlidi. U sözide Tramp hökümitining tüp prinsipi bolghan insan hoquqi we asasiy qanungha tayanghan bir hökümet bolush asasida insan erkinlikini tashqi siyasette birinchi orungha qoyidighanliqini tekitlidi (RFA (EAR), 09.07.19). Eng muhimi, Amërika hökümitining qaytidin insan hoquqi we uning erkinliki prinsipini özining tashqi siyasitining merkizige qoyushni qarar qilishidur, buning aqiwiti Uyghur mesilisige zor payda ekilidu.

10-iyul küni Birleshken Döletler Teshkilatining (BDT) Insan hoquqi këngishige (IHK) eza 22 dölet imza qoyup Bayanat ëlan qildi. Uningda ular Xitay hökümitini Sherqiy Türkistandiki (Uyghuristandiki) uyghur, qazaq, qirghiz we bashqa türk-musulmanlarni nishan qilghan zor kölemlik tutqun we ziyankeshlik qilmishlirini derhal toxtitishqa chaqirdi. Bayanat ëlan qilghan döletler: Awstraliye, Awstriye, Bëlgiye, Kanada, Daniye, Ëstoniye, Finlandiye, Firansiye, Gërmaniye, Gollandiye, Ispaniye, Islandiye, Irëlandiye, Yaponiye, Latwiye, Litwa, Liyuksëmburg, Yëngi Zëlandiye, Norwëgiye, Shiwëtsiye, Shiwëyitsariye we Engliye qatarliqlar (RFA (EAR), 11.07.19). Ming epsus, bu tizimda birmu islam yaki türk döliti yoq. Amma muhimi, 2018-yili ëlan qilinghan bayanatqa 12 dölet imza qoyghan bolsa, emdi 22 dölet. Bu DUQ we bashqa teshkilat rehberlirining BDT ning Jenwediki IHK da ëlip barghan sistëmiliq paaliyetlirining netijisidur we zor ehmiyetke ige utuqidur. Emdi DUQ bilen zich hemkarlishiwataqan Sherqiy Türkistan maarip we hemkarlishish jemiyiti (ShTMHJ), Sherqiy Türkistan Ölimalar birliki (ShTÖB) qatarliq teshkilatlargha qëtirqinip we pilanliq rewishte musulman döletliri bilen paaliyet ëlip bërish texirsiz muhim wezipige aylanmaqta.

12-iyul küni, tengdishi yoq siyasiy hëliger we ighwager Bëyjingning küchlük haydaqchiliq, türtkiliq qilishining aqiwëtidin, 37 dölet imza qoyghan bir xetni BDT gha yollighan. Bu xette ular Xitayning Sherqiy Türkistandiki (Uyghuristandiki) tutqan qattiq qol siyasetlirini qollaydighanliqini ipade qilghan. Engliyening Roytërs agëntliqining xewer qilishiche, mezkur xette «tërrorluq we radikalliqning ghayet zor tehditige uchrighan Xitay, Shinjangda tërrorluqqa qarshi turush we radikalliqni tügitish yolida kespiy maharet boyiche terbiyelesh qatarliq bir qatar tedbirlerni aldi» dëyilgen. Xetni imzalighan döletler: Rusiye, Shimaliy Korëye, Seudi Erebistan, Süriye, Pakistan, Türkmenistan, Tajikistan, Oman, Kuweyt, Qatar, Ereb Birleshme Xelipiliki, Behreyn, Wënësuila, Kuba, Bëlarusiye, Birma, Filippin we bir qatar Afriqa döletliri (RFA (EAR), 15.07.19). 
Xelqara Insan hoquqini közitish teshkilati (HRW) Bayanat ëlan qilip, Islam hemkarliq teshkilatigha eza 14 musulman dölitini Xitayni qollap imza qoyushini qattiq eyiblidi. CNN Tëlëwiziyesining 17-iyuldiki xewiride, Uyghur diyaridiki uyghurlar ëghir kishilik hoquq depsendichilikige uchrawatqan halette, 37 döletning bu herikiti Xitayning «dëpini» chëlip bergenlik dep tekitlengen. Shuni tekitleymizki, imza qoyghan döletler Xitayning iqtisadiy yaki siyasiy tesiri astidikiler we insan hoquqi depsende qiliniwatqan, dëmokratiyege riaye qilmaydighan hemde BDT Insan hoquqi këngishi teripidin jazalanghan döletler.
Dana xelqimiz ëyitqandek: «Ishengen taghda këyik yatmaptu». Elwette, muqeddes Quran Kerim boyiche ichki we tashqi siyasetni belgüleydighan musulman döletlirining, dehshetlik ëziliwatqan musulman qërindashlirini himaye qilmastin, resmiy atëistik Xitayni qollap mektüp yëzishi Islamgha xilapliq heriket. Bu yerde, biterep pozitsiye tutqan qërindash Türkiye, Qazaqistan, Qirghizistan we Özbëkistan qatarliq döletlerning rehberlirige minnatdarliq bildürüsh bilen bille, uyghurlar ularning kelgüside ëziliwatqanlarning insan hoquqini himaye qiliwatqan 22 döletning qatarida bolushini ümid qilidu.

16-iyul küni Amërikining RFA radiosining Uyghur tehriratining mudiri Alim Sëytof, AQSh Dëmokratiyeni ilgiri sürüsh fondining reisi, tesirlik sabiq siyasion Karil Gërshman bilen söhbet ötküzdi. Shu söhbettin eynen üzündi:

Alim Sëytof: Siz ëchilish murasimidiki nutqingizda (4-iyun, Kongrëssning zalida, D U Q qa «Dëmokratiye mukapiti» ni tapshurush murasimide, – Q.Gh.) «Shinjang» dëgen sözni emes, belki «Sherqiy Türkistan» dëgen sözni alahide tekitlidingiz. Buning sewebi nëme?

Karil Gërishmen: biz «Shinjang» dëgen bu namni xitay 1949-yili bësiwëlip özige qoshuwalghan bu tërritoriyege qoyghanliqini bilimiz. Bu, Xitay mejburiy tangghan bir isim. Uyghurlar yashawatqan «Sherqiy Türkistan», yeni bügünki Xitayning qolidiki bu zëmin Ottura Asiyagha tewe. Bu yerdiki rëal mesile bolsa, bu nahayiti bir müshkül mesile bolghanliqi üchün men uninggha jawab bëreleymen dep qarimaymen. Yeni, Sherqiy Türkistanning këlechiki qandaq bolidu? Siz bilisiz, Tibet mesiliside bolsa Dalay Lamaning ottura yol uslubi bar. U aptonomiyeni telep qilidu. Mëning shexsiy qarishim bolsa, eger sizning til we medeniyet jehettiki hoquqliringiz hem diniy salahiyitingiz kapaletlik qilinghan heqiqiy aptonomiyege ërishsingiz, bir jehettin ëlip ëytqanda u musteqilliq we dölet üchün küresh qilghandin muhimdur. Ëniqki, Dalay Lama Tibet üchün mana mushu meydanda turdi. Uyghurlarda bu toghrisida pikir oxshimasliqi mewjut. Uyghurlar özlirining teqdiri üstide söhbet ëlip bërishi nahayiti muhim.(izah: DUQ, uning terkiwidiki we Qurultay bilen hemkarlishiwataqan ShTMHJ, ShTÖB we bashqa resmiy paaliyet qiliwatqan uyghur teshkilatlirining axirqi meqsiti – peqet musteqilliq, –Q.Gh.). Emma hazirqi mesile bolsa uyghurlar özlirining mewjutluqi üchün küresh qilishi kërek. Chünki, Bëyjingdiki Xitay hökümiti uyghurlarning salahiyitini, bolupmu dinini we tilini yoqitishqa urunmaqta. Bu yerde Xitayning ëlip bëriwatqini bolsa medeniyet qirghinchiliqidur. Sherqiy Türkistanda yüz bëriwatqan ishlarni teswirleydighan yene bir atilish bolsa dewr halqighan qirghinchiliqtur. Dewr halqighan qirghinchiliq dëgen nëme? Xosh, men bu toghrisida köp oylandim. Siz bügün Xitay rëjimining Sherqiy Türkistanda qiliwatqinini oylap baqsingiz, buning këlip chiqishi 2009-yili 5-iyulda yüz bergen Ürümchi qirghinchiliqi bilen munasiwetlik. Mana buningghimu 10 yil boldi. U weqe Xitayni qattiq chöchütti. Tyenenmën qirghinchiliqimu Bëyjingni chöchütken. Shunga ular uyghur herikitini keng kölemde basturushni qarar qilip, Bingtuen arqiliq kontrol sistëmisini tëximu yuqiri pellige kötürgen. Hazir bixeterlik roli kücheytilgen bingtuen dëgen bu kona teshkilat Xitaylarning uyghurlar wetinige yerlishishini orunlashturupla qalmay, yene uyghurlarni basturushqa urunmaqta. Uningdin sirt yene, qattiq zerbe bërish herikiti bar. Ular nazaret qilish üchün ishlitidighan gewdileshken birleshme jeng supisi arqiliq barliq uyghurlarning biologiyelik uchurlirini, köz qarichuqi, awaz ewrishkiliri, DNA (DNK) lirini yighip, hemme uyghurning keynidin iz qoghlap tapidu we yaki uzun saqal qoyghan, yaghliq artqan musulmanlar közige sadiq emes gumanliq dep körünidu. Ular yene jaza lagëri yaki yighiwëlish lagërlirini qurdi, emma biz ularning ichide qanche ademning barliqini bilmeymiz. Bularning hemmisi yëqinqi bir-ikki yil ichide yasaldi. Bular ademlerni mana mushu nazaret sistëmisi arqiliq tonup lagërlargha solimaqta. Bu bekla xeterlik. Buningdin sirt, ularning yene «qoshmaq tughqan» programmisi bolup, ular bir milyondin artuq xitayni uyghurlarning kallisini yuyush we uchur yighish üchün öylirige ewetken. Eger ular barghan öylerde gheyriy dep qaralghan uchurgha ige bolsa, öydikilernimu lagërgha ewetiwëtidu. Mana bularning hazirqi zaman tëxnilogiyeni asas qilghan keng kölemlik programmisi bar. Bular Ikkinchi dunya urushida natsistlar Ottura Yawropadiki yehudiylarni oq we zeherlik gaz bilen tëz sürette jismaniy jehettin teltöküs yoqatqandek heriket ëlip barmaywatidu.
… Hazir muhimi uyghurlar özini saqlap qëlishi kërek, chünki Xitay ularning mewjutluqigha tehdit qiliwatidu. Bu nahayiti müshkül küresh. Biz hergizmu xam-xiyalda bolmasliqimiz kërek. Emma biz hergizmu ümidni üzmeslikimiz kërek.

16–17-iyul künliri Amërika TIM ning sahibxaniliqida Washingtonda ötküzülgen 2-nöwetlik Diniy erkinlikni ilgiri sürüsh yighinigha 110 dölettin kelgen, diplomatlar, ministirlar we xristian, ortodoks, yehudiy, musulman, budda, hindi we bashqa din hem mezhep guruppilarning wekilliri qatnashti. Sorungha Amërika TIM ning Diniy ishlar bash elchisi Sem Browënbek riyasetchilik qildi. Bu yighinda uyghurlarning diniy ëtiqadi we kimliki seweblik Xitay hökümitining qattiq basturushigha uchrawatqanliqi we milyonlighan ademlerning lagërlargha qamalghanliqi mesilisi muhim nuqtigha aylandi. Mesilen, yighinda Kongrëssning Awam Palatasi reisi Nensiy Pëlosi Uyghur mesilisige munasiwetlik nutuq sözlidi. U mundaq dëdi: «Bizning dunya mesililiridiki endishilirimizde mëning diqqitimni Xitaygha merkezleshtürüshimdiki seweb (Shinjangdiki) depsendichilikning derijisi we kölimi nahayiti zor bolup, soda menpeetining muhim orunni tutushi, buning bezide bizning qimmet ölchimimizni, uninggha qandaq inkas qayturush mesiliside yumshitiwëtishidur. Shunga men shuni tekitlep keldim, eger biz Xitayda yüz bëriwatqan diniy erkinlik depsendichilikige qarshi turushta isteklik bolmisaq, biz dunyaning bashqa herqandaq jayida bu mesilisini sözlesh exlaqiy ëtibarimizni yoqitip qoyimiz». Shundaqla Nensiy Pëlosi xanim Xitayning Sherqiy Türkistandiki (Uyghuristandiki) aliy emeldarlirigha qarshi Xelqara Magnitskiy qanunini ishqa sëlishni tekrar teklip qildi.
Emdi Sem Brownbek riyasetchilik nutqi dawamida, uyghur qatarliq musulmanlarning Xitayda eng ëghir zorawan siyaset we yuqiri tëxnikiliq kontrolluqqa uchrawatqan xelqler ikenlikini köp qëtim tilgha aldi.
Xitay hökümiti muddetsiz qamaqqa höküm qilinghan uyghur alimi, dissidënti Ilham Toxtining Amërikidiki qizi Jewher Ilhamning nutqida özining dadisining uyghurlarning diniy ëtiqad erkinlikini öz ichige alghan eqelliy heq-hoquqlirini ashkara telep qilghanliqi üchünla Xitay hökümiti teripidin tutqun qilinip adaletsiz halda türmige qamalghanliqini, dadisila emes nöwette bir milyondin artuq bigunah uyghurlarning Xitay hökümiti teripidin lagërlargha qamalghanliqini tonushturup, dunya ehlini dadisi we barliq adaletsizlikke uchrighan uyghurlarning qoyup bërilishi üchün heriket qilishqa chaqirdi.
Dangliq tetqiqatchi Andrian Zënz özining uyghurlar weziyiti, lagërlar heqqidiki tekshürüsh doklati we analizlirini, Xitay yëpishqa tirishiwatqan rezilliklerning dunya jamaetchilikige qandaq ashkarliniwatqanliqini öz tejribisidin tesirlik sözlidi. 
Yighinning yëpilish murasimida sözligen Amërikining muawin prëzidënti Mayk Pens: «Shinjangda kommunistik partiye uyghurlarni öz ichige alghan bir milyondin artuq musulmanni yighiwëlish lagërlirigha qamidi. Ular bu orunlarda toxtawsiz mënge yuyushqa tutulmaqta» dëgen. Muhtarem Mayk Pens sözining dawamida yene mundaq dëgen: «Amërika Xitay bilen bolghan soda munasiwitimiz heqqide söhbet ëlip barmaqta. Lëkin bizning Bëyjing bilen bolghan soda söhbitimiz qandaq bolsa bolsun, siler shuningdin xatirjem bolunglar, Amërika xelqi Xitaydiki her xil diniy ëtiqadtiki xelqlerning teripide turidu».

E) Iyul ëyida Xitay hökümiti özi belgüligen chetel diplomatlirigha we bezi muxbirlargha hertereplime teyyarlighan, yeni tutqunliri tekshürgüchilerge nëmini dep, nëmini dëmeslik ögitilgen, qismen özlirige mayil kishiler bilen almashturulghan, teqiplesh organlarning kontrolluqidiki jaza lagërlirini, meschitlerni we sheherlerdiki mexsus teyyarlanghan mehkimilerni ziyaret qilishqa ruxset qilishni hemde pütün dunyani aldashni dawamlashturdi. Shundaqla iyulda totalitarliq Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistanda (Uyghuristanda) uyghur, qazaq, qirghiz we bashqa türk-musulman xelqlirining tilini, dinini, maaripini, ilim-penini, omumen keng menidiki medeniyitini xitaylashturushni, meschitlerni qismen, lëkin ularning munarliri bilen hilal aylirini asasen dëgüdek chëqiwëtishni, yeni medeniy gënosit yürgüzüshni, shundaqla yerlik xelq wekillirini qanunsiz tutqun qilip, 1200 din artuq jaza lagërlirida, yëpiq türmilerde qiynash, mëngisini yuyush, mexpiy qetl qilish arqiliq asasen uyghurlarning milliy we diniy kimlikini, omumen millet süpitide yoq qilishni meqset qilghan rezil siyasitini dawamlashturdi.

2. Dunya Uyghur Qurultiyining (DUQ) ning iyul ëyidiki paaliyetliri.

3-iyul küni DUQ reisi Dolqun Eysa Bërlinda Amërikining Gërmaniyediki bash elchisi Richard Grënël bilen resmiy uchrashti. Söhbet bëshida Dolqun ependim Richard Grënël ependige Uyghur mesilisi we jaza lagërliri heqqide etrapliq melumat berdi. Bash elchi sözide Uyghur mesilisini asasen bilidighanliqini, uyghurlarning omumiy weziyitini yëqindin közitip këliwatqanliqini, jaza lagërliri mesiliside özining qolidin këlishiche herikette bolidighanliqini bildürdi. Söhbet jeryanida Dolqun ependim Amërika hökümitining Xitayning jaza lagërlirigha qarshi aktip paaliyette boluwatqanliqi üchün Amërika rehberlirige özining we Sherqiy Türkistan xelqi namidin rehmet ëytidighanliqini bildürgen. U shundaqla Amërika hökümitini Xitayni jazalaydighan emeliy tedbirlerge murajiet qilishini we Amërika Kongrëssigha sunulghan uyghurlargha munasiwetlik qanunlarning bir kün bolsimu baldurraq maqullinishini ümid qilidighanliqini otturigha qoyghan. Bash elchi Richard ependi bolsa Uyghur mesilisining Amërikining tashqi siyasitidin orun alghanliqini, Amërika hökümitining uyghurlarning weziyitini dawamliq yëqindin közitip turidighanliqini tekitligen.

10-iyul küni DUQ reisi Dolqun Eysa Wëngiriye paytexti Budapështta 10–14-iyul künliri ötküzülgen «Xelqara hoquqlar we azsanliqlarning heqliri» namliq kursta Uyghur mesilisi toghriliq lëksiye oqudi. Dolqun ependining lëksiyesi «Sherqiy Türkistanning mustemlike tarixidin tartip taki Xitayning bügünki jaza lagërliri siyasiti» giche bolghan keng mezmunni öz ichige aldi. Uning doklatigha kurs ehli teripidin qiziqish küchlük boldi.

16-iyul küni DUQ ning sahipxanliqida Amërika Dölet Mejliside «Uyghurlar: Xitaydiki tereqqiyatqa bedel bolghan zulumlar» tëmisida muhakime yighini ötküzüldi. Bu yighingha DUQ reisi Dolqun Eysa, hoquqshunas we adwokat Roshen Abbas, paaliyetchi Turdi Ghoja, Xitay türmisidiki uyghur ziyaliysi Ilham Toxtining qizi Jewher qatnashti. Yighin Amërika hökümet qatlimidiki munasiwetlik xadimlarni Uyghur mesilisige jiddiyrek muamilide bolushqa agahlandurush meqsitide uyushturuldi. Yighingha paaliyetchi Turdi Ghoja riyasetchilik qildi.
TIM ning muawin yardemchi ministiri, «Dëmokratiye, insan hoquqi we emgek idarisi» ning bashliqi Skot Bazbiy nutqida: bügünning özidila diniy erkinlikni ilgiri sürüsh ministirlar yighini we uning qoshumche paaliyetlirining tengla bashlanghanliqini, moshu jiddiy paaliyetlerning nuqtiliq tëmilarning biri Xitay hökümiti ijra qiliwatqan kishilik hoquqni ayaq-asti qilish siyasetliri ikenlikini tekitligen. U Xitayning Uyghur Ëlide yürgüzüwatqan teqipleshlirige we zulumlirigha etrapliq toxtalghan.
Insan hoquqini közitish teshkilatining (HRW) Xitay bölümining mudiri, uyghurlarni dayimiy himaye qilip këliwatqan Sofi Richardson Xitay hökümitining Sherqiy Türkistanda (Uyghuristanda) ijra qiliwatqan nazaret sistëmisi heqqide tepsiliy toxtaldi. U, Xitayning, tereqqiyatning belgiliri bolghan yuqiri pen-tëxnika wasitilirini uyghurlargha zulum sëlish we qiynash wasitisige aylanduruwalghanliqini pakitliq ipadiligen.
DUQ reisi Dolqun Eysa öz nutqida Xitay hökümitining nöwettiki «tereqqiyat namida uyghurlarni basturush» herikitining tasadipiy otturigha chiqip qalghan hadise emeslikini, buning emeliyette Xitay hökümiti uyghurlarning wetinini ishghal qiliwalghan waqitlardin bashlapla ijra bolushqa bashlighanliqini, peqet uning oxshimighan mezgillerde oxshimighan namlarda dawam qilip kelgen bolsimu uning mahiyitide hëchqandaq özgirish bolmighanliqini eslitip ötti. U shundaqla, Xitay hökümitining pütkül uyghurlarni «tërrorchi» dep qarashqa ötkenlikini we hazir chetellerge qol sozup BDT, Yawropa Ittipaqi qatarliq dunyawiy teshkilatlarni monopol qilishqa, uyghurlarning dëmokratik ellerdiki qanunluq ijtimaiy paaliyetlirige tosqunluq qilishqa tirishiwatqanliqini sherhlidi. Axirida Dolqun ependim: «Xitay kompartiyesining özi dunyadiki eng chong tërrorluq teshkilatidur. Hazirgha qeder bu partiye nechche on milyonlap kishining ölüp këtishige seweb bolghan emesmu?» dëdi. 
Jewher Ilham dadisining ehwaligha birleshtürgen halda uyghurlarning qandaq ëghir zulumgha duch këliwatqanliqini bayan qilip berdi. Bolupmu «dadamning birdin-bir gunahi qelem arqiliq öz xiyalini qeghezge yazghanliqi» dëyish arqiliq Xitay hökümitining uyghurlarni basturushta qaysi derijide ikenlikini janliq teswirlep berdi.

17-iyul küni Amërika Xelqara diniy erkinlik komitëti teripidin Washingtondiki Tinchliq tetqiqat ornida «Uyghurlar uchrawatqan krizis we bu ehwalni diniy erkinlikke qaritilghan dunyawi herikette eks ettürüsh» tëmisida ministirlarni kütüwëlish yighini ötküzüldi. Sorungha Amërikadiki tonulghan uyghur adwokati Nuriy Türkel riyasetchilik qildi. Yighingha Amërika hökümitining bir qisim xadimliri, mutexessisler, bir qisim uyghur insan hoquqi paaliyetchiliri, shuningdek Amërika TIM ning sahibxaniliqida Washingtonda ötküzüliwatqan Diniy erkinlik yighinigha qatnishiwatqan her qaysi dölet wekilliri qatnashti.
Sorun jeryanida Amërika diniy ishlar alahide elchisi Sem Brownbek Uyghur mesilisi dairisida, pakitlargha asaslanghan Xitayning uyghurlarning milliy, diniy we medeniy kimliklirini yoqitishqa qaritilghan teqipleshliri hemde jaza lagërliri heqqide nutuq qildi. U sözining axirida «qarap turunglar, uyghur we tibetler choqum azad bolidu» dep tekitlidi. 
Kelliy Kurriy xanim sözide Uyghur mesilisi nöwettiki eng rëal we eng muhim bir krizis bolghanliqtin kishilerning bu weziyetning yaxshilinishi üchün köprek tirishchanliqlarni körsitishi zörürlükini bildürdi.

DUQ reisi Dolqun Eysa öz doklatida, BDT Insan hoquqi aliy komissari Mëshel Beshlitning Sherqiy Türkistanni (Uyghuristanni) ziyaret qilish telipi Xitay hökümiti teripidin izchil cheklimige uchrawatqan halette BDT Tërrorluqqa qarshi turush idarisining bashliqi Wladimir Woronkofning Uyghur aptonom rayonidiki ochuq-ashkara ziyariti Xitay üchün özining siyasitini perdazlap körsitishtiki bir bahane bolghanliqini eslitip ötti. U nutqida dunyadiki herqaysi döletlerning Xitaygha töwendiki nuqtilardin chaqiriq qilishni telep qildi:

1) Jaza lagërlirini derhal taqap, tutqun qilinghan barliq uyghurlarni derhal qoyup bërish;

2) Muxbirlarni Uyghur Ëlini cheklimisiz ziyaret qilishqa yol qoyush;

3) Muhajirettiki uyghurlardin siyasiy panahliqqa iltimas qilghanlarning iltimasining qobul qilinishigha kapaletlik qilish we bashqa döletlerdiki uyghur musapirlarni qutuldurush;

4) Xitay hökümitining Amërika, Yawropa, Türkiye, Kanada we Ottura Asiya döletliride yashawatqan uyghurlargha tehdit sëlip, ularni Xitaygha qaytishqa mejburlash qilmishlirini toxtitish;

5) Uyghurlarning insan hoquqi depsendichilikide asasliq rol oynighan Xitay emeldarlirigha jaza qollinish;

6) Xitayning uyghurlarni kontrol qilishta qolliniwatqan chetel tëxnikilirining Xitaygha ëksport qilinishigha cheklime qoyush;

7) Xelqaradiki munasiwetlik xadimlarni uyghur diyaridiki jaza lagërliri we darilëtamlarni (yitimlar öyi, intërnat, -Q.Gh.) ziyaret qilishqa yol qoyup, munasiwetlik uchurlarni toplash.

Yighinda DUQ Ijraiy komitëti reisi, Amërika Uyghur insan hoquqi qurulushining mudiri Ömer Qanatmu söz qildi. U sözide özining Uyghur mesilisini nëme üchün uyghur krizisi dep ataydighanliqigha qarita qisqiche chüshenche berdi. Uning dëyishiche, jaza lagërliridin qutulup chiqqanlarning shu yerde uchrighan mejburiy «siyasiy mënge yuyulushi», Xitay hökümitining uyghurlarning uzun yilliq tarixqa ige muqeddes jaylirini chëqip tashlighanliqi buning eng yaxshi tebiri bolalaydiken. U sözide yene 10 yil ilgiri Ürümchide yüz bergen «5-iyul Ürümchi qirghinchiliqi» Uyghur mesilisige bolghan xelqaraliq inkaslarning peyda bolushidiki burulush nuqtisi bolghanliqinimu alahide tekitlesh bilen birge, Amërika, BDT we bashqa diniy ishlar emeldarlirigha Uyghur mesilisi üchün tëzdin heriketke ötishi kërekliki heqqide chaqiriq qildi.

17-iyul küni chüshtin këyin, Amërika Prëzidënti Donald Tramp «Uyghur herikiti» teshkilatining jamaet ishliri dirëktori Jewher Ilham qatarliq 27 wekilni Aq Sarayda qobul qilip söhbet ötküzdi. Bu wekiller asasen Xitay, Shimaliy Korëye, Birma, Iran we Türkiye qatarliq döletlerning diniy ziyankeshlikige uchrighanlardur. Ular Amërika TIM ning Xelqaraliq diniy erkinlikni ilgiri sürüsh ministirlar yighinigha kelgen mëhmanlardin teshkil tapqan idi. Prëzidënt Tramp ular bilen körüshkinide: «Bügün biz bilen birge bolghanlar bolsa oxshash bolmighan döletlerdin kelgen oxshash bolmighan diniy enenige ëtiqad qilidighan er-ayallardur. Hemminglarning ortaqliqi bolsa her biringlar öz dölitinglarda diniy ëtiqadinglar üchün zor ziyankeshlikke uchridinglar. . . Biz Amërikida her daim hoquqlarning hökümettin emes, belki Yaratquchidin këlidu dep chüshinimiz» dëgen. Uyghur paaliyetchi, türmidiki uyghur ziyaliysi Ilham Toxtining qizi Jewher Ilham Prëzidënt Trampqa: «Mëning dadamni öz ichige alghan 1-3 milyon uyghur xelqi hazir Xitayning yighiwëlish lagërlirida solanmaqta. Mëning dadam hazir muddetsiz qamaqta yatmaqta» dep sözi tëxi axirlashmighinida, Prëzidënt Tramp Jewherdin: «Sizning dadingiz türmide yatqili qanche yil boldi?» dep soridi. Jewher jawaben: «U türmide yatqili 5 yil boldi. U yene türmide qanchilik yatidu uni bilmeymiz» dëdi. Prëzidënt Tramp yene: «Sizning dadingiz bilen bir alaqingiz barmu?» dep soridi. Jewher: «Men, 2017 -yildin bëri uning toghrisida hëch xewer alalmidim. Chünki, shuningdin bëri yighiwëlish lagërliri bashlinip ketti. Kimki bërip özining aile tawabiatlirini sürüshtürse, ular özimu özining öyige qaytip këlelmeydu» dep jawab berdi (RFA (EAR), 18.07.19). Meshhur uyghur profëssori, dissidënt Ilham Toxti Xitay hökümiti teripidin qelem bilen milletning menpeetini himaye qilishqa qaritilghan paaliyetliri üchün 2014-yili uninggha muddetsiz qamaq jazisi bergen. Amërika hökümiti buninggha qattiq naraziliq bildürüp, Xitay hökümitidin profëssor Ilham Toxtini qoyup bërishke chaqiriq qilghan. Yëqinda Amërika Dölet Mejlis ezaliridin Marko Rubiyo Ilham Toxtini 2019-yilliq Nobël tinchliq mukapatigha namzatliqigha körsetken. Eng muhimi Amërika Prëzidënti Donald Trampning uyghur qizi Jewher Ilham bilen ötküzgen bu söhbiti köpligen nopuzluq xelqaraliq axbaratlarda we ijtimaiy taratqularda keng xewer qilindi. Chetellerdiki uyghurlar, shu jümlidin Merkiziy Asiyadiki türkiy döletlerdiki uyghurlar bu terixiy weqedin bek xoshal boldi. Chünki, birinchidin, Amërika Prëzidënti Tramp bilen tunji qëtim uyghur millitining wekili uttur dialog qildi, ikkinchidin, 3-4 minutning ichide Uyghur mesilisining ëghir mahiyitining muhim bir qismi otturigha qoyuldi, üchünchidin, Amërika Prëzidënti Tramp diniy erkinlikning intayin muhim hoquq ikenlikini tekitlidi we Amërikida her daim hoquqlarning hökümettin emes, belki Yaratquchidin këlidu dep chüshinidighanliqini izhar qildi. Dëmek kelgüside Amërika hökümiti Uyghur mesilisining insan hoquqi sahesige köp köngül bölüshi we uni himaye qilishi tebiiydur.

3. Sherqiy Türkistan Maarip we hemkarlishish jemiyitining 13 – 17-iyul künliri Istambulda ötküzgen «11-nöwetlik Dunya sherqiy türkistanliqlar qërindashliq uchrishish yighini» heqqide.

13–17-iyul künliri Türkiyening Istanbul shehirde Hidayetullah Oghuzxan rehberlikidiki Sherqiy Türkistan Maarip we hemkarlishish jemiyitining (ShTMHJ) teshkillishide «11-nöwetlik Dunya sherqiy türkistanliqlar qërindashliq uchrishish yighini» yeni 2 – Sherqiy Türkistan miliy birlik shura yighini ötküzüldi. Bu yighingha ShTMHJ ezaliri, Sherqiy Türkistan Ölimalar Birliki (ShTÖB) ezaliri we Dunya Uyghur Qurultiyining (DUQ) muawin reisi Perhat Muhemmedi bashliq 8 kishilik ömek qatnashti. Yighingha 18 dölettin teshkilat wekilliri, diniy alimlar, ziyaliylar, tetqiqatchilar, yazghuchilar bolup jemi 200 ge yëqin wekiller qatnashti. Sorunning tentenilik ëchilish murasimi Istanbul shehirining Zeytunburun rayonliq medeniyet sariyida Türkiye dölet gimnini we Sherqiy Türkistan istiqlal marshini ijra qilishtin bashlandi. Esli ëchilish murasimigha Istanbulda istiqamet qiliwatqan uyghurlardin 500 dek, Wetenning özliri yashighan yurtlirigha xas milliyche kiyingen er-ayal bala-chaqiliri bilen we köpligen yashlar qatnashti. Sorun dawamida kichik balilarning yighlashliri we gödeklerning wang-chungliri, anilirining ularni terbiyeligen loqmiliri pat-pat zalni toltarghanliqtin, Qazaqistanda bezi yurtlarda orun alidighan karamet milliy xaratërlik muhit hasil qilindi.
ShTMHJ reisi Hidayetullah Oghuzxan qisqa ëchilish nutqida ishtiraqchilarni sorunning bashlinishi bilen tebriklidi we Weten dewasi boyiche barliq wetendashlarni birlikke, hemkarlishishqa, aktip paaliyet qilishqa chaqirdi.
Xitay mustemlikisige qarshi herikiti üchün uzun yillar türmilerde azap chekken, hazir Türkiyediki milliy paaliyetchilerning ustazigha aylanghan, keskin we saghlam pikir qilidighan, küchlük wetenperwer zat Abduqadir Yapchan özining nutqida tëzislik rewishte Xitay mustemlikichilirige qarshi Sherqiy Türkistan milliy azadliq kürishining tarixini sherhlep berdi. Uning paaliytini sepdashliri yuqiri bahalidi we neq meydanda Abduqadir ependige uyghurche ton yapti, sowgha tapshurdi. Sorunda arqa-arqidin ShTÖB reisi doktor Atawullah Shehyar, DUQ muawin reisi Perhet Muhemmedi, sheherlik memuriyet wekili, Türkiyediki bezi partiye we idare wekilliri, uyghur teshkilat rehberliri tebrik nutuqlarni qildi, shu jümlidin Qazaqistanliq uyghurlargha wakaliten moshu qurlarning aptori ishtiraqchilarni muhim uchrishishning bashlinishi bilen tebriklidi. Shundaqla bu sorungha Qazaqistandin Sadirdin qarim we Istanbulda magistraturada tehsil köriwatqan Azadjan inilirimiz qatnashti hem ular ömek wekilliri süpitide sorunda aktip paaliyet ëlip bardi.
14–17-iyul künliri besh yultuzluq mëhmanxanining chong zalida, 200 dek wekillerning ishtiraqida «Özgiriwatqan dunya weziyiti, Xitayning mustemlike siyasiti we Sherqiy Türkistan (Uyghuristan) mesilisi» kün tertipi etrapida ilmiy-emeliy enjuman ötküzüldi. 20 din artuq her xil tëmida doklatlar oquldi, muzakire qilindi we qarar ëlindi.

14-iyul künidiki nuqtiliq doklatlar: DUQ Ijraiy komitët reisi Ömer Qanat “Xitay – Amërika otturisidiki küchiyiwatqan siyasiy toqunushlar we Sherqiy Türkistan kürishi”; DUQ meslihetchisi, siyasetshunas Qehriman Ghojamberdi “Yëngi dunya weziyitide Xitayning tesiri we Sherqiy Türkistan”; profëssor, doktor Abdurëshit Jëlil Qarluq “Xitayning bir yol, bir belwagh pilanining Sherqiy Türkistan mesilisige körsitidighan tesiri”, tëma boyiche ikkinchi doklatchi doktor Perhat Qurban Tengritaghli; Nurmehemmet Türkistani “Xelqara qanun we Sherqiy Türkistan dewasi”.

15-iyul künidiki nuqtiliq doklatlar: Abduraxman Jamal, doktor Abduraxman Bughda “Sherqiy Türkistan kürishining özgermes prinsipliri we teshkilatlar otturisidiki istratëgiyilik hemkarliqi”; Türkiye diplomati Ishaq Ataöw “Munasiwetlerde (protokol) yeni qaide-tüzüm”; Islam dini alimliri: Srazhdin Ezizi, Abdusalam Alim, Hebibullah Küseni “Özgiriwatqan Xitay: Islam dunyasi we Sherqiy Türkistan”.

16-iyul künidiki nuqtiliq doklatlar: Mirkamil Qeshqerli, doktor Abdulxaliq Uyghur “Xelqte teshkillinish heriket chüshenchisi we teshkilatchiliq rohining küchlendürülüshi”; doktor Ömer Qul “Xitay – Türkiye munasiwetliri we Sherqiy Türkistan mesilisining hel-chariliri”; doktor Erkin Ekrem “Özgiriwatqan dunya weziyitide Sherqiy Türkistan mesilisining istrëtëgiyilik yol xeritisining belgilinishi”; yazghuchi, doktor Abdurëhim Dölet “Xitayning psixologiye hujumlirigha qarshi turushning chare-tedbirliri”; tetqiqatchi, zhurnalist Gunggur Yawuzasan “Sherqiy Türkistan mesilisi we mëdiya”; doktor Haji Qutluq “Yaponiyening Sherqiy Türkistan mesilisi toghrisidiki tarixiy istratëgiyilik pilanliri”.

17-iyul küni chüshkiche xulase doklatlar muzakire qilindi we yighin qarari ëlan qilindi. Muzakire jeryanida Qirghizistanliq pëshqedem paaliyetchi Rozimemet Abdulbaqi shu dölettiki uyghurlarning weziyitini, ish heriketlirini tonushturdi we Uyghur mesilisi dairisida özining pikirliri bilen ortaqlashti. Yighinda, xelqara sehnide Uyghur mesilisining xelqaralishiwatqanliqi, buninggha egiship erkin dunyadiki uyghurlarning qilishqa tëgishlik muhim wezipiliri otturigha qoyuldi. Shundaqla Islam we türk dunyasini Uyghur mesilisige köngül bölüshke mayil qilish üchün qilishqa tëgishlik xizmetler muzakire qilindi.

Yighin qararini Sherqiy Türkistan maarip we hemkarliq jemiyiti reisi Hidayetulla Oghuzxan oqup berdi. Yighin qararida uyghurlarni qollap BDT Insan hoquqi komitëtigha Xitay hökümitige jaza lagërlarni taqash we uyghurlarni erkin qoyup bërish toghrisida imzaliq xet yazghan 22 döletke uyghurlar namidin teshekkür izharlandi. Shundaqla höjette uyghurlargha qarshi pozitsiyede turup Xitayni qollighan 37 döletke naraziliq bildürüldi. Qararda: «1. Dunyaning herqaysi jayliridiki Sherqiy Türkistan teshkilatliri bashqilar sizip bergen yolda mangmastin, milliy ang, milliy chüshenche asasida milliy menpeetni nishan qilip, ortaq yol xeritisi sizip chiqish. 2. Teshkilatlarara hemkarliqni tëximu chongqurlashturush üchün Sherqiy Türkistanliqlar qërindashliq uchrishishi we Sherqiy Türkistan milliy birlik shura yighinini bundin këyinmu izchil dawamlashturush. 3. Dewada semimiy bolush, aktipchanliq rohini östürüsh. 4.Istratëgiyelik pilan tüzüsh we bu pilanni emeliyleshtürüshke tirishish. Qararda yene Uyghur mesilisige nisbeten Islam dunyasining sükütte turuwatqanliqi tenqid qilindi. Yighinda uyghur teshkilatliri birlik we hemkarliq ichide heriket qilish, pikir-qarashliri perqliq bolsimu, nishan we ghayige yëtish üchün ortaq heriket qilishta pikir birliki hasil qilinghanliqi bildürüldi. Bu mesilimu qararda orun aldi. Yighinda ëlinghan qararning yene bir alahidiliki, Islam dunyasigha qaritilghan teshwiqatini kücheytishke qaritilghan bolup, buningda: «Ereb we Islam dunyasigha qarita teshwiqatni yenimu kücheytish, ziyaretlerni qoyuqlashturush, munasiwetlerni chongqurlashturush» dep körsitilgen.Xulase sözide ShTMHJ reisi Hidayetullah Oghuzxan mundaq dëdi: «Wetinimizning ismi Sherqiy Türkistan. Sherqiy Türkistan tarixtin bëri sherqiy türkistan xelqining zëminidur. Sherqiy Türkistan Xitay teripidin ishghal qiliwëlinghan zëmindur. Ay yultuzluq kök bayraq Sherqiy Türkistanning musteqilliq simwolidur. Sherqiy Türkistan dewasida uyghurluq, türklük we musulmanliqtin ibaret üch amilni bir-biridin ayrip qarimasliq kërek. Sherqiy Türkistan azadliqqa ërishkenge qeder küreshni toxtap qalmay dawam qildurush kërek». Qararda Islam dunyasi bilen her sahe munasiwetni kücheytish, muhim shexsler bilen alaqe ornitip dostluq munasiwet qurush we islam dunyasida Sherqiy Türkistan mesilisini köplep anglitishning muhimliqi tekitlendi.
Qisqiche xulasilisek, Sherqiy Türkistan maarip we hemkarliq jemiyiti teshkilligen we uninggha Ölimalar birliki, Qurultay aktip qatshashqan enjumanda Xitay hökümitining uyghurlarni basturushigha dair türlük pakitlar, her sahe mutexessislirining Sherqiy Türkistan (Uyghuristan) mesilige bolghan ilmiy-emeliy inkasliri, bolupmu lagërlarni yapquzush we Wetenning musteqilliqi boyiche otturigha qoyulghan mesililer muhim ehmiyetke ige. Shuningdek teshkilatlarara ittipaqliqni, hemkarlishishni we otturigha qoyulghan mesililerni hel qilishning chare-tedbirliri boyiche muhakime we söhbetler ötküzülüshi zor emeliy ehmiyetke ige. Besh künlük qërindashlar enjumani ümidlik tilekler bilen we emeliy usullarning otturigha chiqishi bilen ayaghlishishi – omumiy Uyghur siyasiy milliy azadliq herikiti üchün intayin muhim ish.

Iyul ëyining 1 din 21 giche yüz bergen muhim weqelerni qisqiche yekünlisek, Iyul ëyida Uyghur mesilisi Amërikaning Kongrëssining we Tashqi Ishlar Ministirliqining, Birleshken Döletler Teshkilatining, Yawropa Birlikining, tesirlik Xelqara insan hoquqini himaye qilidighan teshkilatlarning we Gherb ammiwiy axbarat wasitilirining küntertipide boldi. 
Eng muhimi, Washingtondiki Aq Sarayda, Amërika Prëzidënti Donald Trampqa türmidiki uyghur ziyaliysi Ilham Toxtining qizi, «Uyghur herikiti» teshkilatining jamaet ishliri dirëktori Jewher Ilham («Uyghur herikiti» teshkilatining dirëktori Roshen Abbas xanim, -Q.Gh.), ondek Amërika siyasionlirining we köpligen zhurnalistlarning qatnishishida, türmidiki dadisi heqqide we 1-3 milyon uyghur xelqining Xitayning yighiwëlish lagërlirida ikenlikini neq meydanda, taza ingliz tilida ëytti we prëzidëntning soallirigha teshwishlenmestin toghra jawap berdi. Mezkür siyasiy weqeni, shu küni Amërika we Gherb ammiwiy axbarat wasitiliri eng muhim weqe süpitide pütün dunyagha tarqatti. Bu pakit Uyghur mesilisi üchün tarixiy ehmiyetke ige weqe bolghusi.
Shundaqla, 13–17-iyul künliri Istanbul Sherqiy Türkistan Maarip we hemkarlishish jemiyitining teshkillishide «11-nöwetlik Dunya sherqiy türkistanliqlar qërindashliq uchrishish yighini» yeni 2 – Sherqiy Türkistan miliy birlik shura yighini ötküzüldi. Mezkür jeryanlar we pakitlar Sherqiy Türkistan (Uyghuristan) yeni Uyghur mesilisini dunyagha obyëktip tonushturush üchün we Xitayning uyghurlarning milliy we diniy kimlikini yoq qilishni emelge ashuruwatqan yighiwëlish lagërlirini yapquzush üchün tarixiy ehmiyetke ige. Yuqirida qeyt qilinghan weqelerning ijabiy aqiwiti yene kelgüside sadir bolidu. Özgiriwatqan dunyawiy weziyet biyil Uyghur mesilisi xelqarada jiddiy bir problëmigha aylinidighanliqidin bësharet bermekte.
Qehriman Ghojamberdi. Siyasetshunas, 2019.07.21, cacharman@gmail.com