7 — uly

Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti Armiyesining bash ministir Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyinki musteqilliq urushliri
(7)

Muhemmet Tursun Uyghur

(Dawami)

Bu jeryanda Abduniyaz Kamal rehberlikidiki Sherqiy Türkistan Armiyesining sanimu köpiyip sekkiz mingdin éship, yette polkqa kéngiyidu. Emma eskerlerning qoral, oq-doriliri kemchil bolup, sekkiz ming eskerning qolida peqet 1500 etrapida qoral bar édi.
1937-yili 7-ayning béshida Abduniyaz eskerlirining köpinchisini Aqsu etrapigha orunlashturup bolghandin kéyin, özi 100 eskiri bilen Uchturpangha bérip, sépil ichidiki Shéng Shisey eskerlirini tarmar qilip, sheherni azad qilidu. Andin xelqni seperwer qilip, sheher ichidiki Taqichi mehelliside bir oq zawuti, bir qoral rémont qilish zawuti, bir herbiy kiyim-kéchek karxanisi we bir at jabduqi karxanisi qurup chiqidu. Bu zawut, karxanilar Sherqiy Türkistan Armiyesi üchün nahayiti tézla nurghun oq, partlitish dorisi, kiyim-kéchek we at jabduqi qatarliqlarni teyyarlap béridu. Buning bilen Sherqiy Türkistan Armiyesining shara’iti xélila yaxshilinidu.
Shuningdin kéyin Abduniyaz Kamal Aqsugha qaytip kélidu. U armiyeni tertiplik orunlashturup bolghandin kéyin, Shéng Shisey eskerlirige qarshi omumyüzlük hujumgha ötidu. Bu urush bekmu shiddetlik bolidu. Üch aygha yéqin tirkishish jeryanida tola meghlup bolup, qattiq alaqzade bolup ketken Shéng Shisey axir Stalindin yardem soraydu. Sowét ittipaqi Shéng Shiseyning herqanche qilipmu Sherqiy Türkistan Armiyesige küchi yetmigenlikini bilgendin kéyin, namda Shéng Shiseyning telipi boyiche Abduniyaz qisimlirigha qarshi urushqa kiridu. Shundaq qilip Mexmut Muhitilar burundinla perez qilip qattiq éhtiyat qilghan urush resmiy bashlinidu. Yeni Sowét ittipaqi Sherqiy Türkistangha resmiy halda tajawuz qilip kiridu. Shuning bilen Abduniyaz Kamal rehberlikidiki Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti Armiyesi birla waqitta Sowét ittipaqi we xitaydin ibaret ikki chong düshmen’ge qarshi urush qilishqa mejbur bolidu.
1937-yili 8-ayning 5-küni Sowétning 2000 kishilik qizil armiyesi «altayiski» dégen namda ayropilan we tankilar bilen Sherqiy Türkistangha tajawuz qilip kirip, Shéng Shiseyning 2000 kishilik eskiri bilen birliship, jemiy 4000 kishilik Sowét we Shéng Shisey qisimliri birlikte Aqsudiki Abduniyaz qisimlirigha quruqluq we hawadin omumyüzlük hujum bashlaydu.
Bu waqitta Abduniyazning qoralliq qoshunining sani peqet 1500 kishi idi. U urushqa özi biwasite qomandanliq qilip, pütün küchini ishqa sélip birqanche kün baturlarche urush qilidu. Urush Mexmut Muhiti waqtidiki urushlardinmu qattiq we bekmu shiddetlik bolidu. Bu urushta axir Sherqiy Türkistan Armiyesining oq — doriliri tügep kétip chékinishke mejbur bolidu. Bash qomandan Abduniyaz Kamal taki urush bashlanghandin tartip oqliri tügep amalsiz qalghan shu künigiche bolghan barliq urushlarda bir qétimmu yéngilmigenidi.
1937-yili 9-ayning 5-küni Shéng Shisey «altayiski» dep atalghan Sowét eskerlirining küchige tayinip, yene 1000 eskirini yardemge ewetip, Sherqiy Türkistan qisimlirigha ikkinchi qétim hujum qilidu. Abduniyaz Qumbash, Ayköldiki mingdin köprek eskiri bilen qattiq mudapi’ede turidu. Bu qétimqi urush aldinqi qétimqigha qarighanda téximu shiddetlik we qanliq bolidu. Abduniyaz Kamalning Awat, Qumbashtiki eskerliri qorallirining nachar, oq-dorilirining kemchillikige qarimay, xil qorallar bilen qorallanghan Shéng Shisey we Sowét ittipaqining eskerliri bilen bir nechche kün qattiq urush qilidu. Sowét ayropilanliri toxtimay bombardiman qilidu. Bu urushta Abduniyaz qisimliri ikki ayropilanni étip chüshürüp, ikki rus we ikki xitay uchquchisini esir alidu. Lékin oq-dorisi tügigen Abduniyaz amalsiz qélip Uchturpangha chékinidu. U yerdimu rus qizil armiyesi bilen bolghan urushta oq-dora qisliqidin yéngilip, yene Aqsuning Aykölge chékinidu.
9-Ayning 5-küni Sowét qizil armiyesining 20 ayropilan, 20 tankisini öz ichige alghan 2000 kishilik mashinilashqan qismi hem Erkeshtam, Simxana qatarliq Sherqiy Türkistanning chégra éghizliridin tajawuz qilip kirip, Qeshqerdiki Abduniyaz bilen Ma Xusenning birleshme armiyesige hawa we quruqluqtin shiddetlik hujum qilip, Abduniyaz bilen Ma Xusenning alaqe liniyesini üzüwétidu. Del bu jiddiy peytte Qeshqer frontidiki Ma Xusenning brigada komandiri Ma Shingküy 2000 eskiri bilen Shéng Shiseyge teslim bolidu. Shuning bilen Abduniyaz Kamal, Ma Xusen birleshme armiyesi éghir talapetke uchraydu. Sowét-Shéng Shisey birleshme armiyesi 31- we 32-polktiki uyghur eskerler bilen Ma Shingküy qisimlirini awan’gart qisim qilip, aldigha sélip Ma Xusen qisimlirigha qoghlap zerbe béridu. Ma Xusen qisimlirimu yéngilip, bir qismi teslim bolidu. Ma Xusen azraq adimi bilen Hindistangha qachidu, uning qalduq qisimliri Xoten’ge chékinidu.
Bu jeryanda Ma Xusen Abduniyaz Kamalgha Yéngisheherge hujum qilimen dep, emeliyette Lyu Bing qisimliri bilen anche-munche urush qilip qoyup peqet waqit ötküzgen. Barliq urushlarni asasen Abduniyaz Kamal rehberlikidiki Sherqiy Türkistan Armiyesi qilghan.
Sherqiy Türkistan Armiyesi Uchturpandin Aykölge chékinip kelgendin kéyin, Sowét we Shéng Shisey qoshuni bilen yene urush qilidu. Ghorichölge kelgende ittipaq tüzüshkendin tartip hiyligerlik qilip sepning keynide méngip kelgen tunggan Ma Fuyü’en qisimliri bilen Abduniyaz Kamalning qisimliri arisida sürkilish bolup arisi buzulidu. Bu waqitta polk komandiri moydinning Shéng Shiseyge yollighan mexpiy xéti Abduniyaz Kamalning qoligha chüshüp qalidu we uning esirge chüshken rus we xitay uchquchilirinimu qachuruwetkenliki pash bolidu. Abduniyaz Kamal Weten xa’ini Moydinni ölümge höküm qilip, qilich bilen chapturup ijra qilidu.
Sowét ittipaqi-Shéng Shisey qisimliri ayropilanlarning himayiside Ghorichöldiki Abduniyaz Kamal armiyesige yene qattiq hujum bashlaydu. Abduniyaz qisimlirining oq-dora we qoralliri kemchil bolsimu, baturluq bilen jan tikip élishidu. Axir berdashliq bérelmey tarmar bolup, her terepke bölünüp chékinidu.
Bu waqitta Abduniyaz Kamalning 800, Ma Fuyü’enning 200 bolup ming etrapida esker qalghan bolup, bular Xoten terepke chékinish qararigha kélidu. Bularning yolida Tar dégen bir jilgha bolup, bu ikki qasniqi égiz, ichi tar, etrapi chingdilip ketken qumlardin terkib tapqan jilgha idi. Jilghigha kiridighan waqitta Ma Fuyü’en qisimliri birdinla yol taliship aldigha ötüwalidu. Eslide Sowét qisimliri bularning meqsitini biliwélip, jilghigha pistirma qoyup saqlap yatqan iken. Bular jilghigha kirip 500 métirdek mangghandin kéyin, ruslar maksim pilimot bilen shiddetlik oqqa tutidu. Bu pistirmida tunggan eskerliri tamamen dégüdek qirilip kétidu. Abduniyaz Kamal qisimliridinmu 300 din artuq adem shéhit bolidu. Bu zerbidin kéyin Abduniyaz Kamalning peqet 300 eskiri qalidu.
Bular chékinip chiqqandin kéyin Basit Qari isimlik peyjang: «Bu ejnebiy oruslardin ashu bihude qirilip ketken qérindashlirimizning qan qisasini almisaq közüm ochuq kétidu» dep, Awatning Ghorichöllük Talip Qari dégen bir yigitni yénigha élip, kéchisi atliq yolgha chiqip kétidu. Ular etigini pistirmigha qoyghan alte rus, ikki uyghur, bir qirghiz, bir qazaq bolup, on rus eskirining kallisi bilen ikki dane maksim pilimot, sekkiz dane miltiq we ikki sanduq oq kötürüp kélidu. Eskerler bulardin bekmu xursen bolidu.
Abduniyaz Kamal shuningdin kéyin Mekit arqiliq Xoten’ge chékinip, Ma Xusenning qalduq qisimliri bilen birliship turup urush qilish niyitige kélidu. U eskerlirini élip qoyuq toghraqliq bilen qaplanghan Tarim deryasini boylap yolgha chiqidu. Abduniyaz Kamal bu jeryanda barliq seplerde urush qiliwatqan Sherqiy Türkistan qisimliri we hökümetning barliq xadimlirini yighilishqa buyruq chüshüridu. Bular Maralbéshining Pichaq Sundi dégen yérige kelgende Abduniyazning qolida shtab kadirliri, mulazimlar, eskerler bolup mingdin köprek adem qalghanliqi melum bolidu. Qisim ikki kün yol yürüp Mekittin ötüp, Yekenning Layliq dégen yéride üch-töt kün turidu. Bu waqitta Aqsu, Uchturpan, Shayar, Kucha qatarliq jaylardiki esker we pida’iylarmu kélip, jemiy 3500 kishi jem bolidu. Mana bu kishiler Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining axirqi rehberliri, memuriy xizmetchiliri we qomandan-eskerliri idi.

Dawami bar …