Qehriman Ghojamberdi. Üchinchi Bab. Orxundiki Uyghur Qaghanatliri

Üchinchi Bab. Orxundiki Uyghur Qaghanatliri
(646 — 845-zhillar)

Türk qaghanliqi Sherqiy Türk we Gherbiy Türk qaghanliqlirigha parchilan’ghandin kéyin tarixta toqquz-Uyghurlar ( «toqquz oghuzlar» ) nami bilen melum Uyghur qebililirining ittipaqi Sherqiy Türk qaghanliqida chong herbiy we siyasiy küchke aylandi. Uyghuristan tarixchilirining melumatlirigha qarighanda, toqquz-Uyghurlar toqquz uruqtin emes, belki on uruqtin teshkil tapqan. Uyghur qaghanliri yaghliqlar qebilisidin chiqatti. Bu dewirde xaqanliqning Uyghur qebile ittipaqi xitay menbeliride üzül-késil «toqquz famile Uyghurliri» süpitide atilishqa bashlidi. 630 — 646-Yilliridiki öz ara bolghan urushlarda Uyghur qebililiri hakimiyet üstidiki, lékin qandash ashin urushigha mensup türkler üstidin ghelibe qazandi. 646-Zhili (bezi menbelerde — 647-zhili) toqquz-Uyghurlar hazirqi Mongghulstan teweside Uyghur qaghanliqini qurdi, emdi öz dahiysi Timud Uluq Eltebirni (bashqa melumatlarda — Timud Qutluq Ilteber) qaghan dep jakarlidi. Bu yerde qedimiy Uyghur sözliri «uluq» we «qutluq» sinonim sözler bolup hésablinidu. Bu birinchi, andin yene mushu rayonlarda 745-zhili qurulghan ikkinchi Uyghur qaghanliqi, tarixta Orxundiki Uyghur qaghanliqliri dégen omumiy nam bilen melum bolup, ular bezi üzülüshler bilen 200 zhilgha yéqin mewjut boldi. Uzaq waqitlarghiche qaghanliqlarning paytexti Orxun deryasining wadisidiki Qaraqurum (Qarabalghasun, Ordu Baliq) boldi. Tarixiy menbelerning guwahliq qilishigha qarighanda Uyghur aqsüyekliri textni tartiwélishni öz impériyesining ikkinchi qétim qed kökirishi süpitide qarighan idi.
Timud qaghanliqi dölet qurulushining siyasiy sistémisi Türk qaghanlighiningkige oxshatti. Lékin türklerdin öz musteqilliqini saqlap qélish meqsitide toqquz Uyghurlarning aqsüyekliri deslep Tangpereslik géoseyasetni yürgüzdi. Uyghur Qaghanliqining türklerge nisbeten düshmen tashqi küchler bilen tengpungluqni saqlash siyasiti Sherqiy Türk Qaghanliqining ajizlishishigha élip keldi. Tang sariyi ehwalning neq mushundaq bolushi üchün heriket qilghan idi. Lékin Tang impériyesi Uyghur qaghanlighiningmu özige boysundurushqa urun’ghanlighi munasiwiti bilen 660 — 663-zhilliri Uyghurlargha Xitayning Tang sulalisige qarshi urush élip bérishqa toghra keldi. Uyghur qaghanliqi Tang impériyesining herbiy küchlirige sézilerlik zerbe bérip, VII esirning 60-yillirining otturida Xitayning qaghanat musteqilliqini étirap qilishni qolgha keltürgen.
VII esirning 70-yillirining axirida Sherqiy Türk qaghanliqi yéngiwashtin küchiyidu we döletni birleshtürüsh, merkezleshtürüsh boyiche bir qatar chariler körülidu. Axiri 80-zhillarda türklerning hökümran aqsüyekliri Uyghur Qaghanliqining siyasiy statusini yoqitishqa we özlirining siyasiy status kwosini eksige keltürüshke muweppeq boldi. Lékin VIII esirning 30-yillirining otturisida türklerning hökümran aqsüyeklerning wekilliri otturisida text talishish kürishige baghliq qaghanliqta siyasiy bohran bashlandi. Zeher bérip öltürülgen Bilge qaghanning ornigha uning oghli Tengri qaghanning textke olturushi (740 — 741) bilen Sherqiy Türk Qaghanliqining parchilinishi bashlandi. Puqralar urushi jeryanida Uyghurlar hazirqi Mongghulstan teweside we uninggha tutash rayonlarda chong küchke aylan’ghan idi.
Bir nechche qétimliq jengler dawamida Uyghur Péylu (Péylo) yolbashchilighida awal qaghan Bayméy Xulungu (Boméy Xulunfu) yolbashchiliqidiki türklerni, andin boysunushtin chiqqan étnoqandash, ittipaqdash basmilarni tarmar qildi. Uyghurlardin meghlubiyetke uchrighandin kéyin türklerning bir qismi Merkiziy Asiyaning gherbiy rayonlirigha, yene bir qismi Xitaygha köchti.
745-Zhili asasiy Uyghur qebilisi yaghliqlar sulalisining xani Péylu Qutluq Bilge Kol (Kyul) qaghan (Guli Péylo) unwanini qobul qilip, Uyghur Qaghanliqining qaghani boldi. Mana shundaq üzlüksiz dawam qilghan siyasiy qarimuqarshiliqlar netijiside Türk impériyeside yene Uyghur döletchiligi eksige keltürüldi. yaghliqlar qebilisi teripidin qurulghan Uyghur döliti Qutluq Bilge Kyul-qaghanning oghli Bayanchur (Moyanchur) hökümranliq qilghan dewirde mustehkemlinishke we kengiyishke bashlidi. Bayanchur El Etmish Bilge Qaghan (747 — 759-zhillar) unwanini qobul qildi. Bu munasiwet bilen QazSSR Penler akadémiyesi Uyghurshunasliq institutining alimliri «Краткая история уйгуров» dégen kitabta: «Uyghur qaghanliqi Altaydin Chong Xingan’ghiche, shimaldiki Sayan choqqiliridin jenubtiki Gobi chöllirigiche bolghan bipayan teweni igiligen. Bu impériye xilmu-xil türkiy tilliq qebililerni birleshtürdi. Uyghur Qaghanliqining küchi we qudriti Xitay impératorlirining Ottura Asiyege bolghan yolini tosup turghan qorghan bolghan idi» dep tekitleydu (shu kitab, 106-bet) .
Qedim zamanlardinla Xitay diplomatiyesi Uyghur we bashqa türkiy qebililerni bir-birige qarshi qoyush usulidin sistémiliq rewishte paydilinip, emdi uzaqqa sozulghan urushta ular halsizlan’ghandin kéyin — ghalibiyet qaziniwatqan’gha yardemge kéletti we teshebbuskarliqni öz üstige alatti. qedimiy Uyghur we türk döletliridiki öz ara urushlar Xitay impériyesi mewqesining mustehkemlinishige élip keldi. Bu tézisni agahlandurush üchün Uyghur Qaghanliqining istédatliq hakimi El Etmish Bilge Qaghan tarixidin misal keltürimiz, u Tang impératorining iltimasi boyiche talantliq herbiy bashliq Önglük (xitayche — An Lushan) rehberlikidiki étnoqandash türk qebililirining 755-zhili Tang sulalisige qarshi qozghilingini basturush üchün Xitaygha özining xillan’ghan atliq eskerlirini bir nechche qétim ewetken idi. El Etmish Bilge Qaghanning atliq eskerlirining urush heriketliri netijiside éghir herbiy siyasiy bohranni bashtin kechürüwatqan Tang impériyesi toluq berbat bolush we ushshaq knyazliklerge, shu jümlidin türk knyazliklerge parchilinip kétishtin qutuldi. Sözsiz, bu dewirde Tang impériyesining parchilinishi türkler, shu jümlidin Uyghurlar paydisigha pütkül Merkiziy Asiyada uzaq muddetke géoseyasiy weziyetni alemshumul rewishte özgertken bolar idi. Uyghur qaghanining siyasiy kemchiliki tüpeyli tarix Uyghurlarning kéyinki teqdirini halaketlik yolgha saldi. Tebi’iyki, Uyghur eskerliri nurghun herbiy oljilar bilen qaytti, uningdin tashqiri Uyghur qaghanliqi sariyi Tang impériyesidin her zhili 20 ming parche yipek rext sogha élip turdi we buninggha qoshumche, qaghanning bolghusi ewladi xitay rohida terbiyelinishi üchün, qaghan’gha xitay melikisini xotunluqqa berdi. Bu faktqa munasiwetlik tarixchi L. N. Gumiléw mundaq dep tekitleydu: «758-zhili impérator özining yéshi kichik qizini qérip qalghan Uyghur xanigha yatliq qildi we uning xanliq unwanini, yeni Uyghuriya bilen Xitayning barawerlikini étirap qildi» (shu kitab, 393-bet) . Bu Uyghur dölitining tarixi tepsiliy dégüdek Térxin menggü tashliridiki yéziqlarda bayan qilin’ghan.
VIII esirning ikkinchi yérimida Uyghurlar qebililer ittipaqidin — étnomedeniy we ijtima’iy iqtisadiy jeryanlarda, shundaqla düshmen’ge qarshi birliship urush qilishlar netijiside — tilning, dinning, medeniyetning, örp adetlerning we en’enilerning umumiylighi asasida, bir pütün xelqqe aylandi. Lékin qaghanatta Puqralar urushliri adettiki ish idi. Qut Bolmish Küch Bilge Qaghan (Xazar Tékin, 824 — 832-zhillar) hökümranliq qilghan dewridin bashlap qaghanning qarargahida text üchün küresh küchiyip ketti. Mutexessislerning tekitlishige qarighanda, qaghanliqning hakimliri saraydiki hakimiyet özgirishliri jeryanida keyni-keynidin öltürülgen. Emdi aqsüyekler bolsa, Bégyu qaghan (Qut Bolmish El Tutmish Bilge Qaghan, 759 — 779-zhillar) dewride dölet dinigha aylan’ghan manixéizm prinsiplirigha qarighularche ita’et qilghan halda, üzül-késil bölünüp ketti. Asasiy ammidin ayrilip, héch kim bilen arilashmaydighan tebiqige aylandi. Shuni mubalighisiz tekitlesh mumkinki, qaghanliq Uyghurlirining manixéy dinini qobul qilishi nahayiti selbiy rol oynighan. Manixéy dini jem’iyetning asasi — a’ilini yoqatti we islam, buddizm, shamanizm hem Kungzi telimatigha ita’et qilidighanlarni, shu jümlidin buddizmgha we néstérian mez’hipidiki xristi’an dinigha ita’et qilidighan Uyghurlarni — barliq qoshnilarni Uyghur dölitige qarshi qilip qoydi. Buninggha qoshumche IX esirning 30-yillirining axirida bir nechche zhil dawamida keyni-keynidin yüz bergen tebi’iy apetler döletning iqtisadiy asasini ajizlashturdi. Yuqumluq aghriqlar bilen her xil késeller qaghanliq ahalisining intayin köp qismini chüshkünlükke uchratti. Merkiziy siyasiy hakimiyet kéchiktürüp bolmaydighan ichki mu’emmalarni we bolupmu rayon aqsüyeklerning ichki ziddiyetlirini hel qilishqa ajizliq qildi. Mesile shuningdin ibadetke, IX esirning béshidila qaghanning mutleq hakimiyiti emeliyette öz alahidilikige ége konstitusiya bilen cheklen’gen idi. Qaghan emdi hakimiyetni miras qalduridighan monarx emes idi, Uyghur qaghanini sabiq hakimiyetni teshkil qilghuchi Uyghur qebilisining lidérliri saylatti. Mundaq shara’itta Uyghurlarning bir qismi özlirining tarixiy wetini Uyghuristandiki yashashqa qulayliq rayonlirigha köchüp, öz qérindashliri bilen birleshti.
Shundaq qilip, siyasiy herbiy we iqtisadiy amillar döletning siyasiy we herbiy iqtisadiy qudritini tüp asasidin halsizlandurdi. Uyghur qaghanliqi chüshkünlük dewrge qedem tashlidi.
758-Zhildin bashlap Uyghur Qaghanliqining mustemlikisi bolup kelgen, lékin qaghandin özini özi bashqurush statusini alghan Yénisey qirghizliri bir nechche qétim mustemlikidin azad bolush we Sibirning bashqa siyasiy küchliri bilen ittipaqlashqan halda rayonda öz hökümranlighini ornitish üchün urushlarni élip bardi. Shimaliy chégradiki pat-pat bolup turidighan urush qaghanliqni ajizlashturdi. Étnoqandash qirghiz qebililirini Uyghur qaghanliqigha nisbeten tejawuzkarlighining asasiy sewebliri: birinchidin, her qandaq isyanlarni qattiq basturup kelgen qaghanliqqa uzun muddet yéqinda bolush, ikkinchidin, Uyghur qaghanliqi köchmen qirghizlargha her xil usullar bilen manixéy dinini téngishqa urun’ghan, bu dinni köchmenler özlirini turmush terzide dunya qarash boyiche chüshinishimu, qobul qilishimu mumkin emes idi; üchinchidin, manixéizmni dölet dini süpitide yoqitish meqsitide ichki ziddiyetlerni owj aldurushqa qaritilghan Xitay sariyining hiyle-neyrengliri muhim rol oynidi. Xitay hökümranliri manixéizmda Kungzining en’eniwi qa’idilirige nisbeten ré’al xowupni körgen idi. Emdi zhuquri derijilik Uyghur serdarining öz armiyesi bilen qirghizlar teripige ötüp kétishi ularning Uyghur qaghanliqigha hujum qilishni aldin ala belgilidi.
840-Zhili Yénisey qirghizlirining yüz ming eskirini shimaldiki étnoqandash qoshnilarning, isyanchi Uyghur serdari we aqsaqili Gyuylu Moxéning eskerlirining birliship tuyuqsiz hujum qilishi — hakimiyet özgirishini bashtin kechürgen we yéshi kichik Kichik Tékin (Kesi Tékin, Alp Bolmish Bilge Tengri, 839-840-zhillar) teripidin bashquruwatqan Uyghur Qaghanliqining paytexti Qaraqorumni (Ordu Baliq, hazir Qarabalghasun, Mongghulstan) chapsan ishghal qilishqa türtke boldi. Qaghan we bir qisim aqsüyekler qatil qilindi, sheher bulap-talandi we uninggha ot qoyuldi, emdi döletning intayin nurghun geznisi olja élindi. Manixéizm dewridiki medeniy mirasning köp qismi, yat medeniyet süpitide kelgündiler teripidin wehshiylerche yoqitildi. 840 — 846-Zhillar jeryanida Oge (Uge) — tékinning (Qut Bolmish Küchlük Bilge, 841 — 846-zhillar) we Enen Tékin rehberlikide Uyghur xaqanliqining tarqaq küchliri her xil rayonlarda basqunchilargha qarshi muweppeqiyetsiz urushlarni élip bardi we IX esirning 50-yillirining otturida öz döletchiligini üzül-késil yoqatti.
Uyghur qaghanliqi parchilan’ghandin kéyin asasiy Uyghur qebililiri Turpan we Kuchar wadiliridiki olturaqlashqan qebilidashlirigha, Yamek (Jungghar) tüzlingige, Yettisuning sherqiy jenubigha, Qeshqeriyening sherqiy shimaligha we sherqige, shundaqla hazirqi Xitayning Gensu ölkisige, Chingxey we Shensining shimaliy qismigha köchti. Ular ezeldin Uyghur qebililiri ittipaqining we döletlirining teweliri terkibige kiridighan, étnoqandash xelqler yashaydighan yerlerge köchti. Emdi isyanchi herbiy bashliq Gyuylu Moxé yolbashchiliqidiki Uyghurlarning bir qismi ilgiriki makanlirida qélip, qirghizlargha el bolup, ular bilen ariliship ketti.
Uyghur qaghanliqi ichki siyasette deslepki chaghlarda Sherqiy Türk Qaghanliqining en’enilirini dawamlashturdi. Hakimiyet remizliride kök böre qiyapitini eks ettürüsh dawam qildi. Text en’eniliri bilen muqeddesleshtürülgen, qebile ittipaqining dahiysi we rehbiri süpitidiki qaghanning hakimiyiti deslepki basquchta da’im aliy sot we aliy rohaniy wezipilirini özige qalduratti.
Qaghan, az sandiki ministirlar, saraygha yéqin aqsüyekler, qebililer dahiyliri we herbiy iérarxiya özlirining hakimiyet wakaletliklirini iérarxiyaning barliq basquchlirining éniq belgilen’gen wezipiliri bilen öz alahidiliklirige ége konstitusiya asasida emelge ashurulatti. Hakimiyetning tüzilishi köp basquchluq idi. Qaghan aliy hakim, yerdiki Xudaning na’ibi bolup hésablinatti, emdi uning xotuni siyasiy hakimiyetning iérarxiya basquchida qaghandin kéyin turatti. Xitay impérator sariyi eyne shuningdin paydilinatti. Uyghur Qaghanliqining on besh qaghanidin tötining ayali xitay impératorlirining qizliri yaki singilliri idi.
Shuningdin kéyin iérarxiya pelempiyide: el igisi (bash ministir) , qaghanliq tewesining Sherqiy yaki Gherbiy qisimlirining yabghuliri (yerlik xanlar) turatti, emdi jengde ular birleshken armiyening tégishlik qanatlirigha komandirliq qilatti. Adette yabghular bolup qaghanning warisliri — oghulliri teyinlinetti, andin tarxanlar (ministirlar) , yan’ghunlar (ijtima’iy-iqtisadiy ehwal üchün jawabkar) , san’ghun (qomandan yaki alahide tapshuruqlar boyiche elchi) , tékin (shahzadiler) , künchüy (melikiler) , tudun (qaghanning yerlik hakimiyettiki wekili) , tutuq (yerlik hakimlar, begler) , buyruq (sotchi) , tamghach (qaghan tamghisini saqlighuchi) teyinlinetti.
Qaghanliq aktip tashqi siyaset zhürgüzgen. Qaghanlar tesir da’irisini kéngeytish yoli bilen béyishqa menpe’etdar bolghan hökümran aqsüyekler menpe’etide, pat-patla Xitaygha herbiy yürüshlerni qilip turatti. Bezide qaghanliq döletler ara munasiwetlerni mustehkemlesh meqsitide wassalliqtiki xenlerge mensup emes qebililerning isyanlirini basturush üchün, shundaqla köpligen herbiy oljilarni, impérator sariyidin séxi mukapatlarni élish üchün Xitay rehberlirining iltimasi boyiche öz eskerlirini Xitaygha ewetetti. Uyghur qaghanliq sariyi Xitay we Merkiziy Asiyadiki xoshna döletler bilen da’im diplomatik we soda elchilirini almashturup turatti. Qaghanat Uyghuristanning wadilardiki sheherliride da’im öz tesirini mustehkemlep turatti. U sheherlerge bolghan hökümranlighini bezi chaghlarda qolidin chiqirip qoyatti. Uyghur sariyi Uluq yipek yolining bir qismini nazaret qilatti we uningdin xéli yaxshi qirim qilatti. Tereqqiy etken ixtisat qaghanliqqa öz tewesining barliq jaylirida sheherlerni sélishqa imkaniyet berdi. Melumki, paytext Qaraqorumning on ikki tömür derwaza bolghan, emdi xanning altun chédirigha minggha yéqin adem sighatti. Xitay Tang sulalisi, elwette, qaghanliq qudritining ösüshini diqqet bilen közitip turatti we her bir ongushluq purset tughulghanda uninggha herbiy-siyasiy we iqtisadiy ziyan yetküzüshke heriket qilatti. Tarixchilar Uyghur we Xitay döletlirining riqabetchiligi we kürishi da’im géoseyasiy riqabetchilik we ikki tamamen bir-birige qarimu qarshi medeniyetlerning, dunya qarashlarning kürishidin kélip chiqidighanliqini tekitleydu.
Qaghanat Uyghurliri medeniy-rohiy sahada Gherbiy Yawropaning oyghinish Dewridin bir nechche esir ilgiri Uyghur medeniyitining güllinish Dewrining peyda bolushigha yol achqan mustehkem hul salghan idi. 762-Zhili Qut Bolmish El Tutmish Bilge manixéy dinini dölet dini dep jakarlidi. Manixéy dinining asasida mewjudatning iptida’iy we teng hoquqluq prinsipliri süpitide yaxshiliq bilen yamanliqning kürishi, yoruqluq we qarangghuluq toghriliq dualistikiliq telimat turidu. Manixéy dini melum da’iride zoroastrizm, xristi’an we buddizm éléméntlirining qoshulmisidin ibaret bolghan. U dölet dini süpitide jem’iyette Tengrige sighinishning qalduqlirini, xristi’an, buddizm dinlirining éléméntlirini we kona dindikilerning jiddiy qarshiliqini söz we qilich bilen siqip chiqardi. Shübhisiz, manixéy dinimu shundaqla Uyghurlarning rohiy hayatini béyitti. Lékin duniyawiy din’gha aylinalmighan her qandaq bashqa din’gha oxshash, u halaketlik nuqsanlarghimu ége idi. Axirqi hésabta manixéy dini Uyghur Qaghanliqining zawalliqqa uchrishida halaketlik rol oynidi. Lékin neq eyne shu Bégyu qaghan dewride biz — kelgüsi ewladlar üchün Uyghur tilida métin yézilghan zeperlik Térxin téshi ornitildi. Menggü tashlardiki nurghunlighan yéziqlar hazir Orxun Yénisey Uyghur yazma yadikarliqliri süpitide dunyagha melum. qedimiy Uyghur edebiy tili tereqqiyatining ikkinchi basquchi mushu qaghan bilen baghliq.
Uyghur qaghanliqi yéngi din’gha köchüsh munasipi bilen soghdi yézighi asasida yéngi Uyghur yézighini keship qildi. métin ongdin solgha we yuqiridin töwende yézilatti. Bu yéziq XVIII esirgiche diniy jehettin qollinildi. Bizgiche yétip kelgen yéziqlar tashqa, yaghachqa we bashqa qattiq nersilerge oyup yézilghanliqtin, alimlar Gérman we Skandinawiya xelqlirining qedimiy runa yéziqigha qiyas qilip, bu qedimiy Uyghur yézighini runa yézighi dep atidi. Éytmaqchi, XIII esirning béshida Uluq Chinggizxan (Témuchin) impériyesi qurulghanda, mongghullar bu yéziqni qobul qilip, uni ta 1945-yilghiche qollandi. Hazir Ichki Mongghul aptonom rayonining mongghulliri islah qilin’ghan qedimiy Uyghur élipbesidin paydilanmaqta. Uyghurshunaslarning pikriche, Uyghur qaghanliqi dewride Uyghur edebiy tili qéliplashqan, uning qa’idiliri peydinpey türklerning bir qismi üchün omumiy boldi. Omumen, ottura esirlerning béshidiki Uyghur döliti medeniyiti tereqqiy etken memliket bolghan.
Qaghanliqning herbiy qudriti nahayiti zhuquri bolghan. Neq eyne shu Uyghurlar uzaqqa sozulghan we qiyin jenglerdin kéyin Uyghurlarnila emes, belki shundaqla pütkül Merkiziy Asiyanimu xitay eskerliridin tazilidi. Qaghanliq herbiy ishta özlirining we türkiy en’enilirini dawamlashturghan halda, shuning bilen bir waqitta istihkam qurulghan sheherlerge hujum qilish urushlirini élip bérish qorallirigha we taktikisigha yéngiliqlarni kirgüzdi. Mesilen, az sandiki atliq esker muhasirige élish téxnikisining yardimide Xitayning Sian, Loyan we bashqa sheherlirige utuqluq hujum qildi. Hujum qilghuchilar sheher sépiligha yéqinlashqanda köchme qalqanlar bilen özlirini himaye qildi. Emdi sépilgha bolsa, hujumchilar shotilar we köchme yaghach munarlar yardimi bilen chiqatti. Sépil derwaziliri, bezide sépilning özi taranlar (sépil, tamlarni buzushta qollinilghan neyzilik yaghach-qural) bilen buzulatti. Kéyinirek Chinggizxan bu muhasirige élish téxnikisini eksige keltürüp, uni Merkiziy Asiya sheherlirige hujum qilghanda aktip qollandi. armiyening teshkiliy tüzilishi en’eniwi öz pétiche qaldi.
Köp jehettin jughrapiyelik Gherbiy we Merkiziy Asiya bilen Xitay otturisigha jaylashqan ottura esirlerning béshidiki Uyghur qaghanliqlirining herbiy we iqtisadiy qudriti, étnoqandashliq géoseyasetni tüpeyli Xitay impériyesining Merkiziy Asiya döletlirining yerlirini ishghal qilishqa we Gherb boshluqigha chiqishqa bolghan köp qétimliq urunushliri emelge ashmidi.