Rehimjan Sabirhaji- uly

Rehimjan Sabirhaji

 

«Sherqi Türkistan azadliq teshkilati»ning rehbiriy ezasi, Sherqi Türkistan azadliq inqilabining pilanlighuchisi, Sherqiy Türkistan Jumhuriyitini qurghuchilarning biri, ichki ishlar ministiri, qoshumche herbiy ishlar nazaritining naziri Rehimjan Sabirhaji 1906- yili Ghuljidiki chong sodiger hem meripetlik a’ililerdin biri bolghan Sabirhajining chong oghli Nusret a’iliside dunyagha kelgen.
Sabirhaji Ghuljidiki Sherqi Türkistan boyiche tonulghan dangliq sodiger, bay we gholluq a’ile bolup, uning Nusret, Zeynawudin, Extembay we Mesud qatarliq oghulliri bolghan. Rehimjan chong oghul Nusretning oghli shundaqla tarixta «üch ependiler» dep atalghan ependilerning birinchisi bolghan Mesud Sabiri Bayquzi (1887- 1952) ning jiyeni hem küyoghuli idi.
Rehimjan Sabirhaji kichikidin bashlapla shert — shara’iti toluq bolghan Sabirhajilar a’ilisining meripetlik qoynida ösüp yétilgechke, quyuq milli roh bilen nahayiti yaxshi terbiyilen’gen.
…..
Sabir hajilar a’ilisining ikkinchi oghli Zeynawudinni ayali we 22 yashliq oghli Rishat bilen qoshup 1933- yili Ghuljigha kirgen Sowét qizil eskerliri öz qorusida étip shéhit qilidu. Sabirhajilar a’ilisining üchinchi oghli Extembayning oghulliridin Sirajidin, Ekber we Abdulezizler 1937- yili Shéng Shisey (1897- 1970)ning türmiside öltürülidu. Rehimjan Sabirhaji bolsa öz a’ilisining jümlidin uyghur xelqining béshigha kelgen paji’elik qismetler bilen tolghan zamanda, yürikining chongqur qatlamlirida tajawuzchilargha qarshi chongqur öchmenlik, qan — qisas, cheksiz ghezep — nepret bilen ösüp yétilidu.
1944- yili 4- ayda Ghulja shehiride tajawuzchi milletchi xitay (gomindang) gha qarshi mexpiy halda «Sherqi Türkistan azadliq teshkilati» isimlik bir teshkilat qurulidu. Bu teshkilatni qurghuchilar jemiy 12 kishi bolup, Rehimjan Sabirhajimu teshkilat qurghuchi rehbiriy ezalarning birsi idi.
Biz emdi bu teshkilatning ghaye — meqsetliri we teshkilat qurghuchilarning tepsilatini bilish üchün xitayning Yaponiyide turushluq xitay perez tetqiqatchisi Wangké teripidin yézilip, 2013- yili Xongkong (Shyanggang) diki xitay til uniwérsitéti neshriyati teripidin neshr qildurghan «Sherqi Türkistanning 1930- we 1940- yillardiki musteqilliq herikiti» dégen kitabigha qisqiche köz atayli.
U bu kitabida Sherqiy Türkistan tupriqida 1930- yilidin 1940- yilining axirighiche bolghan ariliqta qurulghan ikki qétimliq Sherqiy Türkistan Jumhuriyetliri üstide toxtilip, Xitay arxipliridiki matériyallargha asasen, Xitay hakimiyitining uyghurlarni idare qilishigha ilmiy asas yaritip bérish üchün özining deslepki köz qarashlirini bayan qilghan.
Mezkur kitabning beshinchi babida «Xitaydiki türkiy millet musulman ahalisining Sowét ittipaqining qollishida jihat qilishi» dégen mawzuda bayan qilinishiche, 1945- yili 9- ayning 25- küni Ürümchidiki sabiq Amérika konsulxanisi Amérika dölet mejlisige «Shinjangdiki topilangning meqsiti» dégen mawzuda en’glizche doklat yollighan. Doklat «Milliy azadliq teshkilati» we «Biz néme üchün küresh qilimiz» dégen témilarni öz ichige alghan.
Mezkur kitabta déyilishiche, doklat asasliq töwendiki üch nuqtidin terkib tapqan.
Sherqi Türkistan azadliq teshkilati ezaliri: birinchi, milliy azadliq teshkilatini qurushning sewebi, ikkinchi, milliy azadliq teshkilatining nishani, üchinchi, keng xeliq ammisining qatnishishini muraji’et qilish.
Doklatta teshkilatning qurulush sewebi toghrisida toxtilip mundaq déyilgen:
Birinchi, Sherqiy Türkistan bizning ana yurtimiz. Ikkinchi, bizning qérindashlirimiz Qazaqistan, Qirghizistan, Özbékistan, Daghistandiki türkiy milletler. Üchinchi, Xitay tajawuzchiliri nurghunlighan kishilerni öltürüp, bu tupraqni Shinjang we xitayning gherbiy qismi qiliwalghan, ulargha qarshiliq bildürüp nurghunlighan qérindashlirimiz hayatidin ayrilghan. Tötinchi, 1937- yilidin bashlap Shéng Shiseyning basturushida Xojiniyaz haji (1889- 1938) we Sheripxan qatarliq milliy rehberler öltürülgen. Beshinchi, xitay istilachiliri mustemlikisi Shinjanggha Xitay we dungbiliq köchmenlirini yötkidi.

…..

Bu doklat 1945- yili 9- ayning 25- küni Amérika dölet mejlisige yollanghan.
Bu doklatta yene, mezkur teshkilat ezalirining sani, ismi we ularning salahiyiti töwendikidek yézilghan:
1- Élixan töre (özbék), 30 nechche yéshida Sowét ittipaqining Ottura Asiya rayonidin Shinjanggha kelgen, tesiri küchlük diniy ölima.
2- Abdukérim Abbasop (uyghur), Sowét ittipaqida tughulghan, 20 nechche yéshida a’ilisi bilen Shinjanggha qaytip kelgen.
3- Qasimjan Qembiri (uyghur), sha’ir.
4- Mahmutjan Mexsum (uyghur), Sowét ittipaqida tughulghan, on nechche yéshida a’ilisi bilen Shinjanggha köchüp kelgen, ziyaliy.
5- Jani Yoldashuf (uyghur), Sowét ittipaqida tughulghan, 20 nechche yéshida a’ilisi bilen Shinjanggha qaytip kelgen.
6- Rehimjan Sabirhaji (uyghur), Ilidiki chong sodiger, kapitalist a’ilisidin.
7- Abdurup Mexsum (uyghur), ölima, sodiger — kapitalist.
8- Salman Salijan (özbék), bay, Sowét ittipaqida tughulghan, kéyin Shinjanggha köchüp kelgen, chong sodiger, kapitalist, zémindar.
9- Zunun Tayof (Téyipow-uyghur). Sowét ittipaqida oqughan, sowét puqrasi, ziyaliy.
Undin bashqa töwendiki kishilerning millet tewelikige so’al belgisi qoyulghan bolup, kélip chiqishi éniq emes déyilgen. Bu kishiler:
10- Ömerjan (uyghur). 11- Muhimidin (uyghur). 12- Nurdin beg (uyghur).
Yuqirqilar Wangkéning kitabidiki «Sherqi Türkistan azadliq teshkilati» gha munasiwetlik melumatlar.
1944- yili Ili Wilayitide xitaygha qarshi Sherqi Türkistan qoralliq inqilabi resmiy bashlinidu. 1944- yili 11- aydin bashlap Rehimjan Sabirhajining Ghulja Altisho’ar mehellisidiki öyi Sherqi Türkistan inqilabining waqitliq qomandanliq shitabi qilinidu.
Rehimjan Sabirhajining inqilab mezgilidiki herbiy unwani polkownik idi.
Inqilab qisqa waqit ichide ghelibe qilip 1944- yili 11- ayning 12- küni Élixan Töremning rehberlikide musteqil Sherqi Türkistan jumhuriyiti döliti qurulidu.

…..

Jumhuriyet qurulghandin kéyin Rehimjan Sabirhaji Sherqi Türkistan Jumhuriyitining ichki ishlar ministiri bolup teyinlinidu.
1945- yili 8- ayda Sherqi Türkistan armiyisi ghelbisi’éri ilgirilep, Ürümchige 140 kilométir kélidighan Manas deryasining gherbiy qirghiqigha yétip kelgen hel qilghuch peytte, bashtin tartip Sherqi Türkistan inqilabini qollighan qiyapette körün’gen Sowét ittipaqi birdinla otturigha chiqip Sherqiy Türkistan hökümitini urushni toxtitip, milletchi Xitay bilen Ürümchide tinchliq söhbiti ötküzüshke mejburlaydu. Téxi yéngila qurulghan Sherqi Türkistan Jumhuriyiti hökümiti amalsiz qélip, dölet rehberliridin Rehimjan Sabirhaji, Obulxeyri Töre we Exmetjan Qasimi (1914- 1949) qatarliq 3 wekilni milletchi xitay wekilliri bilen söhbet ötküzüsh üchün Ürümchige ewetidu.
Xitay terep bolsa yuqiri derijilik emeldari Jang Jijung (1890- 1969) bashchiliqidiki wekiller ömikini ewetidu. Ikki terep wekilliri uzungha sozulghan marafonche söhbet arqiliq axiri 1946- yili 1- ayning 2- küni «11 maddiliq tinchliq bitimi» ge imza qoyidu.

…..

1949- yilining axiri Sherqi Türkistan Jumhuriyiti Sowét ittipaqining biwaste yardem qilishi bilen kommunist xitay (gungchendang) teripidin ishghal qilinidu.
Sherqi Türkistan Jumhuriyiti kommunist xitayning mustemlikisige aylanghandin kéyin Rehimjan Sabirhajining hayatidiki éghir künler bashlinidu.

…..

1961- 1962- yili Ilidiki nechche on minglighan uyghur ahaliliri Sowét ittipaqigha ötüp kétidu. Bu chaghda nazaret astida yashawatqan Rehimjan Sabirhaji wetinidin ayrilishni ret qilip yenila wetende qélip qalidu.

…..

U 1972- yili «Küresh bilen özgertish» herikitide qayta qolgha élinidu.
Rehimjan Sabirhaji xitayning türmiside insan chidighusiz qiyin — qistaq, éghir bésim we qattiq xorluqqa uchraydu. U bolupmu hayatining axirqi yilliri özining hem wetinining teqdirige qattiq échinghan hemde ümidsizlik ichide yashighan.
«Sherqi Türkistan azadliq teshkilati» ning rehbiriy ezasi, Sherqi Türkistan azadliq inqilabining pilanlighuchisi, Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining qurghuchiliridin biri, ichki ishlar ministiri, qoshumche herbiy ishlar nazaritining naziri rehmetlik Rehimjan Sabirhaji 1973- yili 11- ayning 21- küni xitayning urghan qattiq tayaqliri zerbiside méngisige qan chüshüp 67 yéshida échinishliq halda wapat bolghan.
Hazir Rehimjan Sabirhajining Türkiyining Konya wilayitide yashawatqan Chichen xanim isimlik bir qizi bar iken.

«100 Meshhur uyghur» (2-qisim), Muhemmet Tursun Emet Uyghur. 2017-yil 12-ay Istanbul neshri.

Paydilanghan menbeler
Http://www.rfa.org/uyghur/tarix-bugun/tarix-02042013082614.html
Http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/medeniyet-tarix/sherqiy-turkistan-05172013222831.html
Http://uyghurstudies.org/?P=558
Http://bbs.izdinix.com/thread-60892-1-1.html
Http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/rehimjan-sabiri-sherqi-turkistan-11092010225150.html