12 Муқами

Уйғур 12 муқами тоғрисида

Абдушкүр Муһәммәдимин

Он икки муқаминиң 1- басқучи

Йәни , миладидин илгирики 2 — әсирдин таки қараханийлар дәвригичә болған йүрүшләшкән әлнәғмичилик дәври . Бу дәврдә тәңритағ , памир , коенлун , қара қурум , алтунтағ бағридики бостанлиқларда йашиған қәдимки уйғур әждадлириниң әлнәғмичилик сәнити гүләп — йашнашқа башлиған ; күсән ( куча ) , соли ( қәшқәр ) , долан ( йәкән дәрйаси вадиси ) , удун ( хотән ) , рорән ( лопнур ) вә идиқут уйғурлириниң әлнәғмичилик тәрәққийати тарихта шөһрәткә игә болған . Уйғурларниң әлнәғмичилик сәнити шу чағларда ғәрбий дийар даирилиридә нам чиқирипла қалмай , бәлки оттура түзләңлик сәнитигиму зор тәсир көрсәткән . Йазма мәнбәләрдин мәлум болушичә , хән сулалиси дәвридила хотәнниң удун нәғмиси хән ордисиға мәлум болған . Миладидин илгирики баһадур күйни чиңәнгә елип барған , ли йәннән бу чоң күйдин пайдилинип 28 нәғмә ишлигән . Милади 568 — йили түрк қағани муғанханниң қизи асна мәликә йатлиқ болған шималий жу сулалисиниң императори йүй венваң көсәнлик мәшһур күйшунас сужупни вә униң билән биллә көплигән музика — уссул маһерлирини чиңәнгә елип барған . Шуниң билән сужупниң он икки темпиратсийилик күй қануни суй таң музикисиниң ули болуп қалған . Һәтта йәпонийилик алим лин чйәнән әпәнди ейтқандәк , сужупниң он икки темпиратсийилик күй қануни жуңго музикичилиқида мислисиз йеңилиқ кәйпийати пәйда қиилип , суң сулалиси дәвридила йапонийә музикилириға тәдрижий тәсир көрсәткән . Сужуп билән биллә чаңәнгә кәлгән кучарлиқ музикант бай минда ( арқай һанда ) му атақлиқ күшунас болуп , уйғур әлнәғмилирини оттура түзләңлик райониға тарқитишта өчмәс төһпиләрни қошқан . Әйни заманда идиқут уйғур ханлиқини зийарәт қилишқакәлгән ваң йәнди қатарлиқ кишиләрниң учур беришичә , идиқут ордилирида мәхсус орда музикилири болған . Кейинчә , бу орда музикилири хәлқ мәшрәп муқамлириға өзгирип , дәсләпки идиқут муқамлири вә қумул муқамлириниң асаси болуп қалған . Шуниң үчүн йолдаш мавзедуң сүй — таң музика тарихий материйаллириға асаслинип : сүй сулалисиниң тоққуз нәғмисиниң , таң суласиниң он нәғмисиниң толиси ғәрбий дийар нәғмилири иди , дегән ( мавзедуң : музика хадәмлири билән сөһбәт ) , демәк , ашу дәврләрдә әүлләнгән уйғур әлнәғмичилики елимизниң мәдәнийәт тарихида алаһидә орун алған вә уйғур он икки муқаминиң шәкиллинишиидики асаслиқ мәнбәләрниң бири болған . (Абдукерим Рәхман)

Он икки муқаминиң 2-басқучи

Қараханийлар дәври .Бу мәзгил уйғурларниң сийасий , иқтисадий ,һәрбий жәһәтләрдә зор тәрәққий қилған бир дәври болуш билән биллә , мәниви мәдәнийәт саһәсидиму зор тәрәққийатқа еришкән дәври болуп һесаблиниду . Бу дәвирдәхели бурунла даңқи чиққан әнәниви уйғур әлнәғмичилики мәзмун вә шәкил жәһәттин раважлинип , йеңичә ислам роһи сиңдүрүлгән бир қетимлиқ зор ислаһатқа дуч кәлди . Бу тарихий учришишиниң музика сиһәсидики муқәррәр нетижилири бүйүк алим вә музикишунас әбу нәсир әл فарабиниң китабул мусиқул кәбир , китабул мусиқул сәғр қатарлик нәзәрийисигә аит әсәрлиридә кааләт тапти . Ибни сина ( 1037 — 980 ) му Фараби музика тәлиматлири асасидаон икки темпиратсийә ( он икки пәрдә ) һәққидәтохталди . Шуниң билән пәрқлиқ авазлар ( лад ) қатарлиқ он икки пәрдә ( муқам ) гә йриш , ғәрбий дийарниң әйни замандики он қкки темпиритсийилик нәғмә — күйлирини он икки муқам бойичә бөләккә айрип , уни пәрқлиқ намлар билән аташ ройапқа чиқти . Нетижидә уйғурлар системилашқан нәғмә — күйлириниң намини әрәбчә муқам ибариси билән атиди . Техи нәғмә — күйлирини йүрүшләштүрүшкә үлгүрмигән парислар , һиндилар вә әрәбләр уйғур муқамлири үлгисидә Фараби вә ибни синақатарлиқларниң музика нәзәрийилири бойичә өзлириниң музикилиқ әсәрлирини түзүшкә киришти .Бу дәврдә йәни Фараби , ибни сина музика нәзәрйилри асасида , муһәммәт ибни муса әл харазәми , әррази , муһәммәт бин мәшуд әш ширази ( 1310 — 1236 ) , сәйнидин абдулмөмин әл ормави ( вапати 1294 — йил ) қатарлиқ алимларму музика һәққидә көплигән әсәрләрни йазған . Бу дәврдә қараханийлар заманисидики шәрқий қисим райониниң будда мәдәнийити билән ғәрбий қисим райониниң ислам мәдәнийити қошулуп , омуийүлүк бирликкә келип , исламийәттин бурун уйғурлар әслидә бир туташ атап келиватқан күсән музикиси , идиқут музикиси , ивирғол музикиси қатарлик йүрүшләшкән нәғмә — күй намлириниң орниға муқам аталғусини қоллиниш тәңри теғиниң шимали вә жәнубида омумлашти , шундақла он икки муқам тәркибидики бәзи муқамларниң намлири әрәб — парс тиллири билән аталди . Әмма йәрлик муқамлар , мәсәлән , дәвр долан муқами вә қумул муқамлириниң мутләқ көп қисми йәнила уйғурчә намлар билән атилип кәлди . Қисқиси . Бу дәвр қараханийларниң гүлләнгән мәдәнийәт хасийити билән жанланған уйғур он икки муқами тәрәққийатиниң 2- басқуч _ синкритлишиш басқучини гәвдиләндүрди . (Абдукерим Рәхман)

Он икки муқаминиң 3- басқучи

Төмүрийиләр дәври ( әлишир нәваи __ 1501-1441 — дәври ) . Фараби , ибни сина йашиған ислам роһи сиңдүрүлгән муқам һадисиси улуғбәг заманиси ( 1449-1394 ) дин кейин бир балдақ йуқири көтүрүлди . Болупму бүйүк мутәпәккур шаир әлишир нәваи дәвридә оттура асийаниң мәдәнийәт мәркизи һератқа йөткилип , һәр қайси жайлардики даңлиқ сәнәткарлар нәваи етирапиға топланди . Нәваи бу дәврдә өзиниң пүтүн һайатини , ижадийити вә талантини инсанниң бәхт -саадитигә илим — пән вә әдәбийат — сәнәт тәрәққийатиға беғишлиди . Болупму у музика саһәсидә устази абдурахман жами билән зич һәмкарлишип , өз һдвриниң даңлиқ музика устазлирини , иқтидарлиқ сазәндиләрни өз тәрбийизигә алди . У музика нәзәрийиси һәққидә мәһбубул қулуп , мәжалсун нәфайис , хәмсатул мутәһәййирин , һаләти пәһливан муһәммәт , қатарлиқ йирик әсәрләрни йезиш билән биллә , бәзи муқамларни ижадий раважландурди вә муқамниң бәзи текистлирини йеңилиди . Бу дәврдә йәнә нәваи билән биллә хожа йүсүп бурһани ( нәваиниң музика устази ) , бинайи , муһәммәтили , ғериби , мәвланә шәйихи , пәһливан муһәммәт , хожа абдулла қатарлиқ мәшһур музикишунаслар һәмдә нәваиниң шагертлиридин һәсән барлбанчи , мирза байрам , ғийасидин қатарлиқ муқамчилар йетишип чиқти . Уларниң тиришчанлиқи билән Фараби дәвридә шәкилләнгән уйғур он икки муқами йәниму раваж тепип , классик хусусийәткә игә болди . Бу дәврдә шуни ейтип өтүшкә тоғра келидуки , Фараби типи йаки нәваи типи дәп харәктерләнгән муқам тәрәққийатиниң йуқириқи басқучлирида муқамларниң нами мөжизи атап өткәндәк рак , ошшақ , өжал , чөл ирақ , әжәм , нава , висал , чаһар зәрб , чаригаһ , догаһ , пәнжигаһ , мушавирәк , бәйадәк , сигаһ , байат , ишрәт әнгиз дин ибарәт он алтә муқамни өз ичигә алған болсиму , лекин бу намлар һазирқидәк йүрүшләштүрүлгән , чоң нәғмә , дастан вә мәшрәптин ибарәт үч қисимға бөлүнгән , һәр бир қисми бир қанчилиған нәғмиләрни өз ичигә алған чоң типтики музика мәнисидә әмәс , бәлки ешип кәтсә бир нәччә мәрғули болған бир йәккә нәғмә мәнисидә тилға елинған . (Абдукерим рәхман)

Он икки муқаминиң 4 – басқучи

Йәркән сәидийә ханлиқи дәври басқучи . Бу мәзгилдә уйғур классик муқамлири чоң гүллиниш дәвригә қәдәм қойди . Бу басқуч худди үчбулуңниң чоққисидәк , муқам тарихиниң йеңи тәрәққийат сәлтәнити болуп қалди . Уйғур муқамлириниң бу тәрәққийат типиға йәркән сәидийә ханлиқиниң иккинчи султани абдурәшидхан ( 1570 — 1510 ) ордисидики қидирхан ( 1571 -?) билән мәликә аманниса ( 1568 — 1534 ) вәкиллик қилиду . Қидирхан вә мәликә аманниса рийасәтчиликидики бу қетимлиқ муқам ислаһати ғайәт зор тарихий әһмийәтлик төт жәһәтни муһим нуқта қилди : биринчи , өзидин бурунқи басқучларда шәкилләнгән барлиқ әжәм , һәрқайси түркий тиллиқ хәлқләрниң етник мәнбә вә музикилиқ қурулма жәһәтләрдин пәрқлиқ болған муқамлирини бир гәвдә ичидә он икки муқам дәп синкиретлаштурушқа хатимә берилди . Йәни оттура асийадики һәрқайси хәлқләр муқамлириниң аниси һесабланған уйғур муқамлириниң миллий хаслиқи гәвдиләндүрди . Иккинчи , уйғур классик муқамлириниң дәсләмки бихи болған күсән , соли , удун , идиқут , ивирғул чоң нәғмилириниң музика , нахша , уссулидин ибарәт үч тәркиблик хусусийитигә варислиқ қилип , муқам нами билән йорутулуп турған бир қатар нахшилиқ вә уссуллуқ музика гуруппилири өз пәдилири бойичә чоң нәғмә , дастан вә мәшрәптин ибарәт чоң үч қисимлиқ қилип йүрүшләштүрүлди . Бу , муқам тарехидики әң чоң , әң түплүк кеңәйтиш вә рәтлиниш басқучи болуп , буниң билән уйғур он икки муқам хәзиниси бейиди вә системиға игә болди . Үчинчи , йеңидин тәртипкә селинип системилаштурулған вә йүрүшләштүрүлгән он икки муқамға текист рәтләс әмәлгә ашурулди . Болупму муқамниң классиклиқ хусусийитини шәрт қилған һалда әлишир нәваини мәркәз қилған классик уйғур шеирийитидин , жүмлидин башқа түркий тиллиқ хәлқ классик лирикилиридики қисмәт тәпәккур дурданилиридин һәмдә уйғур хәлқ қошақлиридин текист талланди . Төтинчи , бу дәврдә қолға кәлгән он икки муқамниң тарихий утуқлири ичидә , уйғур әнәниви чалғу әсваблириниң ислаһ қилиниши вә муқамниң музикилиқ күй еһтийажиға мас һалда чалғу түрлириниң көпийиши гәвдилик алаһидиликләрниң бири һесаблиниду . Ашу дәврләрдә әл Фараби ижадийити дәп харәктерләнгән қалун , қидирхан ижадийитигә хас һәшттар қатарлиқ йеңи чалғулар қобуз , ғежәк , саатар , тәмбүр , раваб , чаң , дап , нағра , сунай , нәй , балман қатарлиқ әнәниви чалғулар билән бир гәвдә болуп он икки муқам музика оркистерини һасил қилди . Шуниң билән , уйғур он икки муқамиға тәңкәш қилинидиған чалғуларму муқам мелодийисигә хас һалда қелиплашти . Йуқириқилар уйғур он икки муқам тарихидики дәвр бөлгүч зор тәрәққийат болуш билән биллә , муқам чүшәнчисидики йеңи тарихий конкрет өзгириш һесаблиниду , бүгүнки дәвримизгичә йетип кәлгән он икки муқам гәрчә бәш әсирлик тарихий мусапә ичидә давамлиқ раважланған болсиму , лекин асасий гәвдиси жәһәттә йәнила султан абдурәшидхан дәвридики тәртипкә селинғаннусхини асас қилған . (Абдукерим Рәхман)

Он икки муқаминиң 5 – басқучи

Муқамниң йеңи баһари башланған қириқ йилдин артуқ тарихий мәзгил елимиздики һәрқайси милләт хәлқлириниң сотсийалистик маддий вә мәниви мәдәнийитини зор күч билән тәрәққий қилдуруш үчүн пухта асас селинған дәвр бөлгүч мәзгил болди . Мушу мәзгилдә уйғур әдәбийат — сәнити мислисиз қәдәмләр билән илгирилиди , шуниң билән биллә хәлқимизниң психик хаслиқиниң музикилиқ жәвһири болған уйғур муқамлириға варислиқ қилиш , топлаш , рәтләш вә толуқлаш хизмитидә хушаллинарлиқ чоң утуқлар қолға кәлди . Уйғур он икки муқамини толуқи билән дәвримизгә йәткүзүп берип , уйғур муқамлирини йоқилиш хәтиридин сақлап қалған мәшһур муқамшунас турдахун ака вәкилликидики даңлиқ муқамчилар орундиған он икки муқам 50 — йилларниң бешидила симға ( пластинка ) көчүрүвелинди . Бу , хатириләшкә әрзийдиған ғайәт зор тарихий төһпә . Шуниң билән уйғур он икки муқамиға һәқиқий варислиқ қилишниң муқәддимиси ечилди . Муқамниң лентиға елинған нусхиси асасида он икки муқам тунжи қетим нотиға елинип , китаб қилинип нәшр қилинди . Муқамни сәһниләштүрүш , тәшвиқ қилиш , мәмликәт ичи вә сиртиға йүзләндүрүш хизмитиму йеқинқи йиллардин буйан мувәппәқийәтлик ишләнди . Пүтүн дунйа музика саһәсидикиләр бу вақти узақ , түзүлмиси гүзәл , тәркиби бай , қиммити йуқири , чоң һәжимлик муқам хәзинисигә йеңи қизиқиш нәзирини салди . 1991 — Йили он икки муқамни қезиш , топлаш , қайтидин толуқ йүрүши бойичә рәтләп чиқиш , лентиға елиш хизмитиниң асасий жәһәттин тамамланғанлиқи , сәһниләштүрүлгән чәббийат муқаминиң бейжиңда өткүзүлгән 4 — нөвәтлик жуңхуа авази музика көрики дә алқишлинип , йуқири баһаға еришкәнлики , әнгилийиниң пайтәхти лондон шәһиридә өткүзүлгән тунжи нөвәтлик хәлқара әнәниви музика байрими да , уйғур муқамлириниң йаңрақ садаси бүйүк британийә арилини қаплиғанлиқи , шундаңла уйғур он икки муқам садасиниң тәңри тағлири вадилиридин һалқип өтүп германийә , шветсарийә , белгийә , голландийә , қазақистан , өзбекистан , қирғизистан , иран , пакистан , йапонийә , малайшийа , сингапор вә шийаңгаң қатарлиқ нурғун дөләт вә районларда қизғин алқишқа еришкәнлики ; он икки муқам миң символи сүпитидә муқам йурти йәркәнтдә муқамшунас мәликә аманнисаниң һәйвәтлик мәрмәр һәйкили қәд көтүрүп , түркүм — түркүм сайаһәтчиләрни жәлп қилғанлиқи ; районимизниң мәркизи үрүмчидә муқам ансамбили вә он икки муқам тәтқиқат жәмийити ниң қурулғанлиқи қайта гүллиниш һарписида туруватқан йипик йолида уйғур он икки муқам садасиниң мәңгү йаңриғанлиқини көрситиду , әлвәттә ! (абдукерим рәхман)

  1. Рак муқами

24 Нәғмә чоң нәғмиси 13 , дастан қисми 8 , мәшрипи 3 рак — бу уйғур муқамлириниң биринчисиниң нами . У әслидә сансиикритчә сөз болуп , униң мәниси «аһаң» , «күй» дегәндин ибарәт . Бу сөз һазирму сериланкилиқ буддистларниң тилида «күй» , «аһаң» дегән мәнини ипадиләйдикән .Бу аталғуниң тилимизгә сиңип кириши вә уйғур классик күйлириниң нами болуп қелиши һәммидин аввал қәдимий хотән (удун) тили вә будда дининиң тәсири билән бағлиқ болуп , вақти милади ии әсирләргә тоғра келиши мумкин . Әнә шуниңдин башлап «рак» сөзи һазирқи шинжаңда йашиғучи һәр қайси хәлқләрниң тилида һәм «аһаң» , «күй» дегән мәнигә игә болғанлиқини һәм удун вә күсән күйлири асасида шәкилләнгән һазирқи муқам типидики бирәр күйниң нами болуп қалғанлиқини пәрәз қилиш тамамән мумкин .Чүнки , уйғур муқамлири қайта рәтләнгән , әрәб — парс тәсири бир қәдәр күчлүк болған 14- әсирдә , «рак» дегән санскритчә сөзниң әйни пети бир муқам нами сүпитидә қобул қилинғанлиқи йуқириқи әһвални испатлайду . Бу уйғур муқамлири шәкиллинишниң әң қәдимки тарихий дәврни испатлап көрситишниң тил жәһәттики бир дәлили болалайду .

  1. Чәпбайат муқами

24 Нәғмә чоң нәғмиси 12 , дастан қисми 8 , мәшрипи 3, чәпбайат — «чәпбайат» , » байат» дегән намлар сансикритчиму , парисчиму әмәс бәлки қәдимки уйғур тилидур . Уйғурчә сөз болғандиму , башқилар өз мақалисидә байан қилғинидәк , қәбилә вә қәбилә тармақлириниң намиму әмәс . «Байат» — қәдимки уйғур тилида «худа» , «тәңри» дегән мәнини билдүриду . «Чәпбайат» аталғуси «байат» билән бағлиқ , бу әслидә «чап» — қудрәтлик , алий дегән мәниләрни билдүридиған қәдимки уйғурчә сөз билән «байат» дегән сөзниң бирикишидин һасил болған . Йәни «чап» + «байат» = чапбайат» — улуғ худа дегән мәнини билдүриду . Бу тоғрилиқ уйғур тарихидики бәзи ишлар мунасивәтлик йәни уйғурларниң етник мәнбәси билән бағлиқ икән ~ әсли бу тоғрилиқ тәпсилий йезип йоллиғум бар иди , әпсус вақтим қис болуп қалди . Кейинчә толуқлап йоллаш үчүн тиришимән .

  1. Мушавирәк муқами

31 Нәғмә чоң нәғмиси 17 , дастан қисми 8 , мәшрипи 6, «мушавирәк» муқаминиң нами бираз мурәккәп , бундақ нам парс вә оттура асийа хәлқлириниң муқамлири , классик күйләрниң намида йоқ . Буму шинжаңға , уйғурларға хас исимдур . «Мушавирәк» сөзини «мушт + аб + рак » дегән қисимларға бөлүшкә болиду . Бу тәркибләр ичидики «мушт» сөзи парсчидики «нуш» (ичиш) ниң еғиз тилидики өзгәргән шәкли болуши еһтималға интайин йеқин . «Рәк» — «рак» сөзи болуп йуқириқи санскритчә «күй » дегәнләрдин ибарәт . Әгәр шундақ болса «мушавирәк» аталғуси «нуш+аб+рак» тәркиблиридин тәшкил тапқан шараб ичиш күйи дегән мәнини билдүриду.

  1. Чаригаһ муқами

29 Нәғмә чоң нәғмиси 9 , дастан қисми 6 , мәшрипи 3, уйғур муқамлири намидики «гаһ» билән йасалған сөзләр кишиниң диққитини тартиду . «Гаһ» сөзиниң парсчә санлар билән бирикип кәлгинигә қарап , бу , муқамларниң рәт — номурини билдүрсә керәк ~ дегән пәрәзләрму болғаникән . Шуңа «чаргаһ» 4 — орун мәнисини билдүрүп төтинчи рәткә тизилған , «пәнжигаһ» 5 — орун мәнисини билдүрүп муқамлар ичидә бәшинчи қилип рәткә тизилған . Лекин «сигаһ» муқамиға кәлгәндә болса , бу қаидигә әмәл қилинмиған . «Сигаһ» 3 — орун мәнисидә болуп , муқамлар ичидә үчинчи орунни бәлгилисиму әмәлийәттә 11 — орунға тизилған . Парсчидики «гаһ» сөзи «орун , жай , вақит , дәрижә » дегән мәниләрни билдүргәндин башқа йәнә музикиға хас болған аваз орни 音调 ниму билдүридикән . Бу һәқтә » тәварихий мусқийун» намлиқ әсәрдә азрақ тохталған .

  1. Пәнжигаһ муқами

28 Нәғмә, чоң нәғмиси 17 , дастан қисми 6 , мәшрипи 6, йуқирида ейтилғинидәк «пәнҗигаһ» муқамидики «пәниж — бәш» дегән парсчә санларниң муқамларниң рәт номурини билдүридиғанлиқинидин бешарәт бериду . Йәни парсчидики пәнж — сөзи бәш дегәнни билдүридикән . Шуңа «пәнҗигаһ» муқами муқамлар ичидә бәшинчи орунға тизилғаникән .

  1. Өҗал муқами

28 Нәғмә, чоң нәғмиси 16 , дастан қисми 6 , мәшрипи 6, «өжал» муқам нами қәдимки нам болуп һесаблиниду . Бу муқамниң намини икки хил чүшиниш мүмкинкән . Бу нам муқам текистлиридә «өзхал» дәп берилгән .Тәпсилати «тәварихий мусиқийун» да «өзхал» сөзини «өжал» дәп тирансикиписийә қилған . Һазирқи тәләппуздики «өҗал», «уҗал» дәп ейтиливатиду . Икки хил әһвалда бу аталғуниң ипадиләйдиған мәнисиму охшимайду . Лекин етимологийә жәһәттә уйғурчә «уз» йаки «өз» сөзи билән әрәб — парсчидики «хал — һал» сөзиниң бирикишидин һасил болған . «Өз» болғанда — «өз әһвали , шәхсий һал — муңи » мәнилирини билдүрсә , иккинчи әһвалда йәни «уҗал» болғанда «гүзәл һаләтләр» , «узкәйпийатлар» дегән мәнини билдүриду . Йәнә бир тәрәптин , тилимиз тарихидин қарисақму ~ «һал» дегән сөз чиңгизхан һәрбий йүрүшлиридин кейин пәйда болған «чағатай» тили билән бағлиқ болмиған һалда , онинчи , онбиринчи әсирләрдила , тилимизға сиңип киргәникән .

  1. Әжәм муқами

17 Нәғмә, чоң нәғмиси 6 , дастан қисми 8 , мәшрипи 3, » һәрқайси хәлқләрниң йүрүшләшкән муқамлириниң нами бәзи музика қаидилири вә әнәниви адәт бойичә қойулуп қалғанлиқини , уларниң бир хил музика — күйләрни ипадилимәйдиғанлиқини көрситиду .»Әжәм» (парс , әрәбләрдин башқа хәлқләр) «ирақ» дегән намларму йуқириға охшаш . Жай намлири вә шу жайға беғишланған йаки шу жайға аит классик күйләрниң нами болуп , кейинчә , әнәниви тил бойичә уйғур муқамлириниң нами сүпитидә өзлишип қалғанлиқи музика — күй әнәнисиниң вә тил тәрәққийатиниң басқучлириға уйғун келиду .»Әжәм» муқами нами тоғрисида тәпсилий билидиғанлар болса~ қалдуруп қойған болсаңлар . Бу һәқтә тәпсилий издәшкә үлгүрәлмидим .

  1. Ошшақ муқами

23 Нәғмә, чоң нәғмиси 14 , дастан қисми 6 , мәшрипи 3, «нава», «ошшақ» дегән намлар әслидә хв , хии әсирләрдә оттура асийада йашиғучи хәлқләр тилида аввал парс тилида , кейин чағатай тилида мәлум лирик классик күйләрниң нами болған ; чүнки әйни дәврдә классик күйләрму «муқам» нами билән аталған . Кейинчә һәрқайси хәлқләрниң музика тәрәққийатида йүрүшләшкән муқамлар барлиққа кәлгәндә , бәзи хәлқләр буни йүрүшләшкән муқам нами сүпитидә қобул қилған , бәзилири болса йүрүшләшкән муқам тәркибидики мәлум күй — музикиниң нами сүпитидә қобул қилинған .

  1. Байат муқами

19 Нәғмә, чоң нәғмиси 10 , дастан қисми 8 , мәшрипи 3, «байат» — қәдимки уйғур тилида «худа , тәңри» дегән мәнини билдүриду .

  1. Нава муқами

21 Нәғмә, чоң нәғмиси 12 , дастан қисми 6 , мәшрипи 3, «нава», «ошшақ» дегән намлар әслидә хв , хии әсирләрдә оттура асийада йашиғучи хәлқләр тилида аввал парс тилида , кейин чағатай тилида мәлум лирик классик күйләрниң нами болған ; чүнки әйни дәврдә классик күйләрму «муқам» нами билән аталған . Кейинчә һәрқайси хәлқләрниң музика тәрәққийатида йүрүшләшкән муқамлар барлиққа кәлгәндә , бәзи хәлқләр буни йүрүшләшкән муқам нами сүпитидә қобул қилған , бәзилири болса йүрүшләшкән муқам тәркибидики мәлум күй — музикиниң нами сүпитидә қобул қилинған . Бәзи материйалларда «нава » муқамини нәвайи ижад қилған дейилидикән .Буниңдики сәвәб бу муқамда нәвайиниң шеирлири болғанлиқи үчүн болушиму мумкин йа болмиса башқичә сәвәблири болуши мумкин , буни йәнила билидиғанлар ейтип бақсун

  1. Сигаһ муқами

17 Нәғмә, чоң нәғмиси 12 , дастан қисми 6 , мәшрипи 3, сигаһ муқами тоғрилиқ йуқирида азрақ тохталған .

Абдушукүр муһәммәт иминниң бу мақалиси тордин йиғилғанлиқи үчүн бәзи кәмчиликләрдин халий әмәс.Көпчиликниң тоғра чүшүнишини үмид қилимән.

Мәнбә: гүлистан тори

Амрақ 2010-09-25