6 uly

Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti Armiyesining bash ministir Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyinki musteqilliq urushliri

(6)

Muhemmet Tursun Uyghur

(Dawami)

Mexmut Muhiti chet elge chiqip ketkendin kéyin Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti Armiyesi qomandansiz qalidu. Bu waqitta Sherqiy Türkistan Armiyesining Yekende turuwatqan 34-polki, Yéngisardiki 33-polki we Qeshqer shehiri Döngbaghdiki 32- polkidiki eskerlerning bir qismi Shéng Shiseyge qarshi qozghilang kötürüp, Xotendiki Maxusen qisimliri bilen birlishidu. 6-Diwiziyening bir qismi bolsa ishtab bashliqi Qurban Se’idige[1] egiship, Yéngisheherge chiqip Shéng Shisey hökümiti terepte turidu. Mana mushundaq jiddiy we ümidsiz weziyette 33-polkning qomandanliridin biri bolghan Abduniyaz Kamal[2] qomandansiz otturida qalghan SherqiyTürkistan Armiyesige bash bolup otturigha chiqidu.

Mexmut Muhiti hijret qilip Hindistangha mangghan waqitta Abduniyaz Kamal Yéngisardiki 33-polk 1-rotaning komandiri bolup, Yapchan, Harab qatarliq istratégiyelik muhim jaylarning amanliq we charlash wezipisini ötewatqanidi.

Abduniyaz Kamal shuningdin kéyin Sherqiy Türkistan Armiyesining 33-polkidiki otturida qélip qalghan 1600 din köp eskerni Yekenning Kachung dégen yérige yighidu. Yighilghan armiyening bashliqliri 1937-yili 4-ayning 12-küni Kachungda chong bir ofitsérlar yighini achidu. Bu yighinda eqil, qabiliyet we baturluqta közge körün’gen Abduniyaz Kamalni barliq ofitsérlar birdek awaz bilen Mexmut Muhitining ornigha Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti dölet armiyesining bash qomandanliqigha saylaydu.

Abduniyaz Kamal Sherqiy Türkistan Armiyesining bash qomandanliqigha teyinlen’gendin kéyin, Moydin polk komandirini[3] türmidin chiqirip mu’awin qomandan hem ishtab bashliqliqigha teyinleydu. Andin armiyeni tertipke salidu. Aldi bilen rota komandérlirini polk komandérlirigha östürüp, armiyeni Mexmut Muhitining waqtidikidek töt polkqa ayrip teng teqsim qilidu. Kéyin diwiziye boyiche hemmeylenni yéngi polk, rotalar boyiche keng dalida sepras qilip, özi bir döngning üstige chiqip söz qilidu. U axirida:

— Biz kim üchün urush qilimiz?- deydu. Hemme eskerler birdek:

— Weten üchün,- dep jawab béridu. U yene:

— Weten bizning némimiz?- dep soraydu. Eskerler:

— Weten bizning ata-animiz, aka-inimiz, acha-singlimiz, izzet-hörmitimiz, hemme  nersimiz,- dep jawab béridu. Shuningdin kéyin Abduniyaz Kamal aldi bilen yéngi 1-polkqa kéchilep yürüsh qilip, Yekenni azad qilishqa buyruq chüshüridu.

Shundaq qilip Abduniyaz Kamal 1937-yili 4-ayning 12-küni Sherqiy Türkistan Armiyesige rehberlik qilip, Shéng Shisey hakimiyitige qarshi resmiy urush bashlaydu.

Bu chaghda Yekende Lu Singchung qomandanliqida bir polk xitay eskiri bolup, ular Sherqiy Türkistan Armiyesini körüp, qorqup kétip qarshiliq qilmayla teslim bolidu. Shuning bilen Yekendin ibaret bir sheher, Mekit bilen Poskam qatarliq ikki nahiye Abduniyaz Kamalning qoligha ötidu. Bu ghelibidin kéyin Abduniyaz Kamal Sherqiy Türkistan Armiyesining bash ishtabini Yeken shehirige quridu.

Abduniyaz Kamal qol astidiki esker bashliqliri bilen meslihet qilishqandin kéyin Shéng Shiseyge: «Bash qomandan Abduniyazning qomandanliqini étirap qilish, qisim qomandanliq ishtabini Qeshqerdin Yeken’ge yötkep élip kétish, teminatini hökümettin bérish» qatarliq teleplerge qoshulsa, Shéng Shisey hökümitining buyruqini orundaymiz, dep telep qoyidu. Chünki u waqitta Sherqiy Türkistan zéminida Shéng Shisey namda Sherqiy Türkistanning hökümrani bolghan bilen, emeliyette Sowét ittipaqi hökümranliq qiliwatatti. Shuning üchün Shéng Shiseyge qarshi chiqish démek, Sowét ittipaqigha qarshi chiqish démek bolatti. Bu weziyetni yaxshi bilgen Abduniyaz Kamallar bir amallarni qilip muwapiq purset kelgüche özini qoghdap qélish üchün, yuqiriqidek teklipni otturigha qoyushqanidi.

Stalinning qorchaq hökümet bashliqi Shéng Shisey u teleplerge qoshulmaydu hemde Xotende turuwatqan tunggan Ma Xusen’ge «Sen Abduniyaz qisimlirigha hujum qilip qoralsizlandursang, men sanga yardem qilsam» dep télégramma béridu. Ma Xusen «maqul» dep qoyup, Abduniyazgha elchi arqiliq Shéng Shiseyning télégrammisini ewetip béridu we «Ikkimiz birliship Shéng Shiseyge qarshi tursaq» dep teklip béridu. Bu intayin qalaymiqan we éghir weziyette Abduniyaz Kamal we uning qol astidiki qomandanlar nechche kün kéngeshkendin kéyin axir Ma Xusen bilen birlishishni qarar qilidu. Shuning bilen Abduniyaz, Ma Xusen bilen birliship, Shéng Shiseyge qarshi turidighanliqini jakarlaydu. Ma Xusen eskerliridin 300 ni Abduniyazning qoshunigha qoshup béridu. Abduniyaz bilen Ma Xusen kéngiship, Ma Xusen 1500 eskiri bilen Shéng Shiseyning Yéngisheherdiki Liyu Bing qisimlirigha, Abduniyaz 1300 eskiri bilen Qeshqer Yumilaq sheherdiki Qurban Se’idi qismigha hujum qilishqa kélishidu. Moydin Tü’enjang bolsa 600 esker bilen Yopurghining Térim yézisi arqiliq Qeshqer Konisheherge qarap yolgha chiqidu.

Abduniyaz Kamal qayta-qayta oylinip, Sowétning bu urushqa arilishidighanliqini pemlep, axirqi qétim Qeshqerdiki Sowét elchixanisi bilen alaqiliship, Sowét ittipaqining Sherqiy Türkistanning ichki ishlirigha arilishishini tosup qélishqa urunup köridu. U Sowét ittipaqining Qeshqerdiki elchisige «Sowét ittipaqi ézilgüchi milletlerning bashpanahi. Shunga ashu sho’arigha asasen bizge yardem berse, biz Sowét ittipaqigha qarshi emes, Sowét ittipaqi bilen dost ötüshni xalaymiz. Eger yardem bérishni xalimisa biterep bolup turushini telep qilimiz» dégen mezmunda xet kirgüzidu.

Abduniyaz Kamal 1937-yili 5-ayning 25-küni Yekendin qoshunini bashlap Qeshqerge atlinip, 29-küni Döletbaghqa yétip kélidu we meslihetchisi hem polk komandiri Abduqadir Hajini[4] yazghan xetning jawabini élishqa ewetidu.

    Sowét elchisi Abduqadir Hajigha: «héchqandaq yardem bérelmeymiz hem héchqaysi terepke yan basmaymiz, bu özünglarning ichki ishi» dep jawab béridu.

Abduniyaz Kamal bu gepni anglighandin kiyin etrapidiki qomandanlargha:

— Sowétning bizge yardem bermeydighanliqini bilettim, ular Shéng Shiseyge yardem béridu. Shundaqtimu sinap baqtim,- dégen.

Abduniyaz Kamal aldi bilen Qeshqer Yarbaghdiki türmide naheq yétiwatqan tutqunlarni qutquzushni oylap, Tümen deryasini boylap, Yarbaghqa qarap ilgirileydu. Bu chaghda Ishaqbék[5], Mewlanof qomandanliqidiki Qeshqer saqchi qisimliri sézip qélip qarshiliq körsitidu, kéyin meghlup bolup, chékinip Yumilaqsheher sépili ichige kiriwalidu.

Abduniyaz qisimliri Yumilaqsheher sépilini qorshap hujumni bashlighanda, Mewlanof Yarbagh türmisidiki Memtéli Tewpiq (1901-1937), Qutluq Haji Gewqi (1876-1937) qatarliq 300 din köp Sherqiy Türkistanning bigunah munewwer oghlanlirini ghaljirliq bilen qirghin qilip, yéngisheherge qéchip kétidu.

Urush bashlanghandin kéyin Yumilaqsheherdiki Qurban Se’idi qismidiki bir qisim jengchiler öz qérindashliri bolghan Sherqiy Türkistan Armiyesi bilen urushushni xalimay, sépildin siyrilip chüshüp Sherqiy Türkistan qisimlirigha qoshulup kétidu.

Shu chaghda Abduniyazning yazghan xétige «…bu özünglarning ichki ishi» dep jawab bergen Sowét elchisi birdinla kélishtürgüchi bolup otturigha chüshidu. Netijide Qurban Se’idi Yumilaqsheherni Abduniyaz bilen Maxusen’ge tapshurup, qalduq qisimlirini élip Yéngisheherge chiqip kétidighan bolidu. Kélishimnamige Abduniyaz bilen Ma Xusen qoshulup teng imza qoyidu.

Ularning néme üchün shundaq kélishim tüzüshke qoshulghanliqi namelum. Bu yerdiki ehwal: Abduniyaz qismi hujum qilghanda Yumilaq sheherdiki Shéng Shiseyperes Qurban Se’idining qisimliri öz qérindashlirini körüp, sépildin chüshüp Abduniyaz qoshunigha qoshulushqa bashlaydu. Bundaq bolghanda tebi’iy halda Shéng Shiseyning küchi ajizlap, Abduniyazning küchi küchiyishke bashlaytti. Buning bilen birge Yumilaq shehermu tebi’iy halda Abduniyazning qoligha ötetti. Abduniyaz bilen Ma Xusenler bu nuqtigha diqqet qilmighan bolsa kérek. Emma ruslar bu ehwalni mölcherlep, hapila-shapila kélip arigha chüshken. Netijide Yumilaq sheher qoldin ketken bolsimu, Qurban Se’idining qolidiki ikki ming etrapidiki Sherqiy Türkistan Armiyesi Shéng Shisey we Sowétning qolida qalghan. Ehwal mana mushundaq bolghan bolushi mumkin.

Mushu künlerde, yeni 1937-yili 6-ayning 1-küni Shéng Shiseyning 10 mashina eskirining Aqsugha chüshkenlik xewiri kélidu. Bu xewerni anglighan Abduniyaz bilen Ma Xusen muzakire qilip, «Ma Xusen Qeshqerde qélip sheherni muhasire qilish, Abduniyaz 1400 eskerni bashlap (300 i tunggan) Maralbéshigha bérip, Ürümchidin kéliwatqan eskerlerni tosush»ni qarar qilidu. Qarargha bina’en Abduniyaz Kamal 1937-yili 6-ayning 3-küni Qeshqerdin yolgha chiqip, 7-küni Maralbéshigha yétip kélidu.

Abduniyaz qisimlirining kelgenlikidin xewer tapqan Shéng Shiseyning 10 mashinida kelgen (texminen 400 che) eskiri Maralbéshi sépili ichige kiriwélip, sépil ichidiki eskerliri bilen birliship, qattiq qarshiliq körsitidu. Abduniyaz qisimliri bolsa téximu shiddetlik urush qilip, yamghurdek yéghiwatqan oqlargha qarimay ilgirilep, sépil derwazisigha ot qoyuwétidu. Kéyin derwazidin bösüp kirmekchi bolghanda, düshmen qoshunliri mashinigha ornitilghan pilimottin teng oq chiqirip, sépil ichidin qéchip chiqidu. Abduniyaz qisimliri tosup zerbe bérip ularning köp qismini yoqitidu. Düshmenning ikki mashina eskiri qorshawdin bösüp chiqip qachalaydu. Emma bularmu qéchip Tumshuqqa kelgende, Abduniyazning aldin orunlashturup qoyghan eskerliri teripidin tosuwélinip yoqitilidu. Shuning bilen Maralbéshimu azad bolidu.

Abduniyaz Kamal yürüshni dawamlashturup Aqsu deryasining jenubigha orunliship asasi qismini mudapi’ede turghuzidu. Aqsuning Ayköl dégen yérige barghandin kéyin, pütün qismini qayta teshkillep bir polikni Qumbashqa, bir polikni Awatqa, bir polikni Ghorichölge, bir polikni Derya boyigha orunlashturidu. Dawut Qari isimlik rota komandirini 100 esker bilen partizanliq urushi qilish üchün Kucha, Shayarlargha ewetidu. Dawut Qari tedbirlik adem idi. U qisqa waqitta eskerlirini 500 ge yetküzüp ularni qattiq terbiyelep, Shayar, Qucha, Bügür hetta Qarasheherlergiche ilgirilep ghelibilik urush qilidu. Kuchada bolghan urushta Shéng Shiseyning bir inisini esirge élip, étip öltüridu. Düshmen arqa sépini Parakende qilip, Shéng Shisey eskerlirini hujummu qilalmaydighan yaki chékinelmeydighan qiyin ehwalgha chüshürüp qoyidu.

Dawami bar …

________________________________________

[1] Qurban Se’idi, 1892-yili Turpanda tughulghan. U Shéng Shiseyge boysunsimu yenila tutqun qilinip, 1939-yili türmide qattiq qiyin-qistaqlar bilen öltürülgen.

[2] Abduniyaz Kamal: 1910-yili Turpanning Toqsun nahiyeside tughulghan. Dadisining ismi Kamal, anisi Toxtixan. 1917-yilidin 1932-yilighiche 15 yil mehellisidiki Aqtash medrisige kirip Zakir mollam dégen kishide oqughan. Bala waqtidila mehelliside «Qochqar palwan» dep nami chiqqan. Abduxaliq Uyghur uning bilen yéqin dostlardin bolup, bir küni Abduniyaz Kamalni mongghullarning Yultuz (Bayinbulaq)da ötküzülidighan dangliq nadam bayrimigha élip barghan. U bu bayramda mongghullarning palwanliri bilen er meydanigha chüshüp éliship, eng dangliq mongghul palwinini yéngip, shu yilqi nadam bayrimining palwini bolghan hemde ghalib palwangha mukapat üchün mexsus teyyarlanghan aq boz at bilen tartuqlanghan. Bu mongghullar arisida nahayiti az körülidighan bir ehwal idi. Abduniyaz Kamal hayatining axirighiche barliq urushlarda mushu aq boz étini ishletken. Abdulla Talip (1926-2005)ning bu atqa béghishlanghan «égerlik at» namliq powéstimu bar. U 1932-yili 12-ayda Abduxaliq Uyghurning teklipi bilen inqilabqa qatnashqan we Mexmut Muhitining ishenchlik ademliridin birige aylanghan.

[3] Moydin polik komandiri (tü’enjang), 1903-yillar etraplirida Kuchada tughulghan. Kespi tumaqchi. Sowétperes. U Qeshqerde epyun chékishni öginip qalghachqa qolgha élinghan. Shu chaghda 33-polkning türmiside idi.

[4] Abduqadir Haji: 1904-yili Atush Téjende sodiger a’iliside tughulghan bolup, dadisining ismi Yaqup. U diniy mektepni Téjende, penniy mektepni Qaraqolda oqughan, sistémiliq terbiyelen’gen. Osman Éli qismi Qeshqerge kirgende, u nechche yüz esker teyyarlap kélip Osman Élining qol astida polk komandiri bolghan. Mexmut Muhiti chet elge chiqip ketkendin kéyin Abduniyaz Kamalning qoshunigha qétilghan. Abduniyaz Kamal rehberlikidiki Sherqiy Türkistan Armiyesi yoqitilghanda aman qélip, Hindistangha chiqip ketken. 1947-yili Qeshqerge qaytip kélip baj idarisining bashliqi bolghan. 1987-yili 83 yéshida wapat bolghan (Abduqadir Hajining «1933-yildin 1937-yilghiche Qeshqer, Xoten, Aqsularda bolup ötken weqeler» mawzuluq eslimisi xitay teripidin qalaymiqan qiliwétilgen, hem 1949-yilidin 1987-yilighiche bolghan jeryan yézilmighan (omumyüzlük tekshürülüshi lazim).

[5] Ishaqbék, «Shinjang tarix matériyalliri»(23)ning 259-bétide 1902-yili, «Shinjang yéqinqi zaman tarixidiki meshhur shexsler» dégen kitabning 33-bétide 1900-yili Ulughchat nahiyeside tughulghan, dep yézilghan. Milliti qirghiz. 1945-yili 4-ayda Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Armiyesining bash qomandanliqigha teyinlen’gen. U Jumhur re’is Exmetjan Qasimi (1914-1949) qatarliq dölet rehberliri bilen Sowétning ayropilani bilen kommunist xitayning yighinigha mangghanda, 1949-yili 8-ayning 27-küni «Ayropilan weqesi» namidiki suyiqest bilen öltürülgen.