АБДУМЕҖИТ ДӨЛӘТОВ

Абдумеҗит Шерипидин оғли Дөләтов

Уйғурниң атақлиқ шаири Абдумеҗит Шерипидин оғли Дөләтов (Әдәбий тәхәллуси — Сирдаш) 1949-жили 31-мартта Алмута вилайити илгәрки Челәк наһийәсиниң Байсейит йезисида туғулған. Оттура мәктәпни уйғурчә оқуп пүтириду. Кейин Қазақстан Дөләт университетиниң журналистика факультетиға оқушқа чүшүп, уни тамамлап чиқти.

Журналистиқилик паалийитини 1970-жили «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезити редакциясидә дәсләп корректор, мухбир, кейин бөлүм башлиғи лавазимлирида ишләйду. Арилиқта мәктәптә муәллим, андин «Жазушы» нәшрияти уйғур редакциясидә тәһрир хизмәтлирини атқурди. 1984-жилдин бери «Уйғур авази» гезити баш муһәррирниң орунбасари хизмитигә йөткилиду.

   Абдумеҗит Дөләтов дәсләпки шеирлирини мәктәптә оқуп жүргән чағлирида әдәбиятқа иштияқ бағлап, дәсләпки шеирлирини елан қилиду. 1965-жилдин тартип, униң шеирлири уйғур тилида чиқидиған җумһурийәтлик, наһийәлик нәширләрдә йоруқ көрүшкә башлиди. Шу чағдин та һаяттин өткичә «Мән жигирмидә», «Баһар қайтиду», «Адәмләргә ашиқмән», «Жут навалири», «Қанатлиқ ойлар», «Ақ таңлирим»», «Ақ терәк, көк терәк», «Тойнамә», «Һәй, дуния, дуния», «Шох булақлар», «Атамдин аңлиған чөчәк вә тәмсилләр», «Бир арман бар», «Явайи сөйгү», «Мән сөйгән һаят»,  «Бәлдиңдики сөһбәт», «Роһлар сөзләйду» намлиқ намлиқ шеирий топламлири нәширдин чиқип, китапханларниң иллиқ инкаслириға муйәссәр болиду. Шундақла униң әсәрлири онлиған колективлиқ топламларға киргүзүлгән. Лирикилиқ һис-туйғулар билән суғурулған шаирниң шеирлири қазақ, орус, өзбәк, түрк, қирғиз, корей тиллириға тәрҗимә қилинған, чәт әлләрдә йоруқ көргән. ­­­­Шуниң билән биллә Абдумеҗит Дөләтовниң әсәрлири Москвада чиқидиған «Дружба народов», «Истоки» журналллирида, «Литературная газета», Қазақстандики «Жулдыз», «Простор» журналлирида, җумһурийәтлик гезитларда бесилди.

   Абдумеҗит Дөләтов Абай, А.Пушкин, С.Есенин, М.Жумабаев, М.Мақатаев, М. Цветаева, А.Ахматова, Ф.Оңғарсынова, А.Самедов, Ә.Тажибаев, Т. Молдағалиев охшаш улуқ шаирларниң әсәрлирини уйғур тилиға тәрҗимә қилип, уйғур шеирийитиниң мухлислириға ана тилимизда тонуштурған. Абдумеҗит Дөләтовниң шеирлири уйғур мәктәплири үчүн дәрисликләрдин кәң орун алған. Шаирниң шеирлири оқурмәнниң тилиға йеқин вә дилларға жипсилишип кетидиған мәзмунда язидиған шаир болғачқа, униң икки йүзгә йеқин мәтинигә музыка йезилип, нахша болуп яңримақта. Бу нахшиларни хәлиқ артистлири, атақлиқ эстрада юлтузлири, һәр хил ансамбльлар ижра қиливатиду.

   Абдумеҗит Дөләтов 1982-жилдин СССР Язғучилар иттипақиниң әзаси, 1992-жили Қазақстан Язғучилар иттипақи мукапитиниң, 1993-жили Түрк мәмликәтлири шаирлири фестивалиниң лауреатлири аталған. 1984-жили Москвада өткүзүлгән яш язғучилар конференциясигә делегат сүпитидә қатнашқан. Қазақстан язғучилириниң XIII қурултийида Қазақстан Язғучилар иттипақи башқармисиниң әзаси болуп сайланған. «Тәңритағ» иҗаткарлар бирләшмиси рәисилигини атқурған.

Атиси Шерипидин Палтиев пүткүл аңлиқ өмрини жут хизмитигә беғишлиған адәм еди. Өз дәвриниң аңлиқ кишилириниң бири болған. Қисқиси, у өз саватини өзи оқуп, өзи ачқан. Әрәп графикисидики уйғур, латин, славян йезиқлиридики гезит вә китапларни бемалал оқатти. Өткән әсирниң 20-30-жиллирида Челәк тәвәсидә йеңидин қурулған егиликләрниң рәиси болупму ишлигән.

Оттузинчи жилларниң башлири үлгилик хизмәт-әмгиги үчүн атисини Ленинград (һазирқи Санкт-Петербург) шәһирини зиярәт қилишқа әвәткән. У  шу чағдики мәшһур дөләт әрбаплири С.М.Киров вә башқилар билән учрашқан.   Шерипидин Палтиев 1962-жили апрель ейида дуниядин өтти.

Аниси Айимхан Абубакирова өмүрниң таллай иссиқ-соғини баштин кәчүргән. Байсейит жутиниңла әмәс, илгәрки Челәк наһийәсидики көплигән йезиларда яшаватқан аяллар, йешиниң чоң-кичиклигидин қәтъий нәзәр, униң билән мәслиһәтлишәтти. Мәслиһәт сорап кәлгәнләрниң һеч қачан райини қайтурматти. Пәрзәнтлириниң дилиға кичик пеиллиқ, растчиллиқ, әмгәкчанлиқ, шәпқәтлик болуш дегәнгә охшаш сезимларни аниси селип кәткән десәк мубалиғә болмас. Әнди у мундақ есил хисләтләрни йолдишидин үгәнгән. «Атаң маңа шундақ тәрбийә бәргән», дәп балилириға бир нәччә қетим ейтқан. Айимхан ана билән Шерипидин ака он бала тапқан. Улар: Һемит, Доллерис, Турсунбуви, Турғанжан, Реханбуви, Абдуғени, Абдумежит, Ибадәт, Абдумәһәмәт, Қурванжанларни саватлиқ, аңлиқ вә хәлиқпәрвәр қилип тәрбийилиди. Айимхан ана Абубакирова 2000-жили дуниядин өтти.

Абдумеҗит Дөләтовниң аяли Мәрийәм Зайит қизи 1951-жили Челәк наһийәсиниң Милянфан йезисида туғулған. 1975-жили Абдумеҗит Дөләтов билән аилә қуруп, үч пәрзәнтлик болиду. Балиларниң чоңи Саида, оғуллири Мәвлан вә Рафаэль. Нәвирлири Наргиза, Дастан, Малика, Айимхан, Шахсанәм вә Дияр. Туюқсиз кәлгән ағриқтин кейин Мәрийәм Зайит қизи Дөләтова 1995-жили бемәзгил вапат болиду.

Кейинки кунләрдә Заһидәм Камалова билән 1996-жили өй отақлиқ болиду. 2002-жили бир оғул пәрзәнт көрүп исмини Әлишер дәп қойиду.

2009-жилдин бери шаир Абдумеҗит Дөләтовниң исмини әбәдийләштүрүш йолида «Баһар қайтиду» намлиқ шеирийәт мәйрими “Уйғур мәктәплирини қоллаш” фонди тәрипидин кәң миқияста өткүзилип кәлмәктә.

Abduméjit Shéripidin oghli Döletow

Uyghurning ataqliq sha’iri Abduméjit Shéripidin oghli Döletow (Edebiy texellusi — Sirdash) 1949-zhili 31-martta Almuta wilayiti ilgerki Chélek nahiyesining Bayséyit yézisida tughulghan. Ottura mektepni uyghurche oqup pütiridu. Kéyin Qazaqstan Dölet uniwérsitétining zhurnalistika fakultétigha oqushqa chüshüp, uni tamamlap chiqti.

Zhurnalistiqilik pa’aliyitini 1970-zhili «Kommunizm tughi» (hazirqi «Uyghur awazi») géziti rédaksiyaside deslep korréktor, muxbir, kéyin bölüm bashlighi lawazimlirida ishleydu. Ariliqta mektepte mu’ellim, andin «Zhazushi» neshriyati uyghur rédaksiyaside tehrir xizmetlirini atqurdi. 1984-zhildin béri «Uyghur awazi» géziti bash muherrirning orunbasari xizmitige yötkilidu.

   Abduméjit Döletow deslepki shé’irlirini mektepte oqup zhürgen chaghlirida edebiyatqa ishtiyaq baghlap, deslepki shé’irlirini élan qilidu. 1965-zhildin tartip, uning shé’irliri uyghur tilida chiqidighan jumhuriyetlik, nahiyelik neshirlerde yoruq körüshke bashlidi. Shu chaghdin ta hayattin ötkiche «Men zhigirmide», «Bahar qaytidu», «Ademlerge ashiqmen», «Zhut nawaliri», «Qanatliq oylar», «Aq tanglirim»», «Aq térek, kök térek», «Toyname», «Hey, duniya, duniya», «Shox bulaqlar», «Atamdin anglighan chöchek we temsiller», «Bir arman bar», «Yawayi söygü», «Men söygen hayat»,  «Beldingdiki söhbet», «Rohlar sözleydu» namliq namliq shé’iriy toplamliri neshirdin chiqip, kitapxanlarning illiq inkaslirigha muyesser bolidu. Shundaqla uning eserliri onlighan koléktiwliq toplamlargha kirgüzülgen. Lirikiliq his-tuyghular bilen sughurulghan sha’irning shé’irliri qazaq, orus, özbek, türk, qirghiz, koréy tillirigha terjime qilinghan, chet ellerde yoruq körgen. ­­­­Shuning bilen bille Abduméjit Döletowning eserliri Moskwada chiqidighan «Druzhba narodow», «Istoki» zhurnalllirida, «Litératurnaya gazéta», Qazaqstandiki «Zhuldiz», «Prostor» zhurnallirida, jumhuriyetlik gézitlarda bésildi.

   Abduméjit Döletow Abay, A.Pushkin, S.Ésénin, M.Zhumaba’éw, M.Maqata’éw, M. Swéta’éwa, A.Axmatowa, F.Onggharsinowa, A.Samédow, E.Tazhiba’éw, T. Moldaghali’éw oxshash uluq sha’irlarning eserlirini uyghur tiligha terjime qilip, uyghur shé’iriyitining muxlislirigha ana tilimizda tonushturghan. Abduméjit Döletowning shé’irliri uyghur mektepliri üchün derisliklerdin keng orun alghan. Sha’irning shé’irliri oqurmenning tiligha yéqin we dillargha zhipsiliship kétidighan mezmunda yazidighan sha’ir bolghachqa, uning ikki yüzge yéqin metinige muzika yézilip, naxsha bolup yangrimaqta. Bu naxshilarni xeliq artistliri, ataqliq éstrada yultuzliri, her xil ansambllar izhra qiliwatidu.

   Abduméjit Döletow 1982-zhildin SSSR Yazghuchilar ittipaqining ezasi, 1992-zhili Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqi mukapitining, 1993-zhili Türk memliketliri sha’irliri féstiwalining la’uré’atliri atalghan. 1984-zhili Moskwada ötküzülgen yash yazghuchilar konférénsiyasige délégat süpitide qatnashqan. Qazaqstan yazghuchilirining XI’II qurultiyida Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqi bashqarmisining ezasi bolup saylanghan. «Tengritagh» ijatkarlar birleshmisi re’isiligini atqurghan.

Atisi Shéripidin Palti’éw pütkül angliq ömrini zhut xizmitige béghishlighan adem édi. Öz dewrining angliq kishilirining biri bolghan. Qisqisi, u öz sawatini özi oqup, özi achqan. Erep grafikisidiki uyghur, latin, slawyan yéziqliridiki gézit we kitaplarni bémalal oqatti. Ötken esirning 20-30-zhillirida Chélek teweside yéngidin qurulghan égiliklerning re’isi bolupmu ishligen.

Ottuzinchi zhillarning bashliri ülgilik xizmet-emgigi üchün atisini Léningrad (hazirqi Sankt-Pétérburg) shehirini ziyaret qilishqa ewetken. U  shu chaghdiki meshhur dölet erbapliri S.M.Kirow we bashqilar bilen uchrashqan.   Shéripidin Palti’éw 1962-zhili aprél éyida duniyadin ötti.

Anisi Ayimxan Abubakirowa ömürning tallay issiq-soghini bashtin kechürgen. Bayséyit zhutiningla emes, ilgerki Chélek nahiyesidiki köpligen yézilarda yashawatqan ayallar, yéshining chong-kichikligidin qet’iy nezer, uning bilen meslihetlishetti. Meslihet sorap kelgenlerning héch qachan rayini qayturmatti. Perzentlirining diligha kichik pé’illiq, rastchilliq, emgekchanliq, shepqetlik bolush dégenge oxshash sézimlarni anisi sélip ketken dések mubalighe bolmas. Endi u mundaq ésil xisletlerni yoldishidin ügengen. «Atang manga shundaq terbiye bergen», dep balilirigha bir nechche qétim éytqan. Ayimxan ana bilen Shéripidin aka on bala tapqan. Ular: Hémit, Dolléris, Tursunbuwi, Turghanzhan, Réxanbuwi, Abdughéni, Abdumézhit, Ibadet, Abdumehemet, Qurwanzhanlarni sawatliq, angliq we xeliqperwer qilip terbiyilidi. Ayimxan ana Abubakirowa 2000-zhili duniyadin ötti.

Abduméjit Döletowning ayali Meriyem Zayit qizi 1951-zhili Chélek nahiyesining Milyanfan yézisida tughulghan. 1975-zhili Abduméjit Döletow bilen a’ile qurup, üch perzentlik bolidu. Balilarning chongi Sa’ida, oghulliri Mewlan we Rafa’él. Newirliri Nargiza, Dastan, Malika, Ayimxan, Shaxsanem we Diyar. Tuyuqsiz kelgen aghriqtin kéyin Meriyem Zayit qizi Döletowa 1995-zhili bémezgil wapat bolidu.

Kéyinki kunlerde Zahidem Kamalowa bilen 1996-zhili öy otaqliq bolidu. 2002-zhili bir oghul perzent körüp ismini Elishér dep qoyidu.

2009-zhildin béri sha’ir Abduméjit Döletowning ismini ebediyleshtürüsh yolida «Bahar qaytidu» namliq shé’iriyet meyrimi “Uyghur mekteplirini qollash” fondi teripidin keng miqiyasta ötküzilip kelmekte.