Уйғур классик шаири Билал Назим

2017-12-25 amraq

Уйғур классик шаири Билал Назим ІХ әсирдики уйғур язма әдәбияти тоғрилиқ гәп қилидиған болсақ, классик шаиримиз Билал Назимниң исмини пәхирлиниш билән тилға алимиз. У өзиниң бебаһа иҗадий әмгәклири билән әдәбиятимиз ғәзнисигә чоң төһпә қошти. Буни башқа хәлиқләрниң көрнәклик әдәбиятшунас, алимлириму жуқури баһалиди. Шуларниң бири В.И. Новгородский мундақ дәйду: «Заманивий уйғур шаирлири униң әсәрлиригә тәхлит қилиду. Уйғурларниң Молла Билал исмини қанчилик жуқури баһалайдиғанлиғини шуниңдинму көрүшкә болидуки, әдәбиятшунаслиққа аит мақалиларда униң исми Максим Горький, Наваий, Махмут Қәшқәрий, Пушкин, Бабур, Муқумийни и идиллири билән бирқатарда тилға елиниду.Молла Билалниң поэзияси заманивий уйғур тилиға әҗайип күчлүк тәсир тәккүзмәктә … »(« Уйғур әдәбияти мәҗмуәси », Москва, 1947-ж.).

Истедатлиқ алим-тарихчи Әршидин Һидайәтов: «Молла Билал — уйғурларниң биринчи тарихчиси, у тарихни тегишлик әсәрләрдин пайдилинип язған әмәс, у шу дәвирдики тарихий вақиәләргә өзи қатнашқан, уларни өз көзи билән көргән. Башқичә ейтқанда, Молла Билал шу дәвирниң тарихий вақиәлириниң гувачиси. Мана шуниң үчүн униң «Ғазат дәр мүлки Чин» әсәри өз тарихий әһмийитигә егә. Шәрқая Түркстанда болғана миллии-азатлиқ қозғилаңниң илмий асасини тәкшүрүш үчүы Муса Сайраминиң әсәрлири қанчә чоң орун тутса , Илид болған қозғилаңни тәкшүрүш үчүн Молл Билалниң әсәрлириму шунчилик чоңқур әһмийәткә егә », дәп алаһидә тәкитләп өткәны («Шәриқ һәқиқить», 1945-ж. 7-8 -сано).

Мана мошундақ бүйүк намайәндә Билал Назимниң туғулғиниға бийил 190 жил, вапат болғиниға 115 жил бопту. Шундақла шаир Сейит Муһәммәт Қашийниңму туғулғиниға бийил 195 жил толди. Буму мәшһур әдиплиримизни һөрмәт вә еһтирам билән хатириләп өтидиған бир пәйт әмәсму! Бирақ жил ахирилишип келиватиду. Бу һәққидә техичә гәп йоқ, һәммә җим.

Классик шаиримиз Билал Назимни Шәрқий Түркстандиму вә бу тәрәптиму билмәйдиған уйғурлар болмиса керәк. Чүнки шаир Ғулҗида туғулуп, шу йәрдә иҗадини башлиди. Андин тәғдирниң язмиши түпәйли миңлиған қериндашлиримиз қатарида Яркәнткә келип, иҗадини давамлаштуруп, ахирқи һаятини өткүзди. Әдипниң шеирлирини уйғур хәлқи чоңқур муһәббәт билән оқуп, бәһирлинип шаирға «Назим» дегән нам бәрди.

Билал Назим 1825-жили Ғулҗа шәһиридә Молла Йүсүп исимлиқ моздузниң аилисидә туғулған. Униң тәрҗимиһали вә иҗадий-паалийити тоғрилиқ мәлуматлар аз. Дадиси турмушниң еғирчилиғиға қаримай, оғуллири Җалал вә Билални оқутушқа тиришқан. Билал Ғулҗиниң мәктәп вә мәдрисилиридә билим алди вә ишлиди. Оқушқа интизар болған у билимини ашурушни арзу қилған болсиму, шараитиниң йоқлуғидин мәхситигә йетәлмиди. Бирақ туғулған жутида билимини мукәммәлләштүрүшниң барлиқ мүмкинчиликлиридин пайдиланди, әрәп вә парс тиллирини үгәнди. У Оттура Азия вә Шәриқ хәлиқлириниң улуқ намайәндилириниң әсәрлирини оқуп, илһамлиниду. Көңлидә жүргән көплигән соалларға җавап тепишқа интилиду. Авам хәлиқниң муң-зарини күйләйду.

Или тәвәсидики уйғурлар хитай-манҗур басқунчилириға қарши миллий-азатлиққ күрәшкә көтирилгәндә (1864 — 1867-жж.) Шаир ғәзәп вә нәпрәткә толуп-ташқан адәмләргә шеирлири билән күч-қувәт әта қилди. Шундақла өзиму қолиға қурал елип, җәңләрниң оттурисида болди. Шу күрәштә шаир җараһәтлинип, акиси Җалал вапат болиду. Шаир өзиниң орни толмас қайғусини акисиниң қазасиға беғишлиған шеир-мәрсийәсидә чоңқур тәсвирләп бәргән. Униң иҗадийәт ғәзнисидә «Ғазат дәр мүлки Чин» — «Чин елидики соқуш», «Чаңмоза Йүсүпхан», «Назугум» вә башқа әсәрлириниң егиләйдиған орни алаһидә. Шаир, болупму «Ғазат» дастанида миллий-азатлиқ қозғилиңиға паал қатнашқан авам хәлиқниң қәһриманә обризини гәвдиләндүрүп, чоң маһарәт билән тәсвирләп берәлигән.

Билал Назим пәқәт йезиш биләнла чәклинип қалмиди. Шәрқий Түркстан хәлиқлириниң этнографиясини тәтқиқ қилиш, хәлиқ еғиз иҗадийитини жиғиш биләнму шуғулланди. Бу хусусида Ғулҗида ишләватқан көрнәклик шәриқшунас Н.Пантусов билән учришип, тонушуши муһим роль ойниди. Йәни рус алими 1876-жили күздә Ғулҗа базирида сода қиливатқан бир кишиниң қолидин «Ғазат дәр мүлки Чинниң» қолязмисини сетивалиду. Кейин у әсәр муәллипиниң һаят екәнлигини билип, издәп тапиду. Уларниң бу учришишлириниң ахири сәмимий вә иҗадий достлуққа улишип, һәрқачан бир-биригә ярдәмлишип туридиған болиду. Өз хәлқиниң фольклорини мукәммәл билидиған шаир Н.Пантусовниң уйғур фольклориниң нәмунилирини жиғип, топлашқа чоң ярдимини көрсәтти.Шу түпәйли рус алиминиң «Таранчинские песни», «Образцы таранчинский народной литературы» в ә башқиму китаплири йоруқ көрди. Н. Пантусовму өз новитидә әдипкә һәртәрәплимә ярдимини айимиди. Билал Назимниң «Ғазат дәр мүлки Чин», «Чаңмоза Йүсүпхан», «Назугум» дастанлири вә бирқанчә шеирлирини Петербург в Қазан шәһәрлиридә нәшир қилдуруп, соға қилди. Уларниң бәзилири рус тилиға тәрҗимә қилинди. Бутешрилиқ «Туркестанские ведомости» гезитиниң 1881-жилқи 23-санида мундақ дәп йезилған: «Мошу жилниң бешида Н.Пантусов тәрипидин таранчи (уйғур) тилида йезилған наһайити баһалиқ китап нәшир қилинди. У Н.Пантусовниң өз хираҗитигә чиқирилған.Мәзкүр китапниң бизниң шәриқ услубидики әдәбиятимизға қошулған бебаһа үлүш екәнлигини тәкитләш үчүн ошуқчә изаһниң һаҗити болмиса керәк … ». Уларниң бәзилири рус тилиға тәрҗимә қилинди. Бутешрилиқ «Туркестанские ведомости» гезитиниң 1881-жилқи 23-санида мундақ дәп йезилған: «Мошу жилниң бешида Н.Пантусов тәрипидин таранчи (уйғур) тилида йезилған наһайити баһалиқ китап нәшир қилинди. У Н.Пантусовниң өз хираҗитигә чиқирилған. Мәзкүр китапниң бизниң шәриқ услубидики әдәбиятимизға қошулған бебаһа үлүш екәнлигини тәкитләш үчүн ошуқчә изаһниң һаҗити болмиса керәк … ». Уларниң бәзилири рус тилиға тәрҗимә қилинди.Бутешрилиқ «Туркестанские ведомости» гезитиниң 1881-жилқи 23-санида мундақ дәп йезилған: «Мошу жилниң бешида Н.Пантусов тәрипидин таранчи (уйғур) тилида йезилған наһайити баһалиқ китап нәшир қилинди. У Н.Пантусовниң өз хираҗитигә чиқирилған. Мәзкүр китапниң бизниң шәриқ услубидики әдәбиятимизға қошулған бебаһа үлүш екәнлигини тәкитләш үчүн ошуқчә изаһниң һаҗити болмиса керәк … ».

Көп өтмәй мәзкүр гезитта алимниң Билал Назим тоғрилиқ язған мақалиси елан қилинип, шаир көпчиликкә кәң тонулди. Шундақла Билал Назим топлап, рәтлигән «Чинтөмүр батур» қиссиси вә «Тәбиб падишаһ бирлә Зоһрәханниң вақиәлирини баян қилур» нәшир қилинди. Өз вәтининиң азатлиғини кинигән, тарихиғо қизиққан Билал Назим хәлиқ арисиға кәң таралған «Тәзкиая Буғрахана», «Тарихи Рәшиди», «Тәзкиая әзизәна» китапларня оқуп, тәсирләнгән вә бу есил әдәбия мирасларни өза қол билән көчирип , көпчилик арисиға таратқана, мәрипәтчиликни тәрғип қилишни өзиниң шәрәплик борчи дәп чүшәнди. Шаирниң ойичә, хәлиқ өз өтмүшини, тарихини билиши лазим. Бирақ униң бу изгү арзу-арманлирини қалақ-надан хәлиқниң көпчилиги чүшәнмиди …

Мәлумки, ХІХ әсирниң ахирилирида Или уйғурлириниң бешиға йәнә еғир күлпәт чүшти. Әндила ойғинип, мәдәнийәт тәрәққиятиға қарап йүзләнгән бир чағда, йәни 1881-жили болған Петербург шәртнамиси бойичә Или вилайити Хитайға қайтурулуп берилди. Шу шәртнаминиң бир маддисида Или хәлқигә өз җайлирида қелиш яки қалмаслиқ өз ихтиярлириға берилгән еди. Көпчилик уйғурлар вә тәңтушлар Йәттисуға көчүп чиқишни халиди. Чүнки улар мустәмликичиләрниң көрситиватқан җәвир-зулум, һақарәт-камситишлириниң дәрдини тартқандин көрә, туғулған әзиз йерини тәрк етип кәткинини әвзәл көрди. Шундақ қилип, шу жили күз айлирида көч-көч долқуни башлинип кәтти. Буни Или вә Йәттису өлкилиридә исми даңлиқ бай Веливай Йолдашев башлап бәрди.У өзи билән дәсләп 45 миңдин ошуқ адәмни Или дияридин Өсәк бойиға елип келиду. Көчүш 1883-жилғичә давамлишиду. Көчмәнләр Өсәк вадисиғила әмәс, Чоң Ақсу, Маливай, Қорам болуслириға орунлишип, бу йәрләрдә онлиған йезиларни бәрпа қилип, ашлиқзарлиққа, барақсан бағларға айландуриду. Пәқәт Өсәк вадисидила шу көчмәнләр сәксәндин ошуқ йеза-кәнтләрни бәрпа қилған. Бу һәққидә шәриқшунас-алим В.Виноградов мундақ дәп язди: «Таранчилар (уйғурлар) наһайити тапқур, әмгәксөйәр хәлиқтур. Улар башлиған ишни ахириға йәткүзмигичә тиним тапмайду. Әйнә шулар өзлиригә аҗритип берилгән йәрләргә өстәң қезип, су кәлтүрүп, деханчилиқ ишлирида үнүмлүк пайдилинип, һосулдарлиқни ашурди.Әнди рус муһаҗири мундақ вәзипиниң һөддисидин чиқиши мүмкин әмәс еди … »(« Естество и география ». 1907-ж. 9-сан). Бу һәққидә шәриқшунас-алим В.Виноградов мундақ дәп язди: «Таранчилар (уйғурлар) наһайити тапқур, әмгәксөйәр хәлиқтур. Улар башлиған ишни ахириға йәткүзмигичә тиним тапмайду. Әйнә шулар өзлиригә аҗритип берилгән йәрләргә өстәң қезип, су кәлтүрүп, деханчилиқ ишлирида үнүмлүк пайдилинип, һосулдарлиқни ашурди. Әнди рус муһаҗири мундақ вәзипиниң һөддисидин чиқиши мүмкин әмәс еди … »(« Естество и география ». 1907-ж. 9-сан). Бу һәққидә шәриқшунас-алим В.Виноградов мундақ дәп язди: «Таранчилар (уйғурлар) наһайити тапқур, әмгәксөйәр хәлиқтур. Улар башлиған ишни ахириға йәткүзмигичә тиним тапмайду.Әйнә шулар өзлиригә аҗритип берилгән йәрләргә өстәң қезип, су кәлтүрүп, деханчилиқ ишлирида үнүмлүк пайдилинип, һосулдарлиқни ашурди. Әнди рус муһаҗири мундақ вәзипиниң һөддисидин чиқиши мүмкин әмәс еди … »(« Естество и география ». 1907-ж. 9-сан).

Мана шу бәрпакарлиқ ишларға Билал Назимму өзиниң мунасип әмгәк әҗрини қошти. Чүнки әшу жиллири йеши йәтмишкә тақап қалған шаир жутдашлири билән әмгәк мәйданида биллә болуп, иҗадий паалийитиниму тохтатмиған. Мошундақ еғир әмгәк, намратчилиқ ақивитидә униң саламәтлигиму аҗизлишиду, ахирқи жиллири қарғу болуп қалиду. Һалиң нечүк дегән адәм чиқмайду. Шу пәйттә садиқ рус дости Н.Пантусов ярдәм қолини суниду. Россиядин яхши көз дорилирини әкәлдүрүп, давалитип, шаирни тамамән кор болуп қелиштин сақлап қалған екән. Билал Назим Яркәнттә яшиған сәккиз жил мабайнида хелә әсәрләрни яратқан болуши чоқум. Җүмлидин «Һиҗрати мөминан» («Мусулманлар көчүши») әсәрини язған дегән мәлумат бар. Бирақ шу китаплириниң һеч қайсиси тепилмиди.Улуқ шаир Билал Назим Яркәнттә 1900-жили вапат болуп, кона қәбирстанлиққа дәпин қилиниду.

Шаирниң һаятиға вә иҗадийитигә қизиқип, үнүмлүк әмгәк қилған көрнәклик алимлиримиз Әршидин Һидайәтов, Һосман Мәмәтахунов, Мурат Һәмраев, Савут Моллавудов, Әзиз Наринбаев вә башқиларниң издинишлири нәтиҗә бәрмиди. Бирал улар Билал Назимниң әдәбий мираслирини тәпсилий үгинип, у өзиниң илгәрки әдипләргә вә замандашлириға қариғанда, пүткүл вуҗуди билән хәлиқпәрвәр шаир болғанлиғини кәң тәрғип қилалиди.

Әдипниң әсәрлири қазақ, өзбәк, рус тиллириға тәрҗимә қилинди. Мениң китап тәкчәмдә талантлиқ шаирә Марфуша Айтқожина тәрҗимә қилған 1985-жилие «Жазушы» нәшриятидин йоруқ көргән, Билал Назимниң әсәрлиридин тәркип тапқан «Ұйғыр өрнектері» намлиқ китави баһалиқ мүлүк сүпитидә сақлақлиқ туриду. Шаирниң ички дуниясиға чоңқур чөкүп, әҗайип маһарәт билән тәрҗимә қилинған әсәрләр. Уни пат-патла қолға елип оқуймән.

Әсли Билал Назим уйғур хәлқигила әмәс, пүткүл түрк дуниясиға тонулған улуқ зат. У өз дәвридә мәрисиләрдә имам болуп ишләп, ислам динини тәрғип қилишқиму өз үлүшини қошти. Әсәрлиридә инсанларға хас алий хисләтләрни, өзара сәмимий мунасивәтни, пак сөггни, достлуқни, қериндашлиқни, садқәтни күйлиди. Сатқунларни паш қилди. Бирақ шу есил инсанға өз заманида наданлиқ-хурапәткә чөккән хәлқимизниң көзқариши башқичә болди, мундақ ейтқанда уни қәдирләшни билмиди. Шуңлашқа шаир қәлб нидасини мундақ чүшәндүрди:

Яман көрмәң мени достлар,

Егәмниң бир қулидурмән.

Киши қәдримни билмәйду,

Вәтәнниң гәвһәридурмән.

Һә, әсир өтүп, данишмән шаирниң ейтқинидәк болди: хәлқимизниң бүйүк намайәндисигә болған сөйгү-муһәббити барғансири ешиватиду, уни кейинки әвлатму унтумайду. 1993-жили Яркәнт шәһиридә Билал Назим мыдики уйғур оттура мәктивиниң яш әвлатқа ишигини ешиши, кочиға шаир наминиң берилиши, мәзкүр мәктәп беғида әдипниң һашамәтлик ядикарлиғиниң қәд көтирилиши сөзүмниң ярқин испатидур. Бу йәргә қәдәм тәшрип қилсиңиз, мәктәптики тазилиқ, сәрәмҗанлиқни, устазлар вә оқуғучилар арисидики өзара сәмимийликни, инақлиқни көрүп, роһиңиз көтирилиду. Әнди бүйүк намайәндиниң һашамәтлик ядикарлиғиға қарисиңиз, улуқ мутәпәккүр бовимиз әвладиға сәмимий миннәтдарлиғини изһар қиливатқандәк, сизгә иллиқ бақиду …

Абдукерим ТУДИЯРОВ.

Қазақстанниң Пәхрий журналисти.